Dragoljub Draža Mihailović (26.4.1893. – 17.7.1946.) bio je vođa četnika u drugom svjetskom ratu. Borio se prvo protiv okupatora, a potom protiv jugoslavenskih partizana u saradnji sa okupatorom.[1]
Dragoljub Mihailović se rodio u gradiću Ivanjica u Srbiji, u porodici sreskog pisara Mihaila Mihailovića. Zajedno sa svojom sestrom Jelicom i Milicom je rano ostao bez roditelja, pa se preselio u Beograd gdje je živio pod skrbništvom strica Vladimira Mihailovića, veterinarskog majora tadašnje srpske kraljevske vojske. Godine 1910. se upisao u Nižu školu Vojne akademije u Beogradu.
Mihailović je kao pitomac Akademije u septembru 1912. poslan u prvi balkanski rat, te se istakao hrabrošću u Kumanovskoj bitci. U ljeto 1913. je sudjelovao u drugom balkanskom ratu i dobio Zlatnu medalju za hrabrost. Nakon toga je vraćen u Beograd radi nastavka školovanja na Vojnoj akademiji.
Njegovo dalje školovanje je prekinulo izbijanje prvog svjetskog rata. Mihailović, sada potporučnik, je sudjelovao u Cerskoj bitci, Kolubarskoj bitci, a nakon invazije Centralnih sila na Srbiju 1915. godine i u povlačenju srpske vojske kroz Crnu Goru i Albaniju. Godine 1916. je zajedno sa srpskom vojskom bio smješten na otoku Krf, a kasnije je poslan na Solunski front. Tamo je 11.9. 1916. teško ranjen, ali se nekoliko mjeseci kasnije vratio u službu. Rat je završio u redovima Jugoslovenske divizije gdje je unaprijeđen u čin poručnika, a u septembru 1918. je sudjelovao u proboju Solunskog fronta.
Po završetku rata poručnik Mihailović je služio u Skoplju, a kraće vrijeme u Kraljevoj gardi, odakle je izbačen zbog disciplinskog prekršaja. Godine 1920. se oženio za Jelicu Branković s kojom će imati sinove Branka, Ljubivoja i Vojislava, te kći Gordanu. Tih je godina nastavio napredovanje u službi te je od 1926. godine služio u Generalštabu. Godine 1930. je Mihailović, tada u činu potpukovnika, poslan na dodatnu naobrazbu u Pariz gdje se sreo i sprijateljio s budućim francuskim vojskovođom i državnikom Charlesom de Gaulleom.
Mihailović je nakon toga služio kao jugoslavenski vojni ataše u Sofiji, odakle je protjeran navodno zbog neprimjerenih kontakata s bugarskim oficirima, te u Čehoslovačkoj. Od 1937. je ponovno na službi u Ljubljani, gdje je bio načelnik štaba Dravske divizijske oblasti, a od 1940. godine je nastavnik na Vojnoj akademiji u Beogradu. Zbog javnog iznošenja stavova protiv Sila Osovine je disciplinski kažnjen od strane svog pretpostavljenog, generala Milana Nedića, te poslan u Mostar.
Pukovnik Mihailović je, kao i relativno veliki broj oficira i vojnika bivše kraljevske vojske, uspio izbjeći zarobljavanje u aprilskom ratu. Dio njih, pogotovo onih u nepristupačnijim krajevima, ili nije bio upoznat ili nije htio prihvatiti kapitulaciju potpisanu 17.4.1941. Neki od njih, uključujući Mihailovića, su bili odlučni nastaviti makar simboličnu oružanu borbu. Grupa s pukovnikom Mihailovićem koja je brojala 7 oficira i 24 vojnika je 8.5. stigla na Ravnu Goru u Srbiji, a 14.6. se proglasila Četničkim odredima Jugoslovenske vojske kojima je cilj bilo oslobođenje teritorija Kraljevine Jugoslavije od okupatora.
Procena situacije u Srbiji: Po mišljenju komandanta Srbije, a u suprotnosti sa iznetim za Hrvatsku, nemiri se u prvom redu i gotovo isključivo imaju pripisati komunističkom uticaju. Četnici... izgleda da će u potpunosti izbegavati prepade na posadne trupe.[2]
– Operacioni dnevnik načelnika Štaba komandanta Srbije od 11. avgusta 1941.
Uz Mihailovićevu grupu, za nekoliko mjeseci je stvoreno još nekoliko ustaničkih grupa i paravojnih formacija, dio kojih je, poput onih pod vodstvom Koste Pećanca u Srbiji bio vođen četničkom tradicijom. Svim tim grupama su snažan poticaj dale represalije protiv srpskog stanovništva na okupiranim teritorijima, pogotovo na području novostvorene NDH, a još više njemački napad na SSSR koji je kod mnogih stvorio dojam da bi Sile Osovine ipak mogle izgubiti rat.
Podstaknuti delimičnim uspešno vođenim borbama od strane komunista, nacionalni Srbi organizovali su takođe borbene formacije protiv Nemaca.[3]
– Obaveštenje Komandnog štaba nemačkog Komandanta Srbije od 16. septembra 1941. o razvoju oružanog ustanka
Četnici i partizani, zajedno, sprovode zarobljene nemačke vojnike u Užicu 1941.
Mihailovićev četnički pokret, koji je okupljao gotovo isključivo Srbe, je već u ljeto 1941. godine formulirao strategiju koja je isključivala otvorene oružane sukobe s okupatorskim formacijama, u svrhu izbjegavanja represalija i očuvanja četničke organizacije radi preuzimanja vlasti u Jugoslaviji nakon poraza Sila Osovine. Toj strategiji je u prilog išla kako praksa italijanskog okupatora koji je srpske ustanike i četničke formacije u svojoj okupacionoj zoni ne samo tolerirao, nego i oružano potpomagao pod uvjetom da se uzdrže od ustaničkih akcija. Mihailović se nadao da bi sličan aranžman mogao postići u njemačkoj okupacionoj zoni, pa je već u ljeto 1941. stupio u kontakt sa kvislinškim režimom Milana Aćimovića[4], potom sa Nedićevom kvislinškom vladom, a preko nje i s predstavnicima njemačkih vlasti.
Zahvaljujući relativno dobrim vezama s diplomatskim zborom u Beogradu, Mihailović i njegova grupa su, za razliku od ostalih, relativno brzo ostvarili kontakte s britanskom obavještajnom službom, odnosno s izbjegličkom vladom Dušana Simovića u Londonu. Temeljem toga se Mihailović nametnuo kao vođa svih onih paravojnih formacija u bivšoj Jugoslaviji kojima je cilj bio ne samo završetak okupacije, nego i obnova predratnog ustavnog poretka temeljenog na unitarnojmonarhiji na čelu s dinastijom Karađorđević. Mihailović je takođe planirao da tokom okupacije radi na stvaranju Velike Srbije i vrši etničko čišćenje, o čemu je obavestio i vladu u Londonu:
b: omeđiti »de fakto« srpske zemlje i učiniti da u njima ostane samo srpski živalj;
d: u srpskoj jedinici kao naročito težak problem uzeti pitanje muslimana i po mogućnosti rešiti ga u ovoj fazi.[5]
– Mihailovićev program izložen u depeši vladi u Londonu septembra 1941.
Četničkom vođi Mihailoviću je smetala pojava suparničke paravojne formacije pod vodstvom Titovihkomunista, poznate pod nazivom partizani. Oni su se od četnika razlikovali ne samo po zalaganju za poratno preuređenje Jugoslavije na socijalističkim i federativnim osnovama, nego i po strategiji koja se temeljila na otvorenoj oružanoj borbi protiv okupatora, bez obzira na eventualne represalije i žrtve. Razilaženja između dva pokreta eskaliraju nakon što su partizani u Srbiji toliko ojačali da su stvorili slobodni teritorij prozvan Užička Republika.
U jeku srpskog ustanka protiv Nemaca, septembra 1941. godine, između pukovnika Mihailovića i generala Nedića je postignut sporazum o zajedničkoj borbi protiv partizana, koji je sadržao sledeće stavke:
Da Nedićeva vlada i pukovnik Mihailović sarađuju u borbi protiv partizana u cilju njihovog uništenja;
Da Nedićeva vlada izda odmah novčanu pomoć Mihailoviću za plate oficirima i podoficirima, i za ishranu vojske;
Da Nedić odmah odredi oficira za vezu koji će biti stalno pri štabu pukovnika Mihailovića;
Da Nedić izdejstvuje kod Nemaca da ne gone Mihailovića i njegove četnike;
Da posle formiranja vladinih odreda koordinirano čiste Srbiju od partizana;
Da posle uništenja komunista u Srbiji Nedićeva vlada ukaže pomoć Mihailoviću radi smirenja građanskog rata u Bosni i Crnoj Gori.[4][6]
– Sporazum o saradnji između Nedića i Mihailovića od septembra 1941.
Pukovnik Mihailović je tokom ustanka u Srbiji nudio Vermahtu zajedničku borbu protiv partizana.
Četnički odredi jugoslovenske vojske pod komandom pukovnika Draže Mihailovića stavljaju se na raspolaganje za borbu protiv komunista u saradnji sa nemačkim Vermahtom.[7]
– Dražina ponuda Nemcima, 30. oktobra 1941.
Nemci su za gušenje ustanka u Srbiji 1941. angažovali dodatne trupe i sproveli drastične represalije nad stanovništvom, što je pukovnika Mihailovića navelo da se povuče iz ustanka, napadne partizane i zatraži kontakt sa nemačkom upravom radi prekida neprijateljstva. Uprkos Mihailovićevom istupanju iz ustanka, Nemci su mu odgovorili da upravo stižu njihove oklopne trupe koje će se efikasno obračunati sa banditima, i da "nemački Vermaht ne može da se optereti takvim saveznicima koji mu se privremeno priključuju iz razloga oportuniteta".[8] Mihailović se pravdao da je morao uzeti neke gradove od Nemaca da ih komunisti ne bi uzeli i da nije hteo da ratuje protiv Nemaca:
Nije moja namera da ratujem protiv okupatora, jer kao generalštabni oficir poznajem snage obeju snaga. (...) Sami Nemci su predali Užice, a time je počela trka između mene i komunista. Pošto su Nemci povukli svoj slabi garnizon, komunisti su napali Gornji Milanovac, pa sam stoga i ja morao to da učinim. Oni su krenuli na Čačak, pa sam morao i ja. Pošli su na Kraljevo, morao sam i ja. Napad na Krupanj nije moje delo, već je to delo otpadnika poručnika Martinovića. Ali, moji ljudi su krenuli na Loznicu zato da je komunisti ne zauzmu. Napad na Šabac je delo neposlušnih elemenata.[8]
– Draža Mihailović
Mihailović je izjavljivao okupatorima bezrezervnu lojalnost i tražio municiju za borbu protiv ustanika.[8] Molio je da njegovo "delovanje na nacionalnoj osnovi" ostane potajno da ne bi prošao kao Kosta Pećanac, koji je sklopio otvoreni sporazum sa okupatorom, čime je izgubio uticaj u narodu i stekao oznaku izdajnika.[8]
Molim još jednom da mi se još noćas isporuči određena količina municije! Samo po sebi je razumljivo da sve ovo sa obe strane treba da se zadrži u najvećoj tajnosti.[8]
Uprkos njegovim predlozima, Nemci mu nisu ostavili drugu mogućnost do da položi oružje. Draža se vadio da takvu odluku ne može doneti sam, ali je napomenuo: "Nećemo se boriti protiv Nemaca, pa ni onda ako nam ova borba bude nametnuta."[8] Od tada pa nadalje, Mihailović je vodio bespoštedni rat protiv partizana.
Posle četničkog napada, žene Čačka protestuju noseći transparent sa natpisom: "Mi, majke, žene i sestre tražimo obustavu bratoubilačke borbe." Prema Dnevniku Vladimira Dedijera, četnici su pucali na kolonu.
Istovremeno sa okretanjem Mihailovića Nemcima i opštim napadom na partizane, 15. novembra ga je Dušan Simović preko Radio-Londona promovisao za komandanta „svih jugoslovenskih oružanih snaga u zemlji". Mihailović je 16. novembra izdao Proglas kojim obaveštava da ga je kralj, na predlog „slobodne jugoslovenske vlade u Londonu", imenovao za Komandanta celokupne jugoslovenske vojne sile na okupiranoj teritoriji Jugoslavije, čime se svi naoružani pokreti stavljaju pod njegovu komandu.[11]Velika Britanija je preduzela diplomatski korak kod vlade u Moskvi, pa je 16. novembra stiglo uputstvo iz Londona da se partizani stave na raspolaganje Mihailoviću:
Vlada Njegovog Veličanstva smatra da borbu treba da vode Jugosloveni za Jugoslaviju, a ne da to bude pobuna koju će voditi komunisti za Rusiju, ako se želi uspeti. Vlada NJ. V. traži zato od sovjetske vlade da naredi komunističkim elementima da se povežu sa Mihailovićem, da sarađuju s njim protiv Nemaca, da se bezrezervno stave na raspolaganje Mihailoviću, kao nacionalnom vođi.[12]
Četničko-partizanski sukob je kulminirao potiskivanjem i opkoljavanjem četnika na Ravnoj gori, ali do njihovog uništavanja nije došlo iz međunarodnih obzira. Vrhovni štab NOPOJ je ponudio četnicima da stupe u borbu protiv Nemaca, da se odreknu zahteva da se partizani potčine Mihailoviću i da se pitanje jedinstvenog operativnog vodstva rešava sporazumno. Primirje je zaključeno 20. novembra 1941. u Čačku. Dogovoreno je da se pruži otpor okupatoru, puste zarobljenici i da mešovita komisija ispita uzroke sukoba i krivice za „zločina dela". Nakon sastanaka 20. novembra u Čačku, Bil Hadson je obavestio Kairo kako se stvar razvija:
Moje je mišljenje da Mihailović ima sve kvalifikacije izuzev snage. Partizani su sada jači, i on mora prvo njih da likvidira britanskim oružjem pre nego što se ozbiljno okrene Nemcima... Partizani uporno traže da zadrže svoj identitet bez obzira u bilo kakvom dogovoru sa četnicima. Oni smatraju da Simovićeva neobaveštenost o partizanskoj vodećoj ulozi u pobuni pokazuje da jugoslovenska vlada ne poznaje situaciju... Oni sumnjaju da Mihailović pomaže Nedića i druge proosovinske elemente u borbi protiv komunista.[12]
Mihailović je odmah izvestio kraljevsku vladu da je uspeo da zaustavi „bratoubilačku borbu" i da nastoji da udruži sve snage za borbu protiv Nemaca.[13] U telegramu vladi ne pominje svoju ponudu Nemcima za saradnju:
Učinio sve i uspeo da prekinem bratoubilačku borbu koju izazvala druga strana. U dosadašnjim borbama protiv jednih i drugih utrošio sam skoro svu municiju. Ulažem najviše napore da udružim sve narodne snage i izvršim reorganizaciju za odlučnu borbu protiv Nemaca. Potrebno najhitnije da dobijem oružje, municiju, zimsko odelo, obuću a zatim i ostalo.[14]
– Telegram Draže Mihailovića jugoslovenskoj vladi u Londonu, 22. novembra 1941.
Uprkos izjavama jugoslovenskoj vladi u Londonu da ujedinjuje snage protiv Nemaca, Draža je odlučio da ne pruži otpor nemačkoj ofanzivi. Istovremeno, četničko-partizanski sukob iznurio je ustanike pre nego što su Nemci krenuli u završnu ofanzivu. Iako su partizani oružano uspjeli nadvladati same četnike, nisu bili u stanju savladati višestruko nadmoćnije njemačke snage te su krajem 1941. iz Srbije prisiljeni na povlačenje u Istočnu Bosnu.
Nemačka poternica za pukovnikom Dražom Mihailovićem od 9. decembra1941.
Nakon uništenja partizana, Nemci su početkom decembra 1941. pokrenuli operaciju u cilju hvatanja pukovnika Mihailovića, likvidacije njegovog štaba i rasturanja četničkih odreda.[15] Sluteći opasnost, Mihailović je uoči nemačkog napada sklonio trupe sa Ravne Gore.[16] On je 1. decembra naložio svojim komandantima da se legalizuju u okviru Nedićevih formacija. 6. decembra, nakon opkoljavanja u Struganiku, Mihailoviću je uspjelo pobjeći, ali dva njegova bliska suradnika, majori Mišić i Fregl, su uhvaćeni i kasnije strijeljani.
Nijemci u operaciji Mihailović nisu imali gubitaka, četnici jesu: ubijen je jedan oficir i 11 osoba, a zarobljeno je 7 oficira (uključujući Mišića i Fregla), i 475 muškaraca osumnjičenih da su četnici i 2 žene. Paul Bader, glavni komandant Srbije, smatrao je da je »Mihailovićeva grupa« razbijena, ali je ipak raspisao ucjenu od 200.000 dinara za Mihailovićem.[17]
Akcija čišćenja i osiguranja saobraćajnice uz dolinu Zapadne Morave protiv pristalica Mihailovića je okončana. Mihailoviću je pošlo za rukom da sa malobrojnim pristalicama pobegne, ali je uhvaćen vođa štaba Mišić sa svojim ljudima. Time je razbijena najveća grupa nacionalnih ustanika na prostoru Srbije. Upućen proglas Srbima da je Mihailovićeva glava ucenjena na 200 000 dinara.[18]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 10. decembra
Nakon ove operacije pukovnik Mihailović je stekao brojna saveznička priznanja i čin generala. Neko vreme se skrivao na području Ravne Gore, a kasnije produžio prema Sandžaku i Crnoj Gori, pod talijanskom okupacijom.
Borba za slobodu celokupnog našeg naroda pod skiptrom Njegovog Veličanstva Kralja Petra II.
Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije — Crne Gore — Bosne i Hercegovine — Srema — Banata i Bačke.
Borba za uključenje u naš državni život i svih još neoslobođenih, slovenačkih teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst — Gorica — Istra i Koruška) kao i Bugarske, severne Albanije sa Skadrom.
Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata.
Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenačke čišćenjem Sandžaka od Muslimanskog življa i Bosne od Muslimanskog i Hrvatskog življa...[19]
Početkom 1942. Mihailović je od strane izbjegličke vlade proglašen ministrom vojske, dok je JVUO prihvaćena kao regularna oružana formacija Kraljevine Jugoslavije. Na osnovu ovoga, Mihailović je pozivao na "izvršenje vojne obaveze", odnosno na pristupanje njegovim jedinicama pod pretnjom vojnih zakona u slučaju rata.[9]
Legalizujom četnika kod Nedićevih kvislinških vlasti je stvoren modus vivendi s temeljem koga su nedićevci zadržali upravu nad gradovima a Nijemci nad strateškim komunikacijama, dok je četnicima ostavljena de facto vlast nad ruralnim područjima Srbije. Zauzvrat su se četnici, često djelujući kao eskadroni smrti, borili protiv preostalih partizana i njihovih pristaša. Mihailovićevi četnici su nakon sloma ustanka držali sela, nastojeći da ne ubiju Nemca, ali su se sa ljotićevcima međusobno obračunavali.[9]
Major Jezdimir Dangić, glavni Mihailovićev čovek za gušenje ustanka u Bosni.
Nakon gušenja ustanka u Srbiji, pukovnik Mihailović šalje brojne izaslanike u istočnu Bosnu kako bi okrenuo narod protiv komunista i zaustavio borbu protiv Nemaca. Radi preuzimanja ustanka poslati su major Jezdimir Dangić, Dragoslav Račić, Boško Todorović, Sergije Mihailović, Manojlo Pejić i više desetina drugih oficira s Ravne gore.[20] Tokom osovinske operacije gušenja ustanka u istočnoj Bosni januara 1942. godine, Dangić naređuje četnicima da se ne bore protiv Nemaca, već da nalaze komuniste, progone ih i pokazuju Nijemcima.[21][22]
Iznenađujuća je bila činjenica da su Dangićevi ljudi redovno izbegavali borbu s nemačkim trupama i na njih nisu otvarali vatru. Manji odredi i pojedinci, koji više nisu imali nikakav izlaz, predavali su se bez borbe i polagali svoje oružje. To isto je učinio jedan kompaktni odred od oko 400 ljudi. Pri tome su ljudi izjavljivali da su oni to radili po naređenju majora Dangića, pošto im je on bio zabranio da se bore protiv nemačkih trupa. Mora se reći da im je Dangić mogao nanositi znatne gubitke da je to hteo.[23]
– Izveštaj Opunomoćenog komandanta u Srbiji od 5. februara 1942. komandantu Jugoistoka
Nemci su ubrzo počeli da prave razliku između ustanika, koje su odmah streljali, i četnika koje su prestali tretirati kao ustanike.[24] Ovakva nemačka politika imala je znatnog uticaja na kolebljivce u redovima ustanika, kojima je pružena mogućnost da i dalje nose oružje i sačuvaju život. Umesto borbe protiv okupatora, četnici su proglasili borbu za »srpstvo« protiv »Turaka« (tj. bosanskih muslimana).[25]
Od februara do juna 1942. četnici Draže Mihailovića su uspješno izveli puč u pet od šest partizanskih odreda u istočnoj Bosni, praktično u svim odredima »dobrovoljačke vojske«, i ubili velik broj partizanskih komandanata i političkih komesara.[26] Nakon toga, partizanske snage u istočnoj Bosni spale su na oko 600 boraca, potpuno izoliranih od ostalih partizanskih jedinica što je izazvalo veliku krizu ustanka.[26]
Pored istočne Bosne, kojoj je posvećena glavna pažnja, pukovnik Mihailović je slao svoje emisare u srednju i zapadnu Bosnu, gde četnici još uvek nisu imali svoju organizaciju.[20] U novembru 1941. u Banju Luku stiže i jedan od prvih Dražinih emisara kapetan Vojislav Lukačević, koji uspostavlja kontakte u Bosanskoj Krajini, a nakon njega i ostali.[20] Oni pronalaze istomišljenike u redovima NOP odreda, kao što su trgovac Rade Radić, ili učitelji Lazar Tešanović i Uroš Drenović.[20]
U organizovanju četničke kolaboracije u zapadnoj Bosni, bitnu ulogu je imao i dr Stevan Moljević iz Banje Luke, za koga se govorilo da je „najumnija glava četničkog pokreta“, preko svog đaka i izaslanika Brane Lazičića, popa Kostraševića, Maksima Tešića, Milana Mirkovića, Uroša Drenovića, Rade Radića, Laze Tešanovića, Boška Vukovića, Vukašina Marčetića i drugih četničkih komandanata.[27] On je, delujući po uputama Draže Mihailovića i izbjegličke vlade iz Londona, uspostavljao veze s okupatorom za slamanje narodnooslobodilačkog pokreta.[28]
Ubrzo, nakon povezivanja sa srpskim nacionalistima i ubacivanja agenata u partizanske redove, od proleće 1942. godine i u zapadnoj Bosni kreću brojni četnički pučevi.[20] Nakon četničkog preotimanja ustaničkih odreda i potpisivanja sporazuma sa NDH, usledila je združena osovinska ofanziva na Kozaru juna 1942. godine, u kojoj su uz trupe Vermahta učestvovale snage NDH i novi saveznici četnici.[29][30]
Kolaboracija u Crnoj Gori predstavljena kao "Mihailovićevo ostrvo slobode" u magazinu "Time" 25 maja 1942. "U trenutku kada je Mihailović u velikom stepenu igrao ulogu kvislinga bio je nagrađen najjačom britanskom propagandom."[12] (Bil Hadson)Bill Hudson (levo) i Draža Mihailović (desno) u Crnoj Gori 1942.
Nakon neuspeha da postigne dogovor sa Nemcima u Srbiji, Mihailović je na proleće 1942. godine prešao u Crnu Goru, gde su četnici uspostavili saradnju sa Italijanima.[31] U sklopu italijanske antipartizanske ofanzive u Crnoj Gori, pokrenute aprila 1942. godine, učestvovale su četničke jedinice Rade Korde, Petra Baćevića i Pavla Đurišića.[16] Četničkim operacijama u italijanskoj ofanzivi je u početku rukovodio Zaharije Ostojić, načelnik Mihailovićevog operativnog odelenja, a nakon dolaska u Crnu Goru 1. juna 1942. godine, Mihailović lično preuzima rukovođenje operacijama.[16] Mihailović je od fašističkog okupatora redovno uzimao oružje i municiju za borbu protiv partizana. Istovremeno, dobijao je obilatu novčanu pomoć od Engleske i jugoslovenske emigrantske vlade.[16]
Kralj Petar II je ukazom br. 661 od 10. juna1942. godine proglasio Mihailovićev Štab za Vrhovnu komandu jugoslovenske vojske, a ukazom br. 662 od istog dana naimenovao njega za Načelnika Štaba.[33]
Iako je Britancima situacija na terenu bila dobro poznata, njihova politika je bila da podržavaju Mihailovića. U srpnju 1942. je Glenconner pisao Južnom odjelu Foreign Officea:
»Kao što znamo, svu aktivnost u Jugoslaviji morali bismo zapravo pripisati partizanima. Međutim, kad je riječ o javnoj upotrebi (tog podatka), ne vidim zašto bi bilo štetno da nešto od toga pripišemo u zaslugu Mihailoviću.«[34]
U svojim nastojanjima da potakne Mihailovića na antiosovinsku akciju, saveznički zapovjednik za Bliski istok general Vilson je u rujnu 1942. poslao Mihailoviću preko Bila Hadsona brzojavku sa zahtjevom da napadne osovinske komunikacije, jer bi to znatno oslabilo neprijateljev ratni napor na Balkanu. U studenom je taj zahtjev potkrijepljen brzojavkom koju je Mihailoviću poslao predsjednik jugoslavenske vlade, ali ni to nije izazvalo nikakav vidljiv učinak.[35] U međuvremenu je u Jugoslaviju ubačen Čarls Robertson, a Hadsonu je poslana jedna kompletna jedinica službe veze, pa je tako napokon stvorena svakodnevna bežična veza između Kaira i bojišta. Zahvaljujući tome, britanska vlada je do kraja te godine dobila jasnu predodžbu o situaciji o Mihailovićevim postupcima i namerama. Obavještenja su potvrdila kao točno ono što se do tada samo pretpostavljalo: da je Mihailovićeva politika i dalje ostala politika zaziranja od bilo kakve ozbiljne akcije protiv okupatorskih snaga.[35]
Nemačko saopštenje o streljanju Dražinih pristalica u Srbiji decembra 1942.
Major Bil Hadson, saveznički oficir za vezu kod Mihailovića, 15. novembra 1942. javio je svojoj komandi:
Lično sam ubeđen da bi ove četničke grupe u Srbiji mogle organizovati sabotaže na železničkim prugama tamo gde Nemci ne bi bili u stanju da preduzimaju mere odmazde prema srpskim selima. Nikakvi ozbiljni pokušaji, međutim, nisu još činjeni da bi se ispitala mogućnost vršenja takvih operacija. Slabi rezultati diverzantskih akcija do sada posledica su nedostatka volje na Mihailovićevoj strani i nedostatka energije.[36]
Bez obzira na kolaboraciju, Mihailović je još neko vreme u javnosti zapadnih savezničkih država prikazivan kao "gerilski vođa", dospevši na naslovnicu časopisa Time, a o njemu je u Hollywoodu snimljen propagandni film Chetniks! The Fighting Guerillas. Kapetan Hadson je na osnovu stanja na terenu to prokomentarisao: "U trenutku kada je Mihailović u velikom stepenu igrao ulogu kvislinga bio je nagrađen najjačom britanskom propagandom."[12] Hadson je izveštavao da su mnogi ljudi koji su prišli četnicima na početku ustanka protiv okupatora, bili razočarani preusmerenjem dejstava u borbu protiv partizana. On je primetio da Mihailovićevi vojnici ne žele da ih guraju u bratoubilački rat i da je "nekoliko četničkih jedinica tražilo je da bude oslobođeno zadatka borbe protiv partizana".[12]
Mihailovićevi četnici su nameravali da unište NOVJ uz pomoć Italijana, pa su, kao deo kvislinških snaga, učestvovali u osovinskoj operaciji Vajs protiv Bihaćke republike. U depeši od 31. decembra 1942. godine general Mihailović javlja svojim potčinjenima da pripreme za operaciju dobro napreduju, čeka se još samo odobrenje okupatora za prebacivanje crnogorskih četnika u NDH:
Bajo je već prikupio 1200 ljudi. Pavle je već prikupio 3000 ljudi. Bajovi su u Ostrogu a Pavlovi u Kolašinu. Tetkići [Talijani] kažu da 2. januara pada odluka. Dozvoljavaju za sad pokrete do Nikšića.[37]
– Mihailovićeva depeša od 31. decembra 1942.
Mihailović je 2. januara 1943. uputio direktivu komandantima korpusa kojom je zadao opšti okvir za učešće četnika u velikoj osovinskoj ofanzivi na slobodnu teritoriju zapadne Bosne, Like i Korduna.[38]
Naša je namera da iz obuhvatnog položaja koga imaju naše snage izvrše koncentričan napad na komuniste na označenoj prostoriji, komunisti unište i time oslobode ovu srpsku teritoriju komunističkog terora.[9]
– Mihailovićeva direktiva za borbu protiv NOVJ na slobodnoj teritoriji zapadne Bosne, Like i Korduna od 2. januara 1943.
Za predstojeću ofanzivu, general Mihailović je uspeo da fašističkoj Italiji stavi na raspolaganje 19.000 četnika:
»Pod italijanskom komandom ima 19.000 četnika grupisanih u bande. Od ovih:
— 3000 duž železničke pruge Ogulin—Vrhovine,
— 8000 između Gračaca i Knina,
– Izveštaj italijanskog generala Roatte nemačkom generalu Lohru od 3. januara 1943.
Međutim, na intervenciju vlasti NDH i Nemaca, Italijanske vlasti su obustavile organizovan transport crnogorskih četnika na teritoriju NDH. Uprkos tome, Mihailović je naredio Đurišiću da prebaci svoje snage peške za Bosnu. Takođe mu je naredio da uz put likvidira muslimansko prisustvo u ovoj vitalno važnoj oblasti.
Pavle Đurišić, naoružan od fašističke Italije, je redovno izveštavao Mihailovića o toku operacije etničkog čišćenja.
Povodom projekta za raščišćavanje Turske u oblasti Čajniča naredio sam Pavlu da sa Vojom izvrši potrebne pripreme za polovinu januara... Voji sam naredio da uhvati direktnu vezu sa Vama.[40]
– Mihailovićeva depeša Baćoviću od 2. januara 1943.
O preduzetim "akcijama" protiv muslimanskog stanovništva general Mihailović je redovno izveštavan. Pavle Đurišić je nakon izvršenog pokolja u Bjelopoljskom srezu podneo Mihailoviću izveštaj u kome kaže:
Akcija na desnoj obali Lima u srezu Bjelopoljskom završena je. Ista je izvedena tačno po utvrđenom planu. Rezultat ove borbe je:
1) Potpuno su uništena sledeća muslimanska sela (...) Ukupno 33 sela.
2) Žrtve: Muslimana boraca oko 400 (stotine) Žena i dece oko 1000.[41]
– Izveštaj Pavla Đurišića Draži Mihailoviću od 10. januara 1943. o rezultatima akcije u bjelopoljskom srezu
Nakon prikupljanja većih snaga Limsko-sandžačkih četničkih odreda (Mileševskog, Limskog, Durmitorskog i Drinskog korpusa), ukupne jačine oko 5.000 boraca, 5. februara ujutro je počeo veliki napad na muslimanska sela pod komandom majora Pavla Đurišića.[42]
Otpor stanovništva je bio veoma slab. Oko sela su se nalazile samo naoružane seoske straže koje nisu pružile značajan otpor. Budući da četnici nisu naišli na organizovanu vojnu silu, bez ometanja je vršeno uništavanje stanovništva, zaplena pokretne imovine i uništavanje naselja. Do 10. februara operacija je okončana. Sva sela u zahvatu operacije su opljačkana i do temelja spaljena. Sve stanovništvo koje nije uspelo da se skloni je ubijeno, "bez obzira na pol i godine starosti".
Tokom ove akcije general Mihailović se nalazio u svom štabu u Gornjem Lipovu kod Kolašina, nekih 70-100 kilometara od zone dejstava. Putem radio veze je pažljivo pratio razvoj operacije, o čemu je redovno obaveštavao svoje potčinjene komandante:
1. februar: Pavle krenuo u pravcu Branka i usput čisti sve pred sobom. Naša akcija ima zamah čišćenja cele Bosne.
2. februar: Preko Ostojića upućene su snage koje moraju sada preko Sandžaka. One usput čiste teren i idu ka Ostojiću. Naravno čisteći turke u Sandžaku moraju ići ilegalno a ne kako smo predviđali. Stićiće na vreme za definitivno čišćenje Bosne od komunista.
8. februar: Što se tiče Turaka Pavle izveštava da Turci skoro nedaju nikakav otpor. Tetkići [Talijani] mole i preklinju da se prestane.[43]
Kao i prilikom prethodnog pokolja, Pavle Đurišić je 13. februara uredno raportirao četničkom vođi Draži Mihailoviću o rezultatima:
Akcija u Pljevaljskom, Čajničkom i Fočanskom srezu protivu muslimana izvršena je.
Operacije su izvedene tačno po naređenju i izdatoj zapovesti. Napad je počeo u određeno vreme. Svi komandanti i jedinice izvršili su dobijene zadatke na opšte zadovoljstvo.
Sva muslimanska sela u tri pomenuta sreza su potpuno spaljena da nijedan njihov dom nije ostao čitav. Sva imovina je uništena sem stoke, žita i sena.
Za vreme operacija se pristupilo potpunom uništavanju muslimanskog življa bez obzira na pol i godine starosti.
Žrtve. — Naše ukupne žrtve su bile 22 mrtva od kojih 2 nesrećnim slučajem i 32 ranjena. Kod muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih žrtava: žena, staraca i dece.[44]
– Izveštaj Pavla Đurišića Draži Mihailoviću od 13. februara 1943. o rezultatima akcije u pljevaljskom, fočanskom i čajničkom srezu
Iako posleratni popis nije sasvim potvrdio Đurišićeve brojke, karakteristično je izrazito veliko učešće dece najmlađeg uzrasta među žrtvama. Tako je u pljevaljskom srezu, od ukupno 1380 popisanih žrtava, bilo 42% male djece do 10 godina starosti.[45]
Francusko odlikovanje
Komandant francuskog pokreta otpora, general Šarl de Gol, odlikovao je generala Dražu Mihailovića Ratnim krstom. Uz ovaj orden on je izdao i pohvalnu naredbu, koja je 2. februara1943. godine pročitana francuskim jedinicama:
Armijski general Dragoljub D. Mihailović, legendarni junak, simbol najčistijeg rodoljublja i najviših jugoslovenskih vojničkih vrlina, nije prestao voditi borbu na okupiranom nacionalnom tlu. Uz pomoć rodoljuba, on bez sustajanja ne da mira okupatorskoj vojsci, tako pripremajući onaj konačan juriš koji će dovesti do oslobođenja njegove otadžbine i celog sveta, rame uz rame s onima koji nikad nisu smatrali da se jedna velika zemlja može da pokori surovom zavojevaču.
„Sve dok Italijani budu naš jedini pravi izvor pomoći i opšte podrške, saveznici neće uopšte moći uticati na mene da izmenim svoj stav prema njima. Moji neprijatelji su partizani, ustaše, muslimani i Hrvati. Kada se s njima budem obračunao, onda ću krenuti protiv Italijana i Nemaca.“[46][47]
– Mihailovićev govoru četnicima u Lipovu 28. februara 1943. godine
Italijani i četnici u Jablanici 1943.
Nemci su bili protiv upotrebe četnika u operaciji Vajs ali su Italijani, nakon teških poraza od partizana na Prozoru i kod Drežnice, crnogorske četnike vozovima iz Nikšića prebacili u Mostar. Istovremeno, Baćovićevu grupaciju od oko 3.000 hercegovačkih četnika, prethodno transportovanu u Knin, Italijani su prebacili vozovima u Split, naon čega je krenula u nastupanje prema Imotskom.[48] Crnogorski četnici ojačani italijanskom artiljerijom, krenuli su u nastupanje iz Mostara uz Neretvu19. februara. Lukačevićeva formacija sandžačkih i istočnobosanskih četnika koncentrisala se u oblasti gornjeg toka Neretve pešačkim maršem. Lukačević je uspostavio kontakt sa italijanskom, a 22. februara i sa nemačkom komandom u Konjicu. Tako je došlo do koncentričnog nastupanja JVuO u okviru osovinske operacije opkoljavanja partizana na prostoru Prozor – Jablanica. Operacijama je rukovodio lično Mihailović, čije se sedište nalazilo u Kalinoviku.
Tokom borbi sa nemačkim snagama, partizani su zarobili majora Artura Štrekera, nakon čega je došlo do kratkotrajnog lokalnog primirja, tokom pregovora o njegovoj razmeni.[49] Koristeći privremeno zatišje na frontu sa Nemcima, noću 6/7. marta 2. dalmatinska i 2. proleterska brigada prebacile su se preko Neretve, razbile 2. durmitorsku četničku brigadu koja je držala taj sektor, i uspostavile mostobran. Prelaskom Neretve u istočnu Hercegovinu partizani su potpuno razbili glavninu četničkih snaga. Nakon poraza na Neretvi četnici više ne predstavljaju ozbiljnu vojnu silu i skoro su neutralisani zapadno od Drine. Do 1. aprila NOVJ je zauzela Nevesinje, Kalinovik, Gacko i izbila na Drinu, koju su držale kombinovane italijansko-četničke snage.[50]
Nakon bitke na Neretvi, pri čemu su Mihailovićeve snage sarađivale sa Italijanima dok se britanska armija borila protiv Italijana u Africi, sa aspekta Komande Sredozemlja, situacija u Jugoslaviji je izgledala ovako: partizanske snage vode borbe i pružaju efikasan otpor Osovini, ali su nakon sloma ustanka izgubili oslonac u Srbiji. Tamo još uvek postoje izvesne Mihailovićeve snage koje bi se možda mogle navesti da preduzmu nešto korisno za savezničku stvar. Na osnovu ovakvog viđenja situacije, Komandant Sredozemlja general Henry Maitland Wilson je u maju 1943. godine poslao Mihailoviću oštar "ibarski telegram":
Apsolutno je potrebno da general Mihailović sada počne da izvršava obaveze koje je ranije prihvatio i da u ovom trenutku sarađuje u potpunosti... Mihailović ne predstavlja borbenu snagu od nekog značaja zapadno od Kopaonika. Njegove jedinice u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni već su uništene ili tesno sarađuju sa Osovinom. Isto tako je teško reći da njegove jedinice postoje u Hrvatskoj, Sloveniji i Slavoniji... Partizani predstavljaju dobru i efikasnu borbenu snagu u svim krajevima, gde jedino kvislinzi predstavljaju generala Mihailovića.
Zato je odlučeno: obavestićete Mihailovića da britanska Glavna komanda Srednjeg istoka zahteva da on, kao saveznik, prekine svaku saradnju sa Osovinom i da krene na istok, u Srbiju.[51]
U Crnoj Gori započela operacija "Švarc". Četnici očevidno iznenađeni posle kratkih borbi brzo su predali oružje. Italijani odbijaju da sarađuju u ovoj operaciji.
118. divizija: Kod Kalinovika, posle slabog otpora, razoružan veći broj četnika.
369. divizija osvojila Čajniče. Prethodno su komunisti grad uništili i zapalili.
"Titov štab" smešten 20 km od Žabljaka, a a štab Draže Mihailovića, kako je potvrđeno, nalazi se jugoistočno od Bijelog Polja.[18]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 15. maja 1943.
Očekujući savezničko iskrcavanje na Jadranu, Nemci su polovinom maja1943. preduzeli Operacija Schwarz, znanu kao peta neprijateljska ofenziva, sa ciljem da unište partizane i razoružaju i pohapse četnike. Italijani su se protivili razoružanju njihovih pomoćnih trupa, četnika, jer su im igrali ogromnu ulogu u borbi protiv ustanka (vidi MVAC). Međutim, usled očekivane opasnosti od iskrcavanja Saveznika, postignut je dogovor Rima i Berlina da se oni razoružaju. Razoružavanje i hapšenje četnika započelo je početkom maja u Hercegovini. I pored dogovora u vrhu, postojao je jak otpor italijanskih zapovednika na lokalnom nivou.
1. brdska divizija je iznenadnim upadom u Crnu Goru, italijansku okupacionu zonu, 14. maja ujutro razoružala i pohvatala članove Đurišićevog štaba u Kolašinu i glavninu Đurišićevih četnika u Crnoj Gori (četnička kolona je brojala oko 2.000 ljudi, računajući tu i neke građane[52]). Draža Mihailović je na vreme izmakao.
II. Pri razoružanju četnika bilo je:
3.200 zarobljenih,
mrtvih nema.
III. Transportovano je:...
34 oficira, 1588 vojnika,
Neslaganje ovih brojeva sa cifrom pod tač. II objašnjava se ovako: 800 četnika upućeno je u nosački bataljon, evakuisani su bolesni, iznemogli, ljudi preko 60 i ispod 16 godina, smrtni slučajevi usled iscrpljenosti itd.[53]
– Izveštaj Obaveštajnog odseka 1. brdske divizije od 15. juna 1943.
Za razliku od četnika, partizani su Nemcima pružili odlučan otpor, pa je tokom ove operacije došlo do čuvene bitke na Sutjesci, kojom je NOVJ izvršila proboj iz osovinskog obruča, rasturivši njemačke snage u blizini rijeke Sutjeske u jugoistočnoj Bosni.
Tokom 1943. značaj puteva za snabdevanje kroz Srbiju je neprekidno rastao. Maja 1943. godine Mihailović prelazi u Srbiju. Po njegovom povratku u Srbiju, organizovana je operacija Morgenluft od 12. do 19. jula 1943, s ciljem da se četnički vođa uhvati.[54] Operacija se završila nemačko-bugarskim neuspehom. Jula 1943. Mihailović je ucenjen sa 100.000 rajhsmaraka u zlatu (ko dovede živa ili mrtva „vođu bandi Dražu Mihailovića").
Istovremeno, saveznici su sve više sumnjali u uspešnost četničkog otpora i sabotaža. Foreign Office je počeo preispitivati politiku posvemašnje potpore Mihailoviću, a kapetan Duane Hudson je cenio da je Mihailović pristao na suradnju s Talijanima i da je «kadar sporazumjeti se» s Nijemcima.[55] Saveznici su tokom 1943. u Srbiju poslali 11 svojih misija u razne Mihailovićeve štabove i jedinice. U tim misijama nalazili su se specijalisti za diverzije i sabotaže, i bilo je zamišljeno da oni uz pomoć četničkih snaga znatno otežaju nemački saobraćaj kroz Srbiju. Ove misije prenele su komandama opšti utisak o nezainteresovanosti četničkih snaga za diverzije i o njihovoj opstrukciji. Izveštaji tih misija počeli su potvrđivati ispravnost sumnje da je politika odugovlačenja i neaktivnosti zajedničko obilježje svih Mihailovićevih snaga.[56] Jedan od britanskih komandosa, major Neil Selby, koji je pokušao vršiti sabotaže uprkos neodobravanju četnika, je ubrzo izdan Nemcima.[57] Tokom njegovog ispitivanja, Nemci su saznali da do sabotaža nije dolazilo zato što Mihailović nije odobrio:
Major Selby imao zadatak da organizuje sabotaže i dotur materijala za iste; „Prema Selbyevim navodima, do sabotaža nije došlo zato što ih Draža Mihailović, odn. njegovi komandanti na terenu na terenu još nisu odobrili.“ [58]
– Izvještaj nemačkog obavještajnog odjeljenja o rezultatima istrage nad zarobljenim britanskim majorom Selbyem, uhvaćenim kod Žitkovca (26. august 1943).
U rujnu je general Harold Alexander zahtijevao od Mihailovića da napadne prometnice Osovine, kako bi pomogao ofenzivu Saveznika u sjevernoj Africi. Mihailović je odgovorio da izvodi »sve moguće vrste sabotaže«, te da će tako i ubuduće djelovati; ali da o tome ne želi govoriti preko radija. No, procena SOE je bila veoma loša po četnike i Mihailovića. Ocenjeno je da su sabotaže minorne, i da SOE u Jugoslaviji nije sebi mogao pripisati ništa slično operaciji Gorgopotamos u Grčkoj.[55]
Po svemu tome moglo bi izgledati da su Britanci od jeseni 1941. godine - hotimice ili nehotice - surađivali u gigantskoj prijevari. No i Foreign Offce i SOE ... nadali su se da će se Mihailović ipak moći prisiliti ili nagovoriti da obustavi svoju križarsku vojnu protiv partizana i da umjesto toga napadne snage Osovine, te da tako postane ugledan vođa otpora, i tada bi ga doista vrijedilo i kratkoročno i dugoročno podupirati...
Mihailovićevo odbijanje da udovolji vojnim zahtjevima i ometanje partizanskih i britanskih pokušaja sabotaža na njemačkim prometnicama na »njegovu« području ubrzali su britansku odluku da ga napuste - o toj se odluci prvi put ozbiljno raspravljalo u studenome 1943.[55]
Ofanziva JVuO u istočnoj Bosni oktobra 1943. godine usledila je neposredno nakon kapitulacije Italije, u očekivanju skorog kraja rata. Višegrad su prethodno držali Italijani, pa ga nakon njihove kapitulacije septembra 1943. preuzimaju Nemci. Pod pritiskom saveznika i očekujući skoro savezničko iskrcavanje, Mihailović je prikupio znatne snage iz Srbije (oko 15.000 ljudi) i sa njima 5. oktobra 1943. izvršio napad na Višegrad u kojem su se, pored trupa NDH, nalazile i dve čete Vermahta.[16] Nakon pada Višegrada, nastavio je nastupanje prema Rogatici, koja je pala 13. oktobra.
Četnička ofanziva zabrinula je NOVJ, koja je naglo ojačala nakon pada Italije, pa su dve divizije NOVJ angažovane da je uklone. Novoformirana 27. divizija NOVJ, orijentišući se na prostor istočno od Sarajeva, 22. oktobra zauzela je Rogaticu razbivši četnike, a u borbama 37-31. oktobra oslobodila Sokolac od ustaša. Peta divizija zauzela je 26. oktobraVišegrad od četnika, čime je grupacija JVuO bila potpuno razbijena.
Vrhovna komande Vermahta je ovu operaciju doživela kao lokalni obračun "između četnika i komunista":
Balkan: na prostoru Višegrad-Sarajevo vode se borbe između četnika i komunista.[18]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 27. oktobra 1943.
Mihailovićeva kratkotrajna ofanziva nije ostavila bitan utisak ni na Nemce ni na Saveznike. Razočaran ignorisanjem njegove antiosovinske akcije od strane Saveznika, Mihailović je obustavio slične aktivnosti i 7. novembra izdao direktivu o opštem napadu na komuniste.[59] General Wilson je Mihailovićevu ofanzivu koja je "potrajala šest nedelja"[60] ocenio kao sporedne i kratkotrajne aktivnosti, uz izbegavanje da se preduzme nešto na vitalnim komunikacijama. S druge strane, Nemci su Tita i dalje smatrali najvećim protivnikom na Balkanu, što je 1. novembra 1943. konstatovao komandant Jugoistoka Maksimilijan fon Vajhs:
Situacija u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, u neposrednoj vezi sa zamišljenim, odnosno stvarnim tokom događaja na području Sredozemnog mora, znatno se zaoštrila... Najopasniji neprijatelj je Tito... Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine. Mihailović vrši pripreme da ih odbije...
Zbog toga Mihailović već traži vezu sa nemačkim komandama, da ne bi potpao pod komunističku vlast.[61]
– Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1. novembra 1943.
"Razlog zašto smo obustavili snabdevanje Mihailovića oružjem i nismo mu dali podršku bio je jednostavan. On se nije borio protiv neprijatelja i, štaviše, neki njegovi potčinjeni pravili su sporazume sa neprijateljem."[62] (Winston Churchill)
Saveznički visoki oficiri i politički lideri izneli su slične zaključke na međusavezničkim konferencijama u Kairu i Teheranu od 22. novembra do 7. decembra1943:
General Dwight Eisenhower naglasio je vitalni značaj nastavljanja maksimalnih mogućih operacija na uspostavljenom poprištu... On veruje da svu mouću opremu treba slati Titu, jer su Mihailovićeve snage od male vrednosti.[63]
General Alan Brooke je rekao da u Jugoslaviji Nemci imaju teškoća da održavaju svoje komunikacije. Otuda, sva dobit mora biti izvučena iz svih prilika da se uvećaju nemačke nevolje putem pomaganja partizana. Želimo da se organizuje sistem dopremanja oružja i vazdušne podrške. General Bruk rekao je da je sada 21 nemačka divizija raspoređena u Jugoslaviji do grčke granice.[64]
Premijer Vinston Čerčil: "Izvanredne stvari postižu se u Jugoslaviji od strane Tita, koji radi mnogo više nego što je Mihailović postigao. Nema planova da se u Jugoslaviju pošalje velika armija, ali se Nemcima može zadati udarac kroz pomaganje Titovih snaga putem povećanog snabdevanja."[65]
U to vreme, većina četničkih snaga van Srbije već se čvrsto vezala za Nemce, a tokom novembra i decembra 1943. i veliki deo snaga u Srbiji (Lukačević, Kalabić, Jevrem Simić, Ljuba Jovanović) potpisao je sporazume sa Nemcima. Obaveštenje nemačkog komandanta jugoistoka o sklopljenom sporazumu sa Lukačevićem vrlo brzo je došlo do Čerčila, i imalo je presudan značaj u odluci o napuštanju Mihailovića.[66]
General Wilson je 9. decembra1943. poslao Mihailoviću poslednji telegram kojim zahteva izvršenje specifikovanih napada na komunikaciji, a koja počinje rečima:
Sloboda kojom se Nemci služe železničkim prugama od Grčke do Beograda za prevoz i izdržavanje trupa nepodnošljiva je.[67]
Saveznički general je zahtevao od Mihailovića da njegove snage, u saradnji sa savezničkim specijalistima na terenu, izvrše dve specifikovane diverzije:
Zato se umoljavate da, sa što manje zastoja, izvršite dva jednovremena, ponavljam jednovremena, napada radi uništenja: — A.) železničkog mosta preko reke Morave, na pruzi Stalać—Niš, kod Cerova, 8 km jugoistočno od Stalaća. B.) železničkog mosta na pruzi Kraljevo—Mitrovica a preko reke Ibar, na mestu gde se put za Jošaničku Banju odvaja, 14 km severno od Raške i 7 km južno od Ušća.
Navedeni napadi na komunikacije nikad nisu izvedeni, i general Vilson je sredinom decembra 1943. svim savezničkim oficirima pri Mihailovićevim snagama dao instrukciju da napuste četnike i da se povežu sa najbližim partizanskim snagama. Odbačen od Saveznika, Mihailović ulazi u pregovore sa novim nemačkim izaslanikom za Balkan Hermanom Nojbaherom, koji je dobio posebnu punomoć da sme voditi pregovore sa "bandama Draže Mihailovića, koje je Tito potisnuo u Srbiju".[18]
Mihailović je, prema pouzdanom izvoru, izdao naređenje svojim potčinjenima da sarađuju sa Nemcima, ali on sam ne može s obzirom na raspoloženje naroda u tom pogledu.[68]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 23. novembra 1943.
Prilikom uspostavljanja saradnje sa Nemcima dogovoreno je da će se četnici uzdržati od sabotaža protiv Vermahta, da će se zajednički boriti protiv "komunističkog neprijatelja", a da četnici imaju odrešene ruke protiv komunista na određenim područjima.[69] Usledio je period četničkog terora nad simpatizerima i porodicama partizana u Srbiji, uključujući pokolj u Vraniću i pokolj u Boleču decembra 1943, pokolj u Pomoravlju početkom 1944. i druge.
Jačanje AVNOJ-a prisilio je Mihailovića da pokuša proširiti političku bazu svog pokreta, kojim su dominirali srpski nacionalisti. U januaru 1944. je u selu Ba održan tzv. Svetosavski kongres gdje je Mihailović promovirao politiku suradnje s antikomunistički nastrojenim organizacijama iz nesrpskih krajeva, što nije imalo naročitog efekta.
Po nalogu Draže Mihailovića, Raković je ponovo precizirao:
1. Sigurne (pismene) garantije da ne postoje ni najmanje namere da se planira opšti ustanak ili da se sprovedu sabotažne akcije.
3. Spremnost za borbu protiv komunista i izvan Srbije, uz isporuke municije.
Raković je dalje saopštio da u glavnom štabu DM strahuju zbog napredovanja Rusa na istočnom frontu.[70]
– Nemački izveštaj od 25. marta 1944. o pregovorima sa komandantom 2. ravnogorskog korpusa
Snage NOVJ pod komandom Milutina Morače uspele su stići nadomak Užica i Valjeva. Gde god su partizani prošli, Mihailović je izveštavan da moral njihovih ljudi opada, da je sve veća sumnja u snagu četnika i Nemaca i sve veći respekt prema partizanima.[71] Blizina partizana podsticala je narodnooslobodilački pokret i u drugim krajevima, što su četnici surovo kažnjavali. Tako su 29. aprila godine Mihailovićeve snage u jačini četiri korpusa kaznile selo Drugovac koji je branila četa partizana (vidi masakr u Drugovcu). Konačno, nakon više od dva meseca teških borbi, udružene osovinske snage uspele su da potisnu partizane iz Srbije.
Pokušaj komunista da prodru u Srbiju sprečili smo... Nemačke snage u ovoj poslednjoj akciji nisu nas ometale...
Potrebno je da se prema Nemcima prekine svaka akcija. Ovo je potrebno ovako: jer kad bi napali na Nemce, direktno bi pomagali komuniste, a time bi otežavali samo akciju naših snaga. Stoga ima da se prekine, do mog daljeg naređenja, svaka oružana akcija prema okupatorskim snagama.[72]
– Telegram Mihailovića svojim potčinjenim komandantima 7. maja 1944.
Mihailovićeva strategija je ostala ista - izbjegavati sukobe s Nijemcima i čuvati bazu pokreta u Srbiji kako bi se preuzela vlast u zemlji po dolasku Saveznika.
Dosadašnje držanje D.M.-a ima sljedeće karakteristike:
a. Aktivna borba protiv komunista u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj, s tim što je ova borba zbog brojčane, a naročito materijalno-tehničke nadmoći komunista, uvijek rizična za snage D.M.-a.
b. Neispunjavanje od Saveznika postavljenih specijalnih zadataka.
c. Lokalna, ponekad vrlo aktivna saradnja sa njemačkim trupama, obavještajnim i ostalim okupacionim organima.
d. Potpuna spremnost za izvršavanje taktičkih instrukcija izdatih od strane njemačkih oficira za vezu.
e. Stalno ponavljanje zahtjeva za municijom i oružjem radi borbe protiv komunista, kao nagrada za dokazanu lojalnost.[73]
– Nemački izvještaj o stanju u Srbiji od augusta 1944.
General Mihailović sa američkom misijom. S leva: pukovnik Robert H. McDowell, kapetan George Musulin, kapetan Nick Lalich, general Mihajlović i poručnik Michael Rajacich.
Tokom operacije Halyard je uspešno evakuisano 417 savezničkih vazduhoplovaca i civila, koje su Nemci oborili iznad Jugoslavije.[74][75] Oni su uglavnom evakuisani sa improvizovanog četničkog aerodroma u srbijanskom selu Pranjani1944. godine. Tokom operacije nije bilo ometanja od strane Nemaca.[16]
Leta 1944. godine, četnici su "igrali" na 2 karte: oslanjali su se i na okupatore i na saveznike. Tokom evakuacije savezničkih vazduhoplovaca iz Srbije, vođeni su intezivni pregovori sa Nemcima i kvislinškom Nedićevom vladom. Tokom operacije Vazdušni most četnički komandanti Nikola Kalabić, Dragoslav Račić i Neško Nedić su 11. avgusta u Topoli potpisali sporazum o zajedničkoj borbi protiv partizana, general Mihailović se 13. avgusta sastao sa predsednikom kvislinške vlade Nedićem u selu Ražani[76], nemački komandant Srbije Hans Felber pregovarao je 20. avgusta sa štabom 4. grupe jurišnih korpusa JVuO [77], komandant jugoistoka feldmaršal Maximilian von Weichs pokušavao je da organizuje zajedničku armiju Nedića i Mihailovića pod nemačkom komandom [78], Nemci su uz pomoć četnika vodili operaciju Rübezahl protiv Narodnooslobodilačke vojske koja se probijala u Srbiju, dok su četnici uhapšene partizane iz Pranjana predavali specijalnoj policiji iz Beograda.[79]
Nekima je možda teško razumeti kako četnici mogu da spašavaju američke avijatičare od Nemaca, kao što su učinili najmanje u jednom slučaju, a istovremeno, da sarađuju sa tim istim snagama. Odgovor leži u četničkoj percepciji ko je stvarno neprijatelj. Četnici smatraju partizanski komunistički pokret daleko većom pretnjom po Jugoslaviju nego nemačke okupacione snage. Obnovljena američka podrška bila je Mihailoviću jedino sredstvo suprotstavljanja partizanskoj prevlasti. On nije mogao apsolutno ništa dobiti predajom američkih avijatičara Nemcima. Zapravo, evakuisani Amerikanci bili su značajan izvor prvoklasnih odnosa sa javnošću u ime četnika. Krajem 1944. samo su Amerikanci pokazali ikakvu zabrinutost za ono što može snaći četnike kada partizani steknu kontrolu. Učiniti bilo šta osim spasavanja i zaštite američkih avijatičara značilo bi im gubitak poslednjeg izvora podrške i spasa.[80]
Istovremeno, američki obaveštajci na terenu su 3. septembra preko Mihailovića započeli pregovore sa nemačkom komandom.[81] Američki obaveštajac Robert McDowell se, posredstvom Mihailovića, početkom septembra 1944 u Pranjanima sastao sa nemačkim predstavnikom Rudolfom Stärkerom.[82]
Stavljanje Nedićevih snaga pod Mihailovićevu komandu
1. DM želi da razgovara sa opunomoćenikom firera za jugoistočni prostor.
2. On teži okupljanju svih nacionalnih srpskih snaga.
3. Mobilizacija i naoružavanje svih za oružje sposobnih Srba za borbu protiv komunizma. Naoružavanje i vođstvo pod nemačkim Vermahtom.
4. DM moli da sam ostane u ilegali.
5. Pripadnici DM-pokreta ne treba da budu u nemačkim uniformama.[87]
– Dražina ponuda Hitleru od 11. avgusta 1944.
Specijalni nemački izaslanik Hermann Neubacher je njegovo "prosjačenje kod okupatora" ocenio kao ozbiljnu ponudu, zaključivši da obećanja u pogledu lojalnog držanja treba uzeti ozbiljno, "pošto je Draža Mihajlović u pitanju antikomunizma uvek zauzimao dosledno držanje":
Draža Mihailović je neosporno dokazao:
1. da želi da održava primirje s okupacionim silama i
2. da je on toliko antikomunista, da je usprkos engleskim ponudama dao prednost prosjačenju kod okupatora pred slogom s crvenom stranom.[88]
12. i 13. avgusta Draža Mihailović i Milan Nedić sastali su se u selu Ražana pokraj Kosjerića. Na sastanku su prisustvovali četnički komandanti: pukovnik Luka Baletić, potpukovnik Mirko Lalatović, major Dragoslav Račić, major Nikola Kalabić, a od Nedićevih saradnika: Dragi Jovanović, šef kvislinške policije i upravnik grada Beograda, kao i general Miodrag Damjanović, šef Nedićevog kabineta.[89] Na sastanku je dogovoreno da se sve oružane formacije vlade stave pod komandu Draže Mihailovića radi koordinacije u borbi protiv komunista.[90] Nakon sporazuma, okupacioni premijer Milan Nedić se pridružio lobiranju kod Nemaca za ujedinjenje srpskih kvislinških snaga pod komandom Mihailovića:
Nemačka komanda javlja, da je Nedić ponudio, nakon upada komunista u Srbiju, u ime veoma ozbiljno ugoženog Srpstva, vojnu saradnju svih srpskih snaga. Nedić je naglasio, da on takođe službeno govori i u ime Mihailovića, koga je nedavno posetio. Od nemačkih vojnih vlasti zatražio je dozvolu, da odmah formira srpsku vojsku u snazi od 50.000 boraca, koja bi se regrutovala iz četničkih jedinica. Komanda Vermahta za Jugoistok, posle razgovora sa Hermanom Nojbaherom, rešila je da se izađe u susret Nedićevoj molbi.[18]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 17. avgusta 1944.
22. avgusta nemački komandant Jugoistoka je referisao Adolfu Hitleru da je Draža Mihailović vođa svih srpskih antikomunističih snaga, ali želi da ostane u pozadini zbog javnog mnenja i posleratnog razvoja:
Draža Mihailović, koji je u stvarnosti vođa svih antikomunističkih i za borbu voljnih elemenata Srbije, no koji, iz obzira prema svom narodu, koji u njemu želi da vidi nepomirljivog nacionalnog heroja, i s obzirom na kasniji vojnički i politički razvoj u Srbiji, želi da svojoj ličnosti nametne svaku političku suzdržljivost.[91]
Krajem avgusta, po povratku sa savetovanja u Hitlerovom štabu, komandant Jugoistoka Maksimilijan fon Vajhs naredio je da se četnicima isporuči 5 miliona metaka. Pored toga, odobreno je 11.000 pušaka, zaplenjenih od jugoslovenske vojske, za naoružanje Mihailovićeve 4. grupe jurišnih korpusa. Predstavnicima Draže Mihailovića, obećano je da će im se, pored navedenih isporuka, iz nemačkog municijskog skladišta u Kragujevcu staviti na raspolaganje još 7.000 pušaka sa po 100 metaka, 50 mitraljeza sa po 13.000 metaka i 42 minobacača sa po 250 mina.[92]
Kralj Petar II je pozvao četnike da stupe u Narodnooslobodilačku vojsku, a one koji to odbiju osudio kao izdajnike koji "zloupotrebljavaju ime kralja i autoritet krune".
29. avgusta1944. godine kralj Petar II Karađorđević razrešio je dužnosti generala Mihailovića sa mesta Načelnika Štaba Jugoslovenske vojske u otadžbini, stavljajući ga na raspoloženje novom ministru vojske.[93] Mihailović ovu odluku kralja nije prihvatio, postavši odmetnik. Štaviše, on je i dalje izdavao naredbe u ime kralja Petra II Karađorđevića, koji ga se odrekao. 1. septembra 1944. godine general Mihailović je u kraljevo ime objavio opštu mobilizaciju, prisiljavajući na hiljada vojnih obveznika u svoje jedinice. No, broj ljudi koji su se odazvali regrutaciji bio je razočaravajući po Mihailovića.[94]
U ovom sudbonosnim i za Jugoslaviju velikim danima, kada pobedonosne armije Sovjetskog Saveza stoje na našoj granici s jedne strane, a američke i britanske s druge strane, kada je dan naše slobode u punom svanuću, pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence da se ujedinite i pristupite Narodnooslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom. (...)
Svi oni, koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga, ni pred narodom ni pred istorijom. Ovom mojom porukom vama, odlučno osuđujem zloupotrebu imena kralja i autoriteta krune, kojom se pokušavalo opravdati saradnja sa neprijateljem i izazvati razdor među borbenim narodom u najtežim časovima njegove istorije, koristeći time samo neprijatelju.[96]
– Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije (12. septembra 1944.)
Istovremeno, došlo je do presudne bitke na Jelovoj gori između partizana i četnika, u kojoj su partizani razbili Mihailovićeve snage i zarobili njegovu arhivu.[97] Goneći četnike, partizani su 13. septembra opkolili Mihailovića na sektoru Divci—Mionica. Našavši se u opasnoj situaciji, Mihailović je radiom pozvao u pomoć Kostu Mušickog, komandanta SDK, koji je naredio delovima Prvog puka SDK iz Valjeva da intervenišu. Ljotićevci su stigli u poslednji čas, izvukli Mihailovića iz obruča i nemačkim automobilima ga odvezli prema Koceljevi.[98][99]
Rezultat svih ovih povezanih događaja bio je konačni vojnički krah četnika, čiji ostaci su prisiljeni na povlačenje na zapad. U tom povlačenju, četničke jedince su nastupale zajedno sa okupacionim trupama iz Srbije.
„Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma... Sada je stvar u tome, kako upotrebiti četničke jedince kao prethodnice i osiguranje za komunikacije prilikom predstojećeg izmještanja njemačkih trupa iz Srbije.“[100]
– Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.
„Prema obavještenjima iz sigurnog izvora, četničke trupe u jugozapadnoj Srbiji i Sandžaku se i dalje bore protiv komunista, prema izričitom naređenju D.M.-a.“[101]
„Nakon što su propale njegove namjere da se približi Rusima, i nakon što se ispostavilo da od priželjkivanog iskrcavanja Saveznika na Jadranu i uspostavljanju kontakta sa njima nema ništa, D.M. se osjeća usamljenim u borbi za goli opstanak. Shodno tome, dolazi do novih pokušaja približavanja vlastitim okupacionim trupama.“[102]
– Nemački izvještaj od 31. oktobra 1944
Povlačeći se ka zapadu, četničke jedinice su zajedno sa Vermahtom vodile borbe protiv partizana.[16] Nemačka Armijska grupa E bila je prinuđena na proboj preko Sandžaka prema Sarajevu[103]. Jedini raspoloživ put vodio je preko Sjenice i Prijepolja. Na isti pravac bila je orijentisana i glavnina snaga JVuO koja se povlačila iz centralne Srbije[104]. Komanda Armijske grupe E je postigla sporazum sa ovom grupom JVuO o sadejstvu u borbi protiv NOVJ.[105] Ovim marševskim putem izvuklo se u istočnu Bosnu oko 85.000 Nemaca i oko 20.000 četnika.[106]
3. novembra na zahtev delegata Jevđevića iz Mihailovićevog Vrhovnog štaba, održan je sastanak sa načelnikom Obaveštajnog odeljenja Grupe armija E. General Mihailović se nalazio sa oko 40.000 četnika u rejonu između Novog Pazara i Višegrada. Na sastanku je dogovoreno:
1.) Četnici će pratiti i potpomagati nemačke trupe u njihovom nastupanju do Sarajeva.
2.) Četnici ukazuju da će posle razjašnjenja situacije u savezničkom štabu za vezu:
a) u slučaju predaje Jugoslavije boljševizmu krenuti zajedno sa Nemcima na sever;
b) u slučaju da Englezi (u sporazumu sa Rusijom) proklamuju samostalnost Jugoslavije, u prvo vreme ostati na širem području Sarajeva, da bi sa ove baze nastavili borbu protiv Tita.[107]
Decembra 1944. godine, došlo je do pregovora sa Nemcima i Nedićem u Beču o udruženju kvislinških snaga, pod kontrolom nemačke vlasti. Predlog sporazuma je predviđao potčinjavanje svih Mihailovićevih jedinica pod zapovedništvo nemačke vojske, angažovanje četnika koji se nalaze u Bosni protiv komunista, prema nemačkom uputstvu, koncentrisanje četničkih jedinica u prostor koji im nemačke trupe budu odredile, i delegiranje nemačkog oficira za vezu u štab Ostojića.[108]
»Suzbijajte sve glasove o nekom našem krahu, suprotno tome širite da mi nismo begunci već se i dalje borimo dokle god možemo na svome terenu.«[109]
depeša generala Mihailovića od 27 januara 1945 god.
31. januara 1945. Draža Mihailović zahteva preko Gojka Borote od Nemaca hitnu isporuku municije i razmenu oficira za vezu:
Zašto Nemci neupućuju obećanu municiju u Rudanku. Vrlo je hitno... Da li ste izdejstvovali odobrenje za oficira za vezu. Hitno je.[110]
General Mihailović je pod svojom komandom u Bosni, sem četnika, imao i neke kvislinške muslimanske jedinice i delove Srpske državne straže.[16]Milan Aćimović mu je postao glavna veza s Hermannom Neubacherom u Beču.[17] Sastancima između Mihailovića i Nemaca prisustvovao je i američki obaveštajac Mak Dauel, koji je tražio od Nemaca da polože oružje isključivo Mihailoviću, a Mihailovića uveravao da se mora održati u narodu i da Sjedinjene Američke Države pomažu isključivo njega i njegovu organizaciju.[6] Mihailović je u oslobođenu Srbiju slao diverzantske grupe, obučene od Gestapoa, radi borbe protiv Narodnooslobodilačke vojske.
„Nemačka Komanda stavlja na raspoloženje grupu od 64 sabotera pod komandom Gare. Snabdeveni su sa jednom većom i tri manje radiostanice, odlično instruisani i opremljeni... u Sarajevo je već pristiglo njih 29 koji su svršili specijalne kurseve... svi su Srbi... Gara mi je poručio da se potpuno stavljaju na raspoloženje našoj organizaciji i primaju sve naše direktive."[16]
– Depeša generala Mihailovića pukovniku Gojku Borotu
Potisnute s matičnog teritorija, četničke formacije iz Srbije stalno su se osipale, a njihov moral opadao. Mnogi četnici su iskoristili amnestiju i pridružili se partizanima. Drugi su se pridružili Ljotićevcima i Nedićevcima u povlačenju na sever s Nemcima.[111]
»Sa ustašama u Gračanici održavati najprijateljskije veze.«[109]
depeša generala Mihailovića od 7 februara 1945 god.
Draža Mihailović i Robert Mekdauel sa muslimanskim prvacima u Bosni.
Sa radošću pozdravljam Vaš rad na objedinjavanju svih nacionalnih snaga i ako u poslednjem momentu. Vremena još ima ipak da se najnužnije organizuje i poveže. Kosta i Vaš delegat preneli su mi sve Vaše poruke i budite uvereni da ih ja primam od prve do poslednje. Visoki gospodin koji nam je trebao sada mnogo pomoći, otkazao nam je, a pomoć nam je toliko nužna...
Bez obzira na sve teškoće koje preživljujemo, ja sam uveren da ćemo uz Božju pomoć u borbi za Kralja i Otadžbinu postići sve što želimo.[40]
»Po svem izgledu, da Nemci hoće da razviju gerilu ne samo u Nemačkoj već i na Balkanu.«[109]
depeša generala Mihailovića od 1. aprila 1945 god.
Početkom aprila 1945. njemački major Šterker donio je Mihailoviću Löhrovu poruku da je voljan da se preda angloameričkim snagama.[113] Mihailović je, pak, inzistirao da njemačke trupe nastave borbu pod njegovom komandom kao »naši državljani«.[114]
Mihailović je sredinom aprila1945. slao emisare u Zagreb, radi »vođenja jedne zajedničke borbe protivu partizana«.[115] Ustaške vlasti su smatrale da bi se preko četnika moglo doći do Angloamerikanaca.[31] Prema svedočenju Vladimira Košaka, tada ministra NDH, u aprilu 1945 su dva emisara Draže Mihailovića posetila Pavelića i sklopili aranžmane čiji je cilj bio isključenje međusobne borbe između ustaša i četnika, kako bi se olakšala zajednička borba protiv partizana.[79] Pavelić je prvi put Mihailovićevu delegaciju primio 17. aprila. S poglavnikom su bili Andrija Artuković, general Ante Moškov i Juco Rukavina. Na drugom sastanku, 18. aprila, bili su još prisutni i generali Đorđe Gruić i Vjekoslav Luburić. General Dukić je iznio Mihailovićeve molbe da se četnicima osigura slobodan prolaz, da im se dodijeli hrana, lijekovi i municija, i da ustaše oslobode ranjenike zarobljene na Vučjaku. Na trećem sastanku, 22. aprila, Pavelić i Đukić su se sporazumjeli: poslani su kamioni s lijekovima i municijom, bolnica je oslobođena i izdana su potrebna naređenja da se Mihailovićeva grupa propusti za Sloveniju.[31]
Međutim, Mihailović je procenio da je glavnina Jugoslovenske armije na zapadu zemlje, te je s oko 10.000 do 12.000 četnika krenuo u proboj ka Srbiji. Izabrani pravac vodio ih je kroz planinska područja, šumovita i besputna, što je imalo za posljedicu gubljenje teže ratne opreme i ostavljanje bolesnika i ranjenika koji nisu imali snage da to izdrže. Ovo zlopaćenje, među četnicima upamćeno kao "bosanska golgota", je dovelo do demoralizacije i osipanja.
29. 4. je došlo do kapitulacija nemačkih snaga u severnoj Italiji, Austriji, Štajerskoj i Koruškoj. Mnogi četnici su do poslednjeg trenutka gajili iluzije da će ih Amerikanci prihvatiti i naoružati da nastave borbu protiv komunizma. 5. svibnja oko 12.000 četnika pod komandom generala Damjanovića su se predali Novozelanđanima u Palmanovi blizu Trsta. Damjanović izjavljuje Saveznicima da su oni "kraljevska vojska", vjerna kralju Petru. On i njegovi vojnici bili su uvjereni da će ih zapadni saveznici prihvatiti, nahraniti i naoružati, i vratiti natrag u borbu protiv komunista.[116] No, razoružani četnici i ljotićevci su smješteni u zarobljeničke logore, uglavnom u mjestu Eboli. Nedića i Mušickog su saveznici izručili Jugoslaviji, a Đujić i Jevđević su, uz pomoć svojih jakih veza u Italiji, izbegli izručenje.[31]
Grupa pod vodstvom Mihailovića se, pak, u maju 1945. našla na tromeđi BiH, Srbije i Crne Gore te je praktički uništena u bitci na Zelengori 12. i 13. maja 1945. godine, pri čemu je poginuo i Mihailovićev sin Vojislav. Već prije toga su Mihailovićev sin Branko i kći Gordana prešli partizanima.
Posleratno hvatanje
Iako je JVUO prestala postojati, Mihailović se, poput mnogih drugih pripadnika poraženih paravojnih formacija u tadašnjoj Jugoslaviji, nadao skorom početku trećeg svjetskog rata, odnosno podršci zapadnih saveznika novom gerilskom, ovaj put antikomunističkom pokretu pod njegovim vodstvom. Upravo zbog toga je njegovo hvatanje postalo jednim od prioritetnih zadataka nove jugoslavenske službe bezbednosti OZNA-e, odnosno predmetom jedne od najopsežnijih i najbolje organiziranih obavještajnih operacija u historiji bivše Jugoslavije.
Operaciji, koju je vodio Slobodan Penezić Krcun, je bitno pridonijelo zarobljavanje Nikole Kalabića, bivšeg komandanta Gorske garde i bliskog Mihailovićevog prijatelja. Kalabić je pristao surađivati s OZNA-om tako što će stupiti u kontakt s Mihailovićem i pod izlikom navodnog susreta s predstavnicima angloameričkih obavještajnih službi ga predati OZNA-inim agentima.
13.3.1946. Mihailović je uhvaćen u selu Repuševići, a istog dana u najvećoj tajnosti prebačen u zgradu OZNA-e Srbije u Beogradu. 24.3. 1946. je tadašnji šef OZNA-e Aleksandar Ranković objavio vijest o njegovom hvatanju.
Optuženi Dragoljub Mihailović pred Vrhovnim sudom u Beogradu 1946.
Formalni istražni postupak je počeo 9.4. i trajao do 31.5. 1946. Ubrzo nakon toga je pukovnik JA i dipl. pravnik Miloš Minić određen za tužioca u suđenju Mihailoviću, kao i većem broju vodećih članova njegovog pokreta. Mihailović je kao branitelja odredio Nikolu Ćonovića i dr. Dragišu Joksimovića, bivše članove JNOF.
Glavni dokazi protiv Mihailovića bili su originalni dokumenti iz zaplenjene četničke arhive, kao i iz okupatorskih arhiva. Tokom suđenja, Mihailović je priznao da su njegovi komandanti sarađivali sa okupatorom, ali se branio da su to činili na svoju ruku.
Sud je iz mnogobrojnih pismenih dokumenata, originalnih depeša i izveštaja četničkih komandanata, utvrdio da su komandanti izvršavali Mihailovićeva naređenja, a ne da su radili na svoju ruku ili mimo njegove volje.[6] Na osnovu originalnih depeša utvrđeno je da je general Mihailović naređivao komandantima da vrše ratne zločine, ubijanje zarobljenih partizana, paljenje, pljačku, uništavanje civilnog stanovništva itd.[6] Od 47 tačaka optužnice koju je Miloš Minić pročitao 10. juna1946. u Beogradu, Draža je osuđen po osam tačaka. Jedna od tačaka glasi:
Utvrđeno je da su svi komandanti optuženog Mihailovića i sve njegove četničke formacije sarađivale sa Nemcima, Italijanima i bugarskim okupacionim trupama za sve vreme okupacije u oružanim borbama protiv Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, primajući kroz čitavo to vreme od okupatora oružje, municiju, hranu i drugo u nameri uništenja oslobodilačkog ustanka i pružanju pomoći okupatoru u održavanju sistema okupacije.[6]
Pod nacističkom okupacijom Jugoslavije, raspirivao je nacionalnu i versku mržnju među jugoslovenskim narodima. Usled ovoga su njegove jedinice vršile masovne pokolje hrvatskog, muslimanskog kao i srpskog stanovništva, koje bi proglasio nepodobnim.[6]
– Presuda Dragoljubu Mihailoviću
Mihailović je 15. jula1946. godine osuđen na smrt streljanjem, trajan gubitak političkih i građanskih prava kao i oduzimanje celokupne imovine. Istog dana, on je uložio molbu za pomilovanje:
Skrhan fizički i duševno, nedaćama koje su me pratile kroz ceo moj život, molim Prezidijum Narodne Skupštine Federativne Narodne Republike Jugoslavije da mi kaznu smrti streljanjem zameni putem svoje milosti, kaznom lišenja slobode. Molim da se ova moja molba uzme kao moje iskreno pokajanje i da mi Prezidijum olakša tešku kaznu na koju sam osuđen. Uveravam Prezidijum da ću za vreme izdržavanja kazne lišenja slobode, svojim predanim i požrtvovanim radom uložiti sve da doprinesem koristi našoj novoj državi, kao što sam već pokazao pre i u toku procesa u više mahova.[118]
– Molba Dragoljuba Mihailovića za pomilovanjem od 15. jula 1946.
Nakon što mu je odbijena molba, zajedno s još osam najviših četničkih oficira je strijeljan 17.7. u Lisičjem Potoku. Mjesto gdje je pokopan ni do dana današnjeg nije poznato, iako se javljaju tvrdnje da je ono poznato Bezbedonosno informativnoj agenciji, današnjoj srbijanskoj tajnoj službi, nasljednici nekadašnje OZNA-e.
Generalu Mihailoviću je borba protiv komunista bila prioritet. Dobar deo četničke ideologije se zasnivao na antikomunizmu. On svojim potčinjenima nije dozvoljavao nikakvu saradnju sa partizanima:
Sa Komunistima — partizanima ne može biti nikakove saradnje jer se oni bore protiv dinastije i za ostvarenje socijalne revolucije, što nikada ne sme biti naš cilj, jer smo mi jedino i isključivo samo vojnici i borci za Kralja, Otadžbinu i slobodan narod.[19]
Mihailović je aprila 1942. naredio Pavlu Đurišiću da se bori protiv partizana a ne okupatora:
„Komuniste čistite gde možete a izbegavajte Talijane i posredno iskoristite ako se što može izvući od njih".[9]
De Golovo odlikovanje
30. jula 1942. Mihailović je zapovedao komandantima u Srbiji da je borba sa komunistima „odlučna", da su komunisti „krvoloci", te da ih uništavaju nemilosrdno, jer bi komunisti, kao „izdajnici", pokušali da „nas ometu u oslobođenju otadžbine koju oni ne priznaju":
„Te zlotvore i krvnike našeg naroda uništavajte bez milosti. Oni nas ometaju da imamo slobodne ruke prema neprijateljima. Oni isto kao i Ljotićevci podjednako služe Nemcima. Bez milosti uništavajte. Svi komandanti su mi odgovorni za svoje reone da su čisti od ovih mangupa i probisveta koje vode stranci Tito i Moša Pijade".[9]
Četnički vođa Mihailović 23. februara 1943. koristi antisemitsku propagandu protiv partizana kada kaže: "To su najveći zlotvori koje vodi jevrejština."[119] On u obraćanju svojim potčinjenima u decembru 1942. godine koristi prisustvo Jevreja i drugih balkanskih naroda kao argument protiv partizana:
Partizanske jedinice su pune razbojnika svih vrsta, kao što su ustaše - najgori kasapi srpskog naroda - Jevreji, Hrvati, Dalmatinci, Bugari, Turci, Mađari i svih drugih naroda sveta.[120]
7. novembra 1943. Mihailović u naređenju za opšti rat protiv komunista u svim pokrajinama kaže "jer to je najveće zlo u našoj sredini".[121] Vojnicima koji neće da ratuju protiv partizana pretio je smrtnim kaznama i lagao da "saveznici nam ovaj stav odobravaju".[121]
Dražina propaganda o partizanima je evoluirala u pravcu zvanične okupatorske propagande. On je govorio da su partizani krivi za nemačke odmazde, da mrze Srbe, da se u njihovim redovima nalaze "ustaše, muslimani i muslimanke", te namerno daju "povod okupatoru da uništava srpski narod".[121] Vremenom je došlo do potpunog stapanja četničke i nacističke antikomunističke propagande. U toku proboja NOVJ u Srbiju, 12. marta 1944. godine sa Nemcima je dogovoreno da "propagandna borba protiv komunizma ima da se sprovodi zajedničkim snagama".[122] Jedan američki avijatičar, koji je leta 1944. boravio u Srbiji, je sa čuđenjem primetio:
Četnici smatraju partizanski komunistički pokret daleko većom pretnjom po Jugoslaviju nego nemačke okupacione snage.[123]
4) Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenata.
5) Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenačke čišćenjem Sandžaka od Muslimanskog življa i Bosne od Muslimanskog i Hrvatskog življa.
Četničkim odredima u Crnoj Gori posebno nalaže da "u danom trenutku" očiste Pešter od muslimanskog i albanskog življa:
1) Jednim delom snaga dejstvovati iz doline Lima pravcem: Bijelo Polje — Sjenica sa zadatkom očistiti Pešter od Muslimanskog i Arnautskog življa.
Draža Mihailović je u ličnoj beležnici po pitanju muslimanima zapisao:
»Muslimansko stanovništvo je svojim držanjem dovelo do toga da ih naš svet više ne želi i neće da ima u svojoj sredini. Potrebno je još sad da se pripremi iseljavanje u Tursku ili ma gde van naše teritorije. Na dan ustanka oni će svi biti pokrenuti sa svojih naselja a što niko neće moći sprečiti. — U danom momentu svi muslimani ima da budu pokrenuti sa svojih ognjišta. Oni koji su bliži hrvatskim oblastima tamo — glavno je da svi budu pokrenuti«.[124]
Stav četničkog pokreta prema Muslimanima bio je da ih treba sistematski uništavati u toku rata a one koji ne budu ubijeni, iseliti u Tursku i na njihovu teritoriju naseliti srpsko stanovništvo.[125]
Mihailović je hteo da ratuje na nemačkoj strani protiv partizana ali da to ne izgleda tako. On je smatrao da su oružane akcije protiv okupatora bez izgleda na uspeh, da mogu izazvati represalije, da su stoga štetne, pa ih treba izbegavati.[126] Nemci su se pokazali kao nenadmašna vojska u direktnoj konfrontaciji sa suparničkim armijama, ali i kao vojska koja nije zazirala od masovnih zločina prema stanovništvu.[9] U svom programu poslatom emigrantskoj vladi septembra 1941, Mihailović zagovara "održavanje neprijateljskog stava prema okupatorima" ali bez ulaženja u neposredne borbe:
Održavanje neprijateljskog stava prema okupatorima i njihovim pomagačima, ali za sada, do daljeg, ne ulaziti u neposredne borbe osim u slučajevima samoodbrane kao što je slučaj u Hrvatskoj.[127]
Na sastanku sa nemačkim predstavnicima u selu Divci 11.11.1941. godine, Mihailović je izjavio:
Nije moja namera da ratujem protiv okupatora, jer kao generalštabni oficir poznajem snage obeju snaga.
Nećemo se boriti protiv Nemaca, pa ni onda ako nam ova borba bude nametnuta.[128]
Prema svedočenju nemačkog zapovednika okupiranog Balkana, von Weichsa, Mihailović je voleo da ostane u senci i prepusti saradnju svojim podređenima. Nadao se da će ovakvom taktikom dočekati svoj trenutak kada dođe do angloameričkog iskrcavanja, koje bi mu obezbedilo podršku protiv Tita.[129]
Prema Mihailovićevom shvatanju, glavni neprijatelji su bili partizani, ustaše, muslimani i Hrvati, a tek nakon njih okupatori, Italijani i Nemci.
Dočekati pobedu na strani saveznika
Mihailović je verovao da će Saveznici pobediti ("uz su nas velike sile - naše saveznice Amerika - Engleska - Rusija - Kina i sve ostale demokratske snage. Naša je pobeda izvesna."[19]). Smatrao je da će trenutak sloma okupatora biti odlučujući za buduće uređenje zemlje. Da bi se to moglo iskoristiti, potrebno je:
biti vojno dominantan u odnosu na ostale etničke ili ideološke struje sa savezničkim statusom.
U skladu sa ovom logikom, razvio je koncepciju korišćenja svih činilaca u svoju korist. Smatrao je da se treba držati Saveznika, jer je to obezbeđivalo je podršku kralja, izbegličke vlade, naroda, i status savezničke sile. Otpor Nemcima je ostao deklarativnog i propagandnog karaktera da se snage ne bi iscrpljivale u beskorisnim sukobima sa nadmoćnim protivnikom.[130]
Istovremeno, general Mihailović je na Engleze gledao kao na krvopije, koji dolaze da prave nevolje Srbima. Nakon pokušaja jednog oficira britanske misije da potakne komandanta Timočkog četničkog korpusa na akciju protiv Nijemaca, Mihailović krajem 1943. naređuje da ga najure:
»Nije došao da vas pomogne u materijalu već da uništi naša sela za neku sitnu sabotažu. Naređujem da majora Grinvuda sa celom pratnjom najurite kao kučku.«[131]
Posthumna reputacija
»General Mihailović je vidio svoj doprinos zajedničkom cilju u skretanju anti-njemačkih osjećanja u anti-partizanska osjećanja. Samo na potpuno licemjernoj osnovi može njegovo djelovanje biti predstavljeno kao išta drugo osim šteta cilju Saveznika.«[132]
Sudski proces Mihailoviću je, slično kao i nešto kasniji proces zagrebačkom nadbiskupu Alojziju Stepincu, izazvao veliku pažnju zapadne javnosti, pogotovo njenog antikomunistički nastrojenog dijela koje ga je shvatilo kao ništa drugo do brutalni obračun pobjedničkih komunista sa svojim najopasnijim neprijateljem, odnosno kao najobičniji montirani proces.
U krugovima srpske političke emigracije Mihailović je zbog svog pogubljenja proglašen jednim od najvećih mučenika, a kasnijih godina su ga srpski nacionalisti proglasili jednom od svojih ikona. S druge strane su komunističke vlasti Jugoslavije održavale službeni stav o njemu kao kvislinškom izdajniku i ratnom zločincu, koji je našao zasluženi kraj slično kao i neke istaknute ratne ličnosti ne samo u istočnim, nego i u zapadnim zemljama.
Mihailovićevo je pogubljenje imalo ozbiljne posljedice na odnose SFRJ i Francuske, s obzirom da je de Gaulle bio Mihailovićev osobni prijatelj. De Gaulle je, nakon stupanja na vlast 1958. godine, odbio posjetiti Jugoslaviju, a kraće vrijeme je i prekinuo diplomatske odnose.
Krajem 1980-ih se u Srbiji, s porastom nacionalističke retorike, javljaju prvi glasovi koji nastoje revidirati službenu historiju odnosno proglasiti Mihailovića antifašistom i prvim gerilcom Evrope. Te tendencije, koje su počele u romanima Vuka Draškovića, kasnije su se profilirale kroz Srpski četnički pokret, kasnije razdvojen na Srpsku radikalnu stranku i Srpski pokret obnove, koji se zalaže za rehabilitaciju Draže Mihailovića. Ti su stavovi od strane države dobili podršku zakonom kojim su 2004. izjednačena prava nekadašnjih partizana i četnika, službeno priznatih kao antifašistički borci.
Taj je zakon, s druge strane, izazvao burne reakcije u javnosti Hrvatske i Bosne i Hercegovine, gdje se Mihailović smatra ratnim zločincem odgovornim za stradanja brojnih Hrvata i Muslimana (Bošnjaka), odnosno praocem pokreta čiji su pripadnici za vrijeme raspada Jugoslavije počinili brojne ratne zločine.
General Dragoljub Mihailović se na izuzetan način istakao kao vrhovni komandant jugoslovenskih oružanih snaga, a kasnije i kao ministar rata, organizovanjem i vođenjem veoma važnih snaga otpora protiv neprijatelja koji je okupirao Jugoslaviju, od decembra 1941. godine, do decembra 1944. godine. Neverovatnim naporom njegovih neustrašivih jedinica mnogi avijatičari Sjedinjenih Američkih Država su spaseni i bezbedno vraćeni prijateljskoj komandi. General Mihailović i njegove snage su i materijalno doprinosili savezničkoj stvari i pomogli u postizanju konačne pobede savezu, iako nisu bili aktivno snabdevani, i mada su se lišeni svega, borili pod krajnje teškim uslovima.
U Americi su u to vreme bili Makartijevi zakoni o progonu komunista. Amerikanci su u hladnoratovskom kontekstu željeli prikazati da je Mihailović bio žrtva komunizma.[133] No, istovremeno dolazi do rezolucije Informbiroa, pa je postojanje odlikovanja godinama ostalo tajna, obzirom na Titovo približavanje zapadnim silama nakon razlaza sa Staljinom.
Orden je u maju 2005. godine, za vreme administracije Georga Busha, uručen ćerki Dragoljuba Mihailovića Gordani na ceremoniji održanoj u ambasadi SAD u Beogradu.
Pokušaj rehabilitacije generala Dragoljuba Draže Mihailovića izazvao je brojne reakcije ne samo u Srbiji, već na čitavom prostoru bivše Jugoslavije. Žestoka protivljenja došla su ih BiH, Hrvatske i Crne Gore, dok su reakcije u Srbiji podeljenje. Advokat Srđa M. Popović pokušaj srbijanskih vlasti da rehabilitiraju Dražu Mihailovića tumači kao rehabilitaciju Mladića, ocenjujući da je Draža, "u ime iste ideologije, etnički čistio Bosnu od muslimana, kao i Mladić 50 godina poslije."[134]
Lik Draže Mihailovića u fikciji
Lik Draže Mihailovića se pojavljuje u sljedećim filmovima i TV-serijama:
↑American Army Interrogation Reports, feldmaršal von Weichs, ANNEX A - PARTISAN WARFARE "Mihailovićeve trupe nekada su se borile protiv naših okupacionih snaga zbog odanosti svom kralju. U isto vreme borili su se protiv Tita, zbog antikomunističkih ubeđenja. Ovaj rat na dva fronta nije mogao dugo da traje, posebno kad je britanska podrška favorisala Tita. Posledično, Mihailović je pokazao pro-nemačke sklonosti. (Maximilian von Weichs)"
↑OBAVEŠTENJE KOMANDNOG ŠTABA KOMANDANTA SRBIJE OD 16. SEPTEMBRA 1941. KOMANDAMA I USTANOVAMA VERMAHTA O RAZVOJU ORUŽANOG USTANKA - T501 roll 244, frames 334-337.
↑Arhiv VII, Ca, k. 231, reg. br. 1/12 (Izveštaj komande Višegradskog četničkog odreda od 11. januara 1942. komandantu Operativnih jedinica Istočne Bosne i Hercegovine)
↑Arhiv VII, Ča, k. 232, reg. br. 1/1 (BH-X-23O) - Izveštaj delegata četničkih odreda na području Višegrada, Foče i Rogatice od 15. januara 1942. o sporazumu sa nemačkom i italijanskom komandom u Višegradu
↑NARA, T501, Roll 248, frame no. 000289. (njem."Sperrgruppen: Loyale Cetniks unter deutscher Führung von Bronzani Majdan im Vorgehen nach NW. Feind bei Piskavica wird eingeschlossen. Nord und West keine besonderen Ereignisse.")
↑NARA, T501, Roll 248, frames no. 000298—000299. (njem."Sperrgruppen: Kroat. Verbände haben in Anschluss an Gruppe "Fritz" die Sicherung W Banja Luka nach W übernommen. Höhen N und NW Bronzani Majdan feindbesetzt. Angriff nationaler Cetniks auf diese Höhen in Durchführung. Verbindung zwischen kroat. Freiwilligen bei Sanski Most und nationalen Cetniks in Bronzani Majdan bei Debeljak hergestellt.")
↑BRITANSKA POLITIKA PREMA POKRETU OTPORA U JUGOSLAVIJI I GRČKOJ, - referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u engl.School of Slavonic and East European Studies (University of London)' - engl.Phyllis Auty i Richard Clogg, urednici, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978 - glava 12. Diskusija o izlaganjima engl.E. Baker, engl.Bailey-a, engl.Maclean-a i engl.Taylor-a str. 458-459
↑citirano u: F.W.D. Deakin: Embattled mountain, New York : Oxford University Press, 1971, u prevodu na srpski: F. V. D. Dikin: Bojovna planina, Nolit 1973
↑NAW, T-313, Roll 482, 000544: Izvještaj obavještajnog odjeljenja Vojnog komandanta Jugoistoka o rezultatima istrage nad zarobljenim britanskim majorom Selbyem, uhvaćenim kod Žitkovca u noći 18./19. augusta 1943 (26. august 1943.).
↑BRITANSKA POLITIKA PREMA POKRETU OTPORA U JUGOSLAVIJI I GRČKOJ, - referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u engl.School of Slavonic and East European Studies (University of London)' - engl.Phyllis Auty i engl.Richard Clogg, urednici, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978 - glava 4. Britanska politika prema Draži Mihailoviću, referat engl.S. W. Bailey, str. 341
↑GENERAL EISENHOWER stressed the vital importance of continuing the maximum possible operations in an established theater... He believed that all possible equipment should be sent to Tito since Mikhailovitch’s forces were of relatively little value. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strana 445
↑Turning to Yugoslavia, GENERAL BROOKE said that since the withdrawal of Italian forces there, the Germans have found it difficult to maintain their communications in that country. Therefore, full advantage must be taken of all opportunities to increase the German difficulties in Yugoslavia by assisting the Partisans. It is desired to organize a system by which arms can be supplied to them and air assistance rendered as well. GENERAL BROOKE said that there were now some 21 German divisions deployed in Yugoslavia as far down as the Grecian border. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strane 528-529
↑Splendid things had been accomplished in Yugoslavia by Tito, who is doing much more than Mihailovich had accomplished. There were no plans to put a large army into Yugoslavia, but a blow could be struck at the Germans by means of assisting the Tito forces through increased supplies. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strana 519
↑KTB OKW, knjiga 6, strana 1304: Mihailovic hat nach sicherer Quelle seinen Unterführern den Befehl gegeben, mit den Deutschen zusammenzuarbeiten; er selbst können mit Rücksicht auf die Stimmung der Bevölkerung nicht in diesem Sinne hervortreten.
↑OVAVEŠTENjE O SPORAZUMU IZMEĐU PUKOVNIKA JEVREMA SIMIĆA I KAPETANA NIKOLE KALABIĆA SA NEMAČKIM PREDSTAVNIKOM OD 27. NOVEMBRA 1943. - https://www.znaci.org/00001/4_14_3_262.htm
↑Leary: FUELING THE FIRES OF RESISTANCE, strana 32
↑Herman Nojbaher: SPECIJALNI ZADATAK BALKAN, Službeni list, Beograd 2004. strana 159
↑Zabeleška sa sastanka načelnika štaba komande jugoistoka fon Gajtnera i Neška Nedića održanog 20. avgusta 1944, Nacionalna arhiva Vašington, T311, rolna 195, frejmovi 978-81[mrtav link]
↑Službena beleška sa referisanja Hitleru o planu saradnje sa četnicima od 22.8.1944. Nacionalna arhiva Vašington, T311, rolna 192, frejmovi 802-812, Zbornik NOR-a XII/4, dokument 112
↑Thomas T. Matteson, Commander, USCG: AN ANALYSIS OF THE CIRCUMSTANCES SURROUNDING THE RESCUE AND EVACUATION OF ALLIED AIRCREWMEN FROM YUGOSLAVIA, 1941-1945 "To some, it may be difficult to understand how the Chetniks could rescue American Airmen from the Germans, as they did in at least one instance, and, at the same time, collaborate with these very same forces. The answer rests in the Chetniks' perception of who vas really the enemy. The Chetniks considered the Partisan communist movement a far greater threat to Yugoslavia than the German occupation forces. Renewed American support was Mihailovic's only means of reversing the Partisan takeover. There was absolutely nothing to be gained by turning American airmen over to the Germans. In fact, evacuated Americans were a significant source of first rate public relations on behalf of the Chetniks. In late 1944. only Americans displayed any outward concern for what might happen to the Chetniks when the Partisans gained control. To do anything except rescue and protect American airmen would mean the loss of their last source of support and salvation."
↑NAW, T-311, Roll 194, 000562-4: Držanje D.M.-četnika u Srbiji (dodatak za izvještaj o neprijateljskim namjerama od 19. oktobra 1944.)
↑NAW, T-311, Roll 194, 000771: Kratka procjena neprijateljskih namjera obavještajnog odjeljenja „Strane vojske na zapadu“ Vrhovne komande kopnene vojske od 31. oktobra 1944. (1. novembar 1944.).
↑Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "General Mihaylovitch saw his contribution to the common cause in turning anti-German feeling into anti-partisan feeling. Only on the most Jesuitical grounds can his action be represented as anything but damaging to the cause of the Allies."
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
