گویش دشتستانی، یکی از گویش های زبان لری است که مردم شهرستان دشتستان در استان بوشهر بدان گفتگو می‌کنند. [۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]دشتستانی جز شاخه گویشهای شمال استان بوشهر قرار میگیرد. گویش شمالی شامل گویش شهرستان‌های دیلم، گناوه، دشتستان می‌باشد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر گویشهای شمالی استان بوشهر از جمله گویش دشتستانی را لری معرفی میکند.[۸][۹][۱۰] زبان لری خود متفرعات زبان پهلوی جنوب غربی است ، چنان که به نوشته اُرنسکی : " لهجه‌های لری و بختیاری از آن قبایل جنوب غربی ایران است به طور کلی به گروهی از لهجه‌های ایران مربوط است که لهجه‌های جنوب غربی فارس نیز جزء آن می‌باشند."[۱۸][۱۹]
طیبه برازجانی در ارتباط با گویش دشتستانی دو دیدگاه را نقل می کند:[۲۰]
مورد این گویش وجود دارد یک دیدگاه باور دارد دشتستانی یکی از گویشهای زبان لری است که البته با فارسی آمیخته است. این گویش جزو گویش های جنوبی لری همانند ممسنی دسته‌بندی میشود.
دیدگاه دیگر باور دارد گویش مردم دشتستان گرچه حاوی تعدادی واژه‌های لری است اما در حقیقت فارسی با لهجه محلی و آمیزه‌ای از گویشهای مردم فارس، خوزستان، کرمان و خراسان و ... می‌باشد و گویشهای مذکور خود تا اندازه‌ای متاثر از یک دیگرند.
همچنین طیبه برزاجانی متذکر می شود که: "مردم شهرستان‌های استان مانند دیلم، گناوه و دشتستان و جم عمدتا به گویش لری صحبت می کنند."[۲۰]
فارسنامه: مردم دشتستان به زبان لری گویش جنوبی (دشتستانی) صحبت می‌کنند و گویش دشتستانی در خود بعضی ترکیبات و واژه های فارسی را هم دارد.[۱۱]
ویژگی آواشناسی
در این گویش تقریباً تمامی کلمات مطابق ویژگی‌های آوایی دشتستانی تغییر میکند. برای مثال /ب/ در غیر از اول واژه معمولا /و/ تلفظ میشود. همچنین /د/ به جز اول معمولا مشابه کلمه /ذ/ تلفظ میشود. /ق/ اول برخی کلمات به مانند /ک/ تلفظ میشود برای مثال قلیون می شود کلیون.
ویژگی‌های دستوری
در دشتستانی کلمات با /ل/ جمع بسته میشود. (مانند زبان لری بختیاری و لری جنوبی)
با پسوند /کو/ همانند کتابکو کلمات معرفه می‌شوند. (مانند گویش های لرجنوبی)
زمان‌ها نیز قواعدی برای ساخته شدن دارند مثلا:
دارم می‌روم: هاسی میرَم
رفته‌ام: رفتُمه
رفته بودم: رفتِیدُمِ
برخی واژگان دشتستانی
ایسوُ: الان
اوسو،اُوّقتَل: اونوقت (قدیم)
بادِنگون،بادِمجون: بادمجان
بُوا: بابا
بالَنگ: خیار
جیجِه: جوجه
چیل: دهان
چاو: باغ
خین: خون
ری: رو
سی «si»: برای
سِی کردن «sey Kerdan»: نگاه کردن. (در آخر کلمه سِی حرف «ل» وجود ندارد ولی اگر ضمیری به این کلمه اضافه شود آن وقت حرف لام نیز در آخر فعل اضافه میشود مانند سِیلِش کو «نگاهش کن»).
شو: زیر
کَهره: بزغاله
گُولی: گربه
لُنج: لب
لیر: لجن
مین: مو
میرِه: شوهر
اُو: اب
خراک: غذا
کیچه یا خِشَم: کوچه
کلمُونده: خیار چنبر
فیکه: سوت
سی (say): دیدن، نگاه کردن
نایلون: نیلون
برای اینکه: سی محض ایکه
بیرون: سَرا
خواهر: دِدِه
سوز: سبز
سور:قرمز
قیم: قدیم
شیت: شوت. در قدیم برای دیوانه هم بکار میرفت: رفیقت شیت ایزنه/می‌زنه
واژگان انگلیسی
در گویش دشتستانی استفاده از کلمه و عبارت های انگلیسی رایج است مثل: 《نِه خِشِه》(not delicious)《یِمِنی》(too many) و به دلیل اشغال بوشهر توسط بریتانیا است و کلمات های انگلیسی در این گویش شامل[۲۱]:
Tomato = تُماتِه = گوجه فرنگی
Tomato sauce = ساس تُماتِه = سوس گوجه فرنگی
Enginge = اِنجین = موتور وسایل نقلیه مثل ماشین یا موتوسیکلت
Handle = هِندل = زائده فلزی برای روشن کردن وسایل نقلیه
Kettle = کِتل = کتری
Time = تِیم = زمان
Full = فول = کامل، پر
Collapse = کُلپِس = داخل رفتن یا نابود شدن وسایل فلزی یا ماشین، در تصادف و ضربه خوردن
Blouse = بُلیس = لباس
Copy = کُپ = اصطلاحی برای یک نفر است که کاملا شکل یک نفر دیگه است برای مثال:
جمله: ای مِردکو کُپِ تونه.
معنی: این مرد شکل تو هست.
مقایسه برخی واژگان دشتستانی با یکی از زیرگویش های لری جنوبی
دشتستانی
لری بویراحمدی
فارسی
گلوپ
گلوپ
لامپ
بر
بُر
روشن
کشا
کشا
مرتبه
تمبون
تمبون
شلوار کوتاه
جومه
جومه
لباس بلند
اُرسی، گیوه، ملکی
اُرسی، گیوه، ملکی
کفش
وِری
وری، وریس
بلند شو
گنم بجی
گنم بجی
گندم دیم
موری
موری
مورچه
فِدَه
فده
حیاط
قاوَک
قاو پا/قاوک
قوزک پا
پَل کَندِه
پل کنده
گیس بریده
کیچه
کیچه
کوچه
دولاب
دولاب
کمد
سِر توو
سر توو/سر بوو
پشت بام
کور و روشت
کور و روشت
خاموش و روشن
دی ماروک
دی مارو
مارمولک
کُهتِه
کهته
بافت روی زخم
فیکه
فیکه
سوت زدن
لیر
لیرُو
لجن
لار
لار
بدن
شوک
شوک
جغد
شیکه
شیکه/لیکه/کیکه
جیغ
گووَر
گوور
گوساله
شنگد
شنگد
گوساله ماده
پل
پل
گاو نر
گا
گا
گاو
چیل
چیل
دهان
کَپدِرِه
کپدره
خمیازه
کیوار
کیوار
قلاب سنگ
دی
دی/دا
مادر
رمبس
رمبس
آوار شد
کنجیر
قنجیر
نیشگون
بُرم
برم
ابرو
کرزنگرو
کرزنگلو
گورکن، نوعی حیوان وحشی
مرزنگ
مرزنگ
مژه
گُلی
گلو
گربه
واز
واز
باز
پسین
پسین
عصر
هنی
هنی
هنوز
دیگ
دیگ
دیروز
پرتوک
پرتوک، پرتک
نوعی پشه
کُر
کُر
پسر
دوُوَر
دوُوَر
دختر
کرنجال
کرنجال
خرچنگ
گُلُپ
گُلُپ
گونه صورت
لاته
لاته
سینه پهلو
پزوو
پزوو
خس و خاشاک که حاشیه رودخانه
هووگاله
هووگاله
سر و صدای زیاد
لِچَک ، لچیک
لچک
کلاه کوچکی که با دو بند زیرگلو بسته میشد که در قدیم زنان لر دشتستان زیر روسریی به نام مینا میپوشیدند.
شو سهون
شو سهون/شو تار
شب تاریک
جهون
جهون
زیبا
دس مله / مله
دس مله / مله
شنا کردن
گارشت
گارشت
آروغ
بیلیک بیلیکو
بیلیک بیلیکو
براق و درخشنده
سیزَن دَشکه
سیزَن دَشکه
سوزن نخ
بییگ
بییگ
عروس
پرپروک
پرپروک
پروانه
پِلوِرده
پِلوِرده
هذیان
کُربَک
قُربَک
قورباغه
میلم
میلم
لثه
کُومتَر
کموتر
کبوتر
کَنجیل
کنجیل
آرنج
سیک
سیک/سیچ
گوشه
مَهلی
مَهلی
زیاد
خُرِنگ
خُرِنگ
زغال سرخ درون آتش، آتش گرفته یعنی سرخ شده
مارلاک
مارلاک
کمد
پِشک
پشک
از هم پاشیده/پخش شده
هُمار
همار
آرام، یواش
جِرو
جورو/گورمی
جوراب
چل
چل
زیر بقل
برد
برد
سنگ
خیگ
خیگ
مشک دوغی
لُنج
لُنج/لو/لوچ
لب
میره
میره
شوهر
مَلّار
مَلّار
سه پایه مشک
کُکا
ککا
برادر
لیوه، کلو
لیوه، کلو
دیوانه
دال
دال
نوعی پرنده شکاری
بجی
بجی
شتر
الازنگی
الازنگی
دیو
سوز
سوز
رنگ سبز
منابع
↑Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "دشتستانی". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
↑نامعلوم (۵ خرداد ۱۳۹۴). «گویش مردم استان بوشهر». بنیاد رشد و اندیشه سازندگی استان بوشهر. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۰۲.
↑حجت‌الله مومنی (۲۲ اسفند ۱۳۸۷). «گردشی در استان بوشهر». پرتال فرهنگی راسخون. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئن ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۰۲. .مردم شهرستان های شمالی استان مانند دیلم ، گناوه و دشتستان عمدتا به گویش لری و مردم شهرستان های جنوبی مانند جم و قسمت هایی از کنگان و دیر نیز به فارسی لهجه دار صحبت می کنند.
↑نامعلوم (۱۵ تیر ۱۳۸۷). «نگاهی به گویشهای مردم استان بوشهر». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۳-۱۷. طور کلی گویشهای رایج در استان بوشهر به دو شاخه اصلی تقسیم می شود که شاخه جنوبی یا میزبان از نوع محلی شده زبان رایج در جنوب استان فارس است که زیرشاخه های زیادی در شهرستان های استان بوشهر دارد و شاخه شمالی با گویش لری که در مناطق شمالی این استان رایج است. بلادی افزودواژه بچه از شاخه جنوبی است که در مناطق جنوبی استان بوشهر به همین صورت و یا بصورت محلی تلفظ می شود و درمناطق شمالی از جمله شهرستان دشتستان به گویش لری بچیل تلفظ می شود.
↑«زبان لری». موسسه آموزش و تحقیقات جهانگردی طبیعت. لری بویراحمدی (استان کهگیلویه و بویراحمد، گناوه، دیلم و دشتستان تا رامهرمز)
↑ ۸٫۰۸٫۱«گردشی در استان بوشهر». web.archive.org. ۲۰۲۱-۰۶-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۱۲-۰۹. مردم شهرستان های شمالی استان مانند دیلم ، گناوه و دشتستان عمدتا به گویش لری و مردم شهرستان های جنوبی مانند جم و قسمت هایی از کنگان و دیر نیز به فارسی لهجه دار صحبت می کنند.
↑ ۹٫۰۹٫۱«معرفی "فرهنگ واژگان محلی بوشهر" در طرح جمعه با کتاب دشتی». روابط عمومی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر. گویش موجود در استان بوشهر در یک تقسیم بندی کلان به سه ناحیه جغرافیایی تقسیم می شود. در شمال استان و حد فاصل مناطقی مثل لیراوی، گناوه و دشتستان، زبان و گویش رایج لُری یا لهجه ی بعضاً محلی است. در ناحیه ی دشتی و بخش هایی از تنگستان زبان و گویش آمیخته ای از پهلوی جنوبی و لُری است. از حد فاصل دشتی تا انتهای شرقی استان اغلب به نوعی گویش عربی محلی آمیخته به فارسی و بعضاً به فارسی سخن می گویند. البته در ناحیه جم به فارسی سلیس دری تکلم میشود.
↑ ۱۰٫۰۱۰٫۱"The Lurs of Iran | Cultural Survival". www.culturalsurvival.org (به انگلیسی). 2010-02-17. Retrieved 2024-11-07. Most Lurs speak an Iranian dialect known as Luri; however, nearly half the Lurs of Luristan province speak Laki, another Iranian dialect. The Luri dialect is closer to Persian while Laki is closer to Kurdish. Generally speaking, Luri is divided into northern and southern dialects. The northern dialect is spoken in Luristan, several districts of Hamadan (Nahavand, Towisarkan) and by the inhabitants of south and southwest Ilam and northern part of Khuzistan province. The southern dialect is spoken by the inhabitants of Bakhtiari, Kuh-Gilu-Boir Ahmed and also in the north and east of Khuzistan, in the Mamasani district of Fars, and also in most areas of Bushehr province.
↑ ۱۱٫۰۱۱٫۱«شهرستان دشتستان». farsname.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۱۱-۰۹. مردم دشتستان به زبان لری گویش جنوبی (دشتستانی) صحبت می‌کنند
↑«ویلاجار - آبشار زیراه دشتستان - 793». www.vilajar.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۱۲-۱۴. بومیان این منطقه، از لرهای استان بوشهر می باشند و با گویش لری جنوبی و کمی شبیه به گویش بختیاری سخن می گویند.
↑اطلاعات، وزارت ارتباطات و فناوری. «پیشینه تاریخی اقوام و ادیان | وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات». boushehr.ict.gov.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۱۲-۱۷. در شهرستان های شمالی استان مانند: دیلم، گناوه و دشتستان گویش لری و در شهرستان‌های جنوبی مانند جم و قسمت‌هایی از کنگان و دیر فارسی لهجه دار رواج دارد.
↑سعیده, نیازی; افسانه, حسین زاده (2011-01-01). "گویش لری و قرابت آن با سایر گویشها". پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (1): 7. ....استان بوشهر (دهستان حيات داوودی، ميراوی، دشتستان، دهستان انگالی، دهستان شبانكاره)....پی‌دی‌اف
