Żołnierze regimentu Czapskiego w 1775Żołnierz regimentu Czapskiego w czasie insurekcji kościuszkowskiej (3.)Żołnierz (2.) i oficer (5.) 3. regimentuStrzelec regimentu Czapskiego (4.)
Wykonując w roku 1777 ustawę sejmu z roku 1776 rozpoczęto reorganizację trzech regimentów dragonii. Zreorganizowany, spieszony były konny regiment dragonii im. królewicza składał się z sześciu kompanii[2].
Początkowo w hierarchii plasował się na ósmym miejscu[2]. W 1790[a] roku szef regimentu, Mikołaj Czapski, spowodował, że regiment przesunięto na miejsce trzecie[2]. Miejsce to utrzymał do końca.
Funkcjonowały różne nazwy regimentu. Nazywano go: „Regimentem Spieszonym Królewicza", „Regimentem Grenadierów Czapskiego", „Regimentem Grenadyerów pod Imieniem Królewicza chodzącym szefostwa JW Czapskiego Pułkownika [...]" lub po prostu „Czapskich"[2].
Podobnie jak 11 Regiment Pieszy Grenadierów był jednostką grenadierską. Jego żołnierze nosili białe kity-grzebienie na kaszkietach oraz boczną białą kitkę z czerwoną końcówką (w odróżnieniu od innych regimentów, które w większości miały czarne grzebienie i boczne czarno-białe kitki).
Sejm roku 1776 ułożył nowy etat wojska, zmieniając znacznie jego strukturę. Regiment miał liczyć 6 kompanii[b], a w sumie etatowo 353 żołnierzy[3], a praktycznie w 1778 roku liczył 321 głów[4]. W 1786 roku liczył etatowo 353 żołnierzy[5]. Wchodził w skład Dywizji Małopolskiej[6].
W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając tym pierwszym broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady[7].
W 1786 roku wprowadzono numeracje regimentów piechoty od 1 do 14. Regiment gwardii pozostał bez numeru[7].
Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły stany polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku zakładały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii uszykowanych w trzy bataliony[8], w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce nigdy takiej organizacji nie osiągnięto[9].
W marcu 1994 stan regimentu wynosił koło 900 żołnierzy. Pod koniec maja regiment liczył już 1181 głów, a pod koniec września liczył 1132 ludzi. Brakowało do kompletu: 291 szeregowych, 11 cieśli, 3 doboszy, podoficera i oficera[11]. Na uzbrojeniu regiment posiadał 781 karabinów[12]. Po bitwie pod Maciejowicami pozostało w regimencie 666 żołnierzy, którzy walczyli potem w obronie Pragi[11].
Do czasu bitwy pod Szczekocinami jednostką faktycznie dowodził mjr Jerzy Byszkowski. Po bitwie pod Szczekocinami Kościuszko powierzył dowództwo płk. Janowi Krzyckiemu, a po jego śmierci pod Maciejowicemi na czele jednostki powtórnie stanął płk Byszkowski[13].
Liczebność regimentu
Etatowe i faktyczne zmiany liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco[2]:
etat z 1777 – 353 żołnierzy
faktycznie 10 VI 1789 – 637 żołnierzy
etat z 8 X 1789 – 2153 żołnierzy
etat tymczasowy z 22 11790 – 1440 żołnierzy
etat wojenny 22 V 1792 – 2169 żołnierzy
faktycznie 9 VI 1792 – 1455 żołnierzy
faktycznie IX 1793 – 1318 żołnierzy
etat z 1 III 1794 – 419 żołnierzy
faktycznie III 1794 – ok. 900 żołnierzy
Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1589 osób[14], w marcu 1794 roku 900[15], w maju 1181[15], a we wrześniu 1132 żołnierzy[15].
po 1776: wyłogi trawiasto-zielone, guziki złote[17]
W roku 1789 zmieniono poważnie krój i kolor mundurów piechoty. Składał on się z kurtki zimowej koloru granatowego z wyłogami zielonymi, naramiennikami srebrnymi[16], lejbika białego ze stojącym kołnierzem, w lecie koletu sukiennego w kolorze białym z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na guziki białe[16] od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego, wysokich do kolan i wyciętych z tyłu, a wreszcie z kołpaka okrągłego filcowego, wysokiego na około 30 cm, z sukiennym wierzchem pąsowym, daszkiem i blachą mosiężną z orłem. Żołnierze nosili poza tym halsztuki i naramiennik z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, jako strój zaś koszarowy – kitle i furażerki. Mundury były o wiele wygodniejsze i pozwalały na większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się barankowym czarnym obszyciem czapek i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł[18].
Oficer z około 1785 roku: Kapelusz czarny, taśma złota, suknia pąsowa, wyłogi zielone, podszewka biała, przybory złote. Szarfa i temblak srebrne, przerabiane karmazynem. Oprawa szpady mosiężna. Czaprak pąsowy z galonami złotymi[1].
Podczas insurekcji kościuszkowskiej: wyłogi pąsowe, guziki srebrne[17].
Żołnierze regimentu
Regimentem dowodził zazwyczaj pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z wielkimi poborami, było najczęściej uważane za synekurę. Szefowie posiadali prawo fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów[19]. Do 1790 roku w sztabie służyło ośmiu oficerów. Byli to: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor i regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach było dwóch kapitanów, sześciu poruczników i sześciu chorążych. Zatem w regimencie znajdowało się 24 oficerów, wyłączając kapelana[9].
Od 1790 roku było dwóch majorów i trzech kapitanów z kompanią. Pojawili się ponadto: trzeci kapitan sztabowy, drugi adiutant, dwóch nowych poruczników, ośmiu podporuczników i dwóch nowych chorążych. Podniosło to liczbę oficerów do 40 osób. W ten sposób regiment osiągnął liczbę równą liczbie oficerów służących w regimencie ośmiokompanijnym. Oficerowie ci obsadzili dwa nowe czterokompanijne bataliony, na które podzielono regiment[9].
Od 1773 roku regimentowi szefował gen. Antoni Czapski. Służył on w tym samym regimencie (wtedy konnym regimencie dragonów im. królewicza) od lat 40. Antoni Czapski przekazał regiment w 1783 roku swemu synowi Mikołajowi, wówczas pułkownikowi, który pełnił funkcję szefa do końca istnienia regimentu[2].
Dwa bataliony 3 Regimentu Pieszego Koronnego wzięły także udział w bitwie pod Racławicami (4 kwietnia 1794). Dowódca: gen. Józef Hutten-Czapski. Stan osobowy: 400 ludzi.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717–1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
.JPG)
