714. divizija 718. divizija (delovi) 717. divizija (delovi) samostalni 659. inžinjerijski bataljon teritorijalne, specijalne i prateće jedinice 1. gorska divizija 5. pješačka pukovnija puk "Manjača" odred “Kočić” rečna flotila
Kozara je, usled svog položaja u odnosu na savsku, unsku i vrbasku komunikacijsku liniju, kao i u odnosu na važan rudnik Ljubija, bila oblast od velikog značaja za okupacionu upravu. Stoga su preduzete brojne ofanzivne operacije protiv partizana na Kozari. Među njima se, kako po žestini borbi, tako i po velikom stradanju srpskog civilnog stanovništva, ističe operacija Zapadna Bosna, vođena od 10. juna do 15. jula1942.
Tokom proljeća 1942. partizanski pokret u zapadnoj Bosni je znatno ojačao. To je dovelo do oslobođenja Prijedora i Ljubije16/17. maja i osnivanja Prve krajiške brigade21. maja1942. Iako se ovo odvijalo u periodu minimalnog nemačkog vojnog prisustva u Jugoslaviji, pacifikacija postignuta u Srbiji i drugim delovima Bosne omogućila je nemačkoj komandi formiranje znatne borbene grupe. Nju sačinjavali delovi 3 (od ukupno 4) njemačke divizije, kao i glavnina upravo formiranog Prvog zbora (korpusa) NDH.
Osovinske snage su 10. juna otpočele koncentričan napad na partizane iz svih okolnih garnizona. Nakon opkoljavanja, formirale su široke zaprečne pojase oko Kozare i krenule u sistematsko potiskivanje i iscrpljivanje branilaca. Odbrana, u početku uspješna, je nakon desetak dana neprekidnih borbi počela slabiti uslijed gubitaka, zamora i nestanka municije.
Partizanski delovi koji su se našli van obruča, primenili su dve vrste dejstava radi pomoći opkoljenim snagama. 3. i 4. bataljon uporno su pokušavali da se probiju u obruč radi pomoći, što je i uspelo delovima 4. bataljona. Ostale snage, 1. i 2. bataljon brigade, i 1, krajiški odred, pokrenule su niz energičnih napada na okolne garnizone radi privlačenja na sebe delova osovinske operativne grupe. Izvršeni su uspešni napadi na Dobrljin, Bosanski Novi i Sanski Most.
Ovo ipak nije dovelo do slabljenja i odvajanja značajnih efektiva operativne grupe Zapadna Bosna. Dovođenjem pojačanja, pritisak na opkoljene snage je pojačavan, što je dovelo do krize odbrane.
Kroz sve linije obruča probio se znatan deo Odreda i jedan deo zbega (oko 10.000 civila). Intervencijom oklopnih delova Nemci su u zoru zatvorili brešu, ponovo uspostavili obruč, i već sledećeg dana krenuli u pročešljavanje Kozare. Ostatak odreda i civili koji su ostali u obruču pokušavao je da se spasi krijući se u planini. Već prvog dana likvidirana je partizanska bolnica i pobijeno oko 300 ranjenika.
Ustaše odvode Srbe sa Kozare u sabirne logore, 1941.
Područje pod kontrolom partizana bilo je u središtu NDH, blizu reke Save i u blizini ostalih vitalnih komunikacija i u neposrednoj blizini Banja luke. U proleće 1942. partizani u centralnoj i zapadnoj Bosni su oslobodili Bosanski Petrovac, Drvar, Glamoč i Prijedor. 20. maja je osnovana I krajiška brigada, a sledećeg dana je dobila tenkove i stare avione. Ohrabreno ovakvim uspesima partizansko vođstvo je planiralo i znatno proširivanje teritorije pod svojom kontrolom na jug prema Mrkonjić gradu, na teritorijama koje su tada bile pod kontrolom četnika. Delovi Prve krajiške brigade su i počeli dejstva u pravcu Banja luke gde je u prvoj polovini juna 1942 godine došlo do sukoba sa četničkim snagama koje su jugozapadno od Banja luke zaprečavale pravac.
Partizanska slobodna teritorija se prostirala od reke Save na jug do planina Kozare i Grmeča. Ova područja koja su uglavnom naseljena srpskim stanovništvom bila su naklonjena partizanima i listom teško postradala tokom rata. Nemci i ustaše su shvatile da su grad Banja Luka i rudnik gvožđa Ljubija u opasnosti i organizovale su ofanzivu da unište partizane i njima naklonjeno stanovništvo.
Četnici, domobrani i ustaše nazdravljaju potpisanom sporazumu. Sporazum je sklopljen u Mrkonjić Gradu 27. aprila 1942. Levo, sa šubarom, Uroš Drenović. Skroz desno, osoba sa šubarom drži gitaru.
Tokom prve polovine 1942. godine, četnici su izveli niz pučeva u ustaničkim odredima u Bosni, kako bi preuzeli vođstvo ustanka od komunista. U noćnim prepadima četnički zaverenici bi obično likvidirali štab odreda, komuniste i ne-Srbe, te proglasili odred četničkim. Od februara do juna 1942. četnici su uspješno izveli puč u pet od šest partizanskih odreda u istočnoj Bosni, praktično u svim odredima »dobrovoljačke vojske«, i ubili velik broj partizanskih komandanata i političkih komesara.[2]
Narednih meseci potpisan je niz sporazuma četnika sa ustaškim vlastima, radi pacifikovanja ustanka u NDH. Uroš Drenović, komandant četničkog odreda »Kočić« sklopio je sporazum sa NDH u Mrkonjić Gradu27. aprila 1942.[3]Lazar Tešanović, komandant četničkog bataljona »Mrkonjić«, sklopio je sporazum sa NDH 23. maja 1942. Cvijetin Todić i Savo Božić, zapovjednici Ozrenskog i Trebavskog četničkog odreda sklopili su sporazum sa vlastima NDH 28. maja 1942. u selu Lipac.[4][5][6] Predstavnici Majevičkog četničkog odreda sklopili su sporazum sa vlastima NDH 30. maja 1942.[7]Rade Radić, zapovednik četničkog odreda "Borja" sklopio je sporazum sa vlastima NDH 9. juna 1942.[8] Obzirom da su snage NDH bile pod komandom nemačkih štabova, ovim sporazumima četnički odredi integrisani su u nemački vojnoupravni sistem.
Četničko rukovodstvo je pred javnošću tajilo da je priznalo suverenitet NDH i sklopilo sporazume o saradnji protiv NOP-a. Iako je o tome pisala ustaška štampa, oni su tvrdili da to nije tačno.[9] Nakon ovih sporazuma, partizani su četnicima koji su promjenili stranu nadjenuli nadimak "srpske ustaše".[9]
Napad ustaša i četnika
Već 21. maja 1942. godine, krenuli su prvi zajednički napadi četnika i ustaša na slobodnu teritoriju 2. krajiškog partizanskog odreda.[10]
28. maja, kod sela Piskavice 1. krajiška udarna brigada i 4. bataljon 2. krajiškog NOP odreda odbili su napad jačih dijelova domobranske banjalučke brigade i četničkog puka „Manjača" iz Banje Luke.[10]
2. juna 1942. godine dijelovi četničkog puka „Manjača" zauzeli su selo Bronzani Majdan, potisnuvši dijelove 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda u sela Marićka i Piskavica. Time su osovinske snage uspostavile vezu sa opkoljenim ustaško-domobranskim garnizonom u Sanskom Mostu.[10]
4. juna prvi partizanski piloti Franjo Kluz (na avionu „Potez") i Rudi Čajavec (na avionu „Brege"), izvršili su prvi borbeni zadatak: bombardovali su i mitraljirali Banju Luku, aerodrom Zalužane i jednu kolonu ustaške Crne legije, u povlačenju iz sela Orahovac prema Bosanskoj Dubici.[10] Pošto mu je iznad Zalužana avion bio oštećen, teško ranjeni Rudi Čajavec se spustio kod sela Kadinjani i tu, da ne bi pao u ruke četnika, izvršio samoubistvo.[10]
Angažovane snage
Fašističke snage su brojale 11.000 oficira, podoficira i vojnika Vermahta, 20.000 ustaša i domobrana, 2000 četnika, a Mađari su učestvovali sa 5 topovnjača rečne flotile. Četničke snage korišćene su uglavnom za zaprečavanje i lokalne napade.[11][12]
Partizanske snage
Partizani sa Kozare 1942. godineSmotra kozaračkih boraca pred narodom Kozare
Partizanska grupacija je imala oko 3.000 vojnika, ali je regrutovala rezerve iz 60.000 civila na slobodnoj teritoriji.
Osovinske snage
Nemci su u tom periodu raspolagali vrlo skromnim efektivama u Jugoslaviji. Stoga su bili prinuđeni da za ovu operaciju okupe prilično raznorodne snage. Prema istraživanju istoričaraAntuna Miletića, njihove snage sačinjavali su:[13]
Sastav i jačina Borbene grupe »Zapadna Bosna« bio je sledeći (6. juna 1942.):
Operativni štab Borbene grupe »Zapadna Bosna« – 123 vojnika
721. pp (bez 1. bataljona), oko – 1900 vojnika
661. art. divizion (bez 4. bat.) – 522 vojnika
1. bat. 750. pp – 683 vojnika
1. tenk. bat. 202. okl. puka (bez 1. čete) – 699 vojnika
3. četa 659. inž. bat. – 127 vojnika
vod brd. top. 670. art. diviz. (dva topa) – oko 40 vojnika
924. landesšicen bat. – 495 vojnika
Mađarska dunavska flotila – 254 vojnika
Oklopni voz 23 – 40 vojnika
Ukupno oko – 4883 vojnika.
Ovoj Borbenoj grupi su bile potčinjene ili su je pomagale još i ove snage:
8. građevinski landesšicen bat. (Štab i 2. i 6. četa pod komandom majora Šlebaha) – 348 vojnika
Velika auto-kolona 4/614 (mogućnost 30 t) – 20 vojnika
Mala auto-kolona 878 (3 kamiona, 8 6) – 5 vojnika
Četa za dotur, oko – 65 vojnika
Sanitetsko-armijska ekipa (1 auto, 5 bolničkih kola i 1 kamion) – 8 vojnika
Veterinarsko odeljenje 718. pd – 10 vojnika
Vod vojne policije – 31 vojnik
Vojna pošta u Okučanima – oko 10 vojnika
Železničko-inžinjerijsko odeljenje – 11 vojnika
Dve građevinske grupe – 23 vojnika
Ukupno – 531 vojnik.
Kao pojačanje Borbenoj grupi »Zapadna Bosna« 24. juna 1942. godine je pridodat:
Operativni štab »Borovski« (Štab 704. p. divizije), ojačan – 149 vojnika
734. pp – 2152 vojnika
1. bat. 721. pp, oko – 550 vojnika
Štab i 2, 3. i 4. bat. art. div., oko – 522 vojnika
3. bat. 670. art. div., oko – 157 vojnika
4. bat. 661. art. div., oko – 157 vojnika
1. četa tenk. bat. 202. oki. puka – 67 vojnika
659. inž. bat. (bez 1. čete i 1. voda) – 308 vojnika
Transportna kolona (10 vozila) – 20 vojnika
Odeljenje za vezu 704. – 15 vojnika
Odeljenje vojne pošte 704. – 15 vojnika
Muzika 704. pd – 28 vojnika
Ukupno – 4155 vojnika.
U okviru Borbene grupe »Zapadna Bosna« pridodavane su ili su je potpomagale u različitim vremenskim prilikama još i ove snage:
Specijalna četa 800. puka »Brandenburg« (od 18. do 29. juna) – 300 vojnika
Četa za vezu 3. bat. 521. puka veze (od 24. juna) – 156 vojnika
1. bat. 737. pp (od 5. jula) – 550 vojnika
1. bat. pomoćne policije (dve čete od 11. do 21. jula) – 240 vojnika
2. bat. pomoćne policije (tri čete od 11. do 21. jula) – 360 vojnika
Ukupno – 1606 vojnika.
Od 5. juna 1942. godine potčinjavaju se novoformiranom štabu Borbene grupe »Zapadna Bosna« u Banjoj Luci sledeće ustaško-domobranske jedinice:
Preko potpukovnika Skoliber Slavka čiji se štab nalazi u Bosanskoj Dubici: 2. bat. 5. pp i 9. četa 5. pp, 9. četa 11. pp i 1. bater. 4. art. diviziona
1. brdska (gorska) divizija preko njenog komandanta pukovnika Peričić Stjepana sa štabom u Petrinji, – jačine 4.888 vojnika
3. brd. zdrug (gorski zdrug) preko njenog komandanta pukovnika Rupčić Mate sa štabom u Banjoj Luci, – jačine 3.432 vojnika
Banjalučki zdrug preko njenog komandanta pukovnika Ivana Brozovića sa štabom u Banjoj Luci, – jačine 5.609 vojnika
Avio-grupa »Cenić« preko njenog komandanta majora Cenić Ivana sa štabom u Banjoj Luci, – jačine 67 vojnika
3. tehnička četa železničkog bat. sa štabom u Bos. Novom
Preko Komande I zbora (korpusa) u Sisku pod komandom generala Rumler Dragutina:
Jedinice za osiguranje pruge Kostajnica — Bos. Novi i protiv, avion, četa, 5. i 25. četa 2. pp, 3. četa 4. ustaškog bat., 9. četa i 7. četa 12. pp
Posada u Dvoru na Uni: 1. četa 1. jurišnog bat., 4. ustaški bataljon bez 3. i 4. čete i 7. ustaški bat.
Posada u Dobrljinu: 3. bat. 2. pp bez 9. i 11. čete
Posada u Bos. Novom: bat. 12. pp bez 10. i 12. čete, 1. i 2. četa 2. žandarmerijskog (oružničkog) bat., 10, 13, 18. i 19. četa 11. pp, 3. bater. 1. art. div., 1. vod 1. bater. 8. art. div.
Tri sabirališta ranjenika, jedno hirurško odeljenje i jedan sanitetski vod. Ove sanitetske jedinice imaju se do 13. juna rasporediti, i to: jedno sabiralište ranjenika u Banjoj Luci, jedno sabiralište ranjenika u Bos. Novom, jedno sabiralište ranjenika i jedno hirurško odeljenje u Kostajnici, a jedan sanitetski vod u Novskoj
Ukupno vojnika NDH: 17.917 oficira, podoficira i vojnika.
Ukupno vojnika Vermahta: oko 11.000 oficira, podoficira i vojnika.
Neposredno prije početka operacije Zapadna Bosna, održana je konferencija četničkih odreda s područja Vrbasa na kojoj je raspravljano o saradnji četnika s vlastima NDH nakon potpisanih sporazuma, kao i o učešću četnika u predstojećoj operaciji.[9] Na konferenciji je zaključeno da predstojeću ofanzivu ne treba shvatiti "kao borbu protiv ustaša", već treba raditi da se zavedeni ljudi privuku u njihove redove:
Borbu sa Kozarom i Grmečom, gde su sada grupisani komunisti, ne treba shvatiti kao borbu protiv ustaša. Njih treba da radimo da one ljude koji su zavedeni privučemo u svoje redove.[9]
– Vukašin Marčetić
Jugoslavenski povjesničar Antun Miletić procenjuje da je u ovoj ofanzivi okupatora učestvovalo oko 2000 četnika Draže Mihajlovića, angažovanih u borbi protiv partizana uglavnom na spoljnjem obruču i zaprečnim linijama.[14] Vojvode Vukašin Marčetić i Uroš Drenović su predvodili četničke jedinice u bici na Kozari.[15][16]
Tok operacija
I faza: opkoljavanje
Narod i vojska u zbegu na Kozari 1942.
10. juna 1942. godine nemačka borbena grupa "Zapadna Bosna" (West Bosnien), sastava: dvanaest nemačkih pešadijskih, jedan tenkovski i jedan pionirski bataljon i dva diviziona artiljerije, pet mađarskih monitora i oko dvadeset pet ustaških i domobranskih bataljona, sa izvesnim brojem četnika i milicionera (procene idu do 35-40.000 vojnika[17]), podržana od nekoliko eskadrila avijacije, otpočela je operaciju Zapadna Bosna.[17]
U velikoj operaciji protiv ustanka u Zapadnoj Bosni, četničke snage su ponajviše korištene u fazi opkoljavanja. Oni su organizovani u grupe za zaprečavanje, o čemu svjedoči njemački dokument od 13. juna 1942. godine:
Borbena grupa “Zapadna Bosna” [...]
d.) Grupe za zaprečavanje: lojalni četnici pod njemačkim vođstvom napreduju iz Bronzanog Majdana prema sjeverozapadu. Neprijatelj kod Piskavice opkoljen. Na sjeveru i zapadu nikakvi posebni događaji.[18]
– Dnevni izvještaj Paula Badera, glavnokomandujućeg generala u Srbiji za 13. juni 1942. godine
Pored zaprečavanja, Nemci su koristili četnike i za napadne operacije, o čemu svjedoči izvještaj generala Paula Badera od 14. juna 1942. godine:
Borbena grupa “Zapadna Bosna” [...]
c.) Grupe za zaprečavanje: Hrvatske jedinice, naslonjene na grupu “Fric”, preuzele obezbjeđivanje Banje Luke sa zapada. Neprijatelj drži visove sjeverno i sjeverozapadno od Bronzanog Majdana. Napad nacionalnih četnika na ove visove u toku. Uspostavljena veza sa hrvatskim dobrovoljcima kod Sanskog Mosta i sa nacionalnim četnicima iz Bronzanog Majdana kod Debeljaka.[19]
16. juna, pošto je osam dana uspješno zadržavala jače neprijateljske snage u rejonu sela Bronzanog Majdana i Piskavice, 1. krajiška brigada se izvukla preko rijeke Sane i time izbjegla potpuno okruženje od strane osovinskih snaga, koje su uključivale njemačku borbenu grupu „Wedel", zapadni odsjek odbrane Banje Luke, dijelove domobranske brdske brigade, četnički puk „Manjača", kao i posadu Sanskog Mosta.[10]
Za vreme osovinske ofanzive, obližnje partizanske jedinice (Prvi krajiški odred i delovi Prve krajiške brigade) izvršili su napade na Bosanski Novi, zauzeli Bosansku Krupu, i izvršili veći broj drugih napada u cilju odvlačenja dela osovinskih snaga i smanjivanja pritiska na Kozaru.
II faza: proboj obruča
Mapa bitke na Kozari.
Odluka o proboju iz neprijateljskog obruča na Kozari je donešena jer je, zbog intenzivnih borbi sa daleko nadmoćnijim neprijateljem, zaprijetila opasnost da snage Odreda budu razbijene na dva dijela.
Odluka o proboju je donešena na sastanku koji je održan 2. jula 1942. godine oko podne, na samoj Mrakovici, na jednom proplanku ispod puta koji vodi od Mrakovice prema Podgradcima. Na ovom sastanku su prisustvovali, Obren-Obrad Stišović, komandant kozarskog Odreda, Josip Mažar Šoša, zamjenik komandanta Odreda i komandant 2 bataljona, Branko Babič Slovenac, sekretar Okružnog komiteta KPJ za Kozaru, dr Alfred Hržehak - šef odredskog saniteta, i Ranko Šipka, komandant udarnog bataljona. Na pomenutom sastanku, koji je održan 2. jula 1942. godine, donešena je odluka da se proboj izvrši dana 3. jula sa početkom u 22. sata, te da se proboj vrši u reonu sela Gornji Jelovac-brdo Patrija, gdje će se napraviti breša u širini oko 2-3 kilometra, kuda bi trebalo da se izvuku jedinice i narod iz zbjegova. Takođe je odlučeno da se neposredno prije otpočinjanja borbe ponovo sastanu kod Čupića kuće, a do navednog sastanka nije došlo jer na sastanak nije došao ni Šoša, Ratko Vujović Čoče i Boško Šiljegović.
Kako se na navdenom području nalazio prvi bataljon kojim je komandovao Žarko Zgonjanin, odlučeno je da lijevo nastupa Udarni bataljon sa komandantom Rankom Šipkom, a desno drugi bataljon sa komandantom Josipom Mažarom Šošom. Treci bataljon sa komandantom Mirkom Pekićem će nasupati dolinom rijeke Mlječanice.
U vrijeme proboja, tj u 22 sata, na početni položaj nije došao Josip Mažar Šoša, kao ni Boško Šiljegović, te je napad kasnio i počeo u ponoć. Nakon intezivne bitke, u noć 3. jula neke partizanske jedinice su probile obruč, ali su ga osovinske trupe ponovo zatvorile već narednog dana u podne.
Proboj je pokušan i narednog dana ali bez uspjeha, te nakon toga jedinice 2. krajiškog partizanskog odreda nisu bile u mogućnosti preduzimati ofanzivne akcije. Glavna grupa je ostala opkoljena i uglavnom je uništena. Samo nekoliko stotina boraca sa delom stanovništva probilo je obruč i uspelo da se izvuče prema planini Grmeč.
U opširnom izvještaju na preko 250 strana, koji je na zahtjev načelnika štaba Komande Jugoistoka sastavio kapetan Ernst Vishaupt, njemački vojni istoričar, a u kojem je obrađen period od juna 1941. do avgusta 1942, veoma detaljno se analizira i tok operacije »Zapadna Bosna«. Na jednom mjestu se pominje i učešće mađarske rječne flotile u borbama:
Sledećih dana (6—12. jula) napad na Kozaru dobro je napredovao. Ustanici su se pod borbom povlačili. Naše i hrv. jedinice prokrstarile su nepreglednu šumovitu planinu koja je temeljno pretražena i očišćena. Nemač. tenkovski vod razbio je, uz sadejstvo mađarske Dunavske flotile, prikupljanje bandi u dolini Save i sprečio je pokušaje prolaza neprijatelja preko reke. Gde god su ustanici na sev. zapadu, zapadu i jugozapadu obruča pokušali da se probiju svuda su uz krvave gubitke bili odbačeni.[20]
– Izvještaj o borbama protiv ustaničkog pokreta na području Jugoistoka od juna 1941. do avgusta 1942. godine
III faza: operacija čišćenja
Ustaše sprovode žene i decu sa Kozare.
Najmanje što možemo učiniti to je da spriječimo dalji priliv slovenske krvi... Zato je naša dužnost da istrijebimo narode. Mora se razviti posebna tehnika istrebljenja. Šta znači istrebljenje? Da li se pod tim misli uništenje čitavog naroda? Naravno, tako će stvar ispasti. Ako imam snagu da bez ikakve griže savjesti pošaljem u smrt cvijet njemačke omladine, zar onda nemam pravo da uništim milione ove inferiorne rase, koja se množi poput gamadi. Ja ih neću sve poubijati, nego spriječiti da se množe, a zato ću muževe rastaviti od žena. Ima više načina da se jedan narod uništi sistematski i bez krvi. To će biti plansko uništavanje naroda. Jedan od najvažnijih zadataka njemačke politike biće da svim sredstvima spriječi dalji porast slovenskih naroda...[21]
Tokom naredne dve nedelje snage Nemaca i NDH sistematski su pročešljavale Kozaru i Potkozarje. Karakteristika ove operacije je posebno brutalan postupak prema civilnom stanovništvu. Jedan broj uhvaćenih stanovnika likvidiran je na licu mesta, dok je većina transportovana u logore. Bila je očigledna namera da se područje potpuno isprazni od stanovništva, kako bi se partizani lišili baze i mogućnosti preživljavanja.
Zločini
Procenjuje se da su tokom operacije na Kozari, od 10. juna do 30. jula 1942, okupatorske snage ubile oko 20.000 mještana.[22] Njemačke i ustaške snage, uz podršku određenih četničkih jedinica, usmrtile su ukupno 24.480 osoba, a od njih su čak 8.893 bila djeca do četrnaest godina.[23] Prema podacima Ministarstva zdravstva i udružbe NDH te Crvenog križa još je 7.469 djece odvedeno iz 138 kozaračkih sela.[24]
Žrtve su ustaše ubijale klanjem na licu mesta neposredno nakon zarobljavanja ili na obali Save kod Bosanske Dubice, a neki su po zahtevu nemačkih vlasti, odvedeni na rad u Nemačku. Preostali su odvedeni u hrvatske koncentracione logore, mahom u Jasenovac i Staru Gradišku.
Kozarčani u očekivanju transporta za koncentracioni logor, 1942Djeca Kozare u logoru Stara Gradiška
Po završetku borbi, veliki broj civila je deportovan u logore. Posle zarobljavanja narod je deportovan delom u Jasenovac, a delom u obližnje privremene logore kod Bosanske Dubice, Kostajnice i druge odakle je zatim prebacivan u Jasenovac u grupama po nekoliko hiljada ljudi. Mnoge žrtve su ubijane odmah. Prema svedočenjima Jevreja sabranim u knjizi "Sećanja Jevreja na logor Jasenovac" ustaše su se brzo rešile ogromnog ljudstva sa Kozare. Prema tim svedočenjima, ustaški koljači su se tih dana najvećih pokolja Kozarčana "po celi dan vucarali po logoru i smejali se pred zatočenicima, pjevali i hvalili se kako su danas imali mnogo posla".[nedostaje referenca]
U jugoslovenskoj istoriografiji o žrtvama civilnog stanovništva nema potpunih podataka, ali se procenjuje da je "oko 45.000 ljudi, većinom žena, dece i staraca, doživelo tešku sudbinu", od čega je deo ubijen, deo deportovan u logore i na rad u Nemačku, a deo raseljen po Slavoniji.[25] U službenoj politici sećanja republike Srpske nakon 1990-ih, navode se brojke od 68.500 ubijenih civila tokom operacije, od čega 2.300 dece.[26]
Prema utvrđenim podacima na osnovu popisa, ukupan broj civilnih žrtava rata na Kozari i Potkozarju iznosi oko 35.000 ljudi, od čega je najveći deo stradao upravo u ovoj operaciji i tokom internacije u logore koja je sledila. Među tim žrtvama rata je 11.194 djece do 14 godina.[15] Prema istraživanju Dragoja Lukića, najviše djece s Kozare stradalo je u jasenovačkim logorima, gdje je živote izgubilo 5.683 mališana u Staroj Gradiški, Jablancu, Mlaki, Uštici i Jasenovcu. U dječjim logorima Gornja Rijeka, Jastrebarsko i Sisak, u transportima, zagrebačkim prihvatilištima i bolnicama, umrlo je 3.254 djece. U pokoljima u rodnim mjestima i zbjegovima na Kozari i Grmeču stradalo je 1.195 djece. Ustaše su ubile 700 djece među 16.500 Kozarčana protjeranih u Slavoniju, Moslavinu i Bilogoru. U logoru Sajmište kod Zemuna umrlo je 234 djece, a iz njemačkih dušegupki nije se vratilo 19 mališana.[15]
U drugoj polovini 1942. godine, upravitelj Ureda I Ustaške nadzorne službe (riječ je o obavještajnoj i kontraobavještajnoj službi kvislinške NDH), izvjesni Paver, šalje telegram u logor na Starom sajmištu, tj. Upravi Ispostave župske redarstvene oblasti Zemun, »na ruke upravitelja Ivkovića«, kako bi ovaj ispitao mogućnost deportacije više hiljada članova porodicâ partizanskih boraca na teritoriju Nedićeve Srbije:
Nakon borba u Kozari sakupljeno je nekoliko tisuća žena i djece u borbi izginulih partizana. Zamoliti hrvatskog konzula u Beogradu Nikšića da najžurnije ispita mogućnost preuzimanja ovih žena i djece po vladi generala Nedića. Najžurnije postupiti i izviestiti o rezultatu.[27]
Po ustaškim i nemačkim dokumentima u kozaračkoj ofanzivi zarobljeno je 68.000 ljudi.[nedostaje referenca] Spomen park Kozara prikupio je nepotpuni spisak od 33.398 pobijenih kozaračkih civila dok sudbina mnogih nestalih ni do danas nije poznata.
Vojni gubici
Na okružnoj konferenciji KPJ za Kozaru, 20. i 21. IX 1942. godine, gubici 2. krajiškog NOP odreda su procenjeni na oko 1700 mrtvih, ranjenih i nestalih, uključujući i 500 ubijenih ranjenika.[17] Njemački izveštaj pak navodi 1823 mrtva (izbrojano) i 330 zarobljenih partizana, za period o od 5. juna do 4. jula 1942.[28] U narednom izveštaju od 10. jula broj ubijenih "ustanika" (svi koji su takvima proglašeni) se penje na 2.080.[29]
Po nemačkim podacima nemačke jedinice imale su 70 mrtvih i 187 ranjenih, a domobranske 475 mrtvih, 725 ranjenih i 510 nestalih.[17]
Posljedice
Veliki broj onih koji se nisu uspjeli provući kroz obruč pali su u ruke ustašama i Nemcima, i tada su počinjeni veliki zločini nad njima. Na mestu proboja obruča, u jugozapadnom delu Kozare danas se nalazi spomenik nazvan "Patrija".
Operacija Zapadna Bosna je bila prva nemačka operacija u NDH u kojoj su, nakon potpisivanja sporazuma, upotrebljene pomoćne četničke trupe. U zaključnom izvještaju Borbene grupe »Zapadna Bosna«, upućenom generalu Paulu Baderu 5. jula 1942. godine, pohvaljeno je lojalno držanje vojvode Vukašina Marčetića, komandanta četničkog puka »Manjača«:
Predmet: Situacija kod Borbene grupe »Zapadna Bosna«.
2.) Neprijatelj van rejona Kozara — Prosara
U ovom času, zbog sadašnjeg držanja četnika, ne postoji mogućnost ugrožavanja iz rejona istočno od Vrbasa. Trenutno se ne očekuje ni ugrožavanje južno od Banjaluke i zapadno od Sane zahvaljujući lojalnom držanju četnika Marčetića i dobrom držanju hrvatskog garnizona Sanski Most.[30]
– Vanredni izveštaj Borbene grupe Zapadna Bosna komandujućem generalu i komandantu u Srbiji za period od 5. juna do 4. jula 1942.
Pošto su se pokazali pouzdanim u prvoj zajedničkoj operaciji, učešće četnika u nemačkim operacijama protiv ustanka u NDH je nakon toga nastavljeno.[31]
Oko 900 preživelih partizana je osnovalo Petu krajišku brigadu. U isto vreme, glavnina partizana sa Titom bila je na pohodu iz istočne u zapadnu Bosnu. Neposredno nakon operacije, 31. jula oslobođen je Ključ, a sa dolaskom proleterskih brigada stvorena je prostrana slobodna teritorija u Zapadnoj Bosni, nazvana Bihaćka republika.
I pored privremenog poraza i masovnih deportacija stanovništva, Kozara je ostala jedno od glavnih žarišta narodnooslobodilačke borbe do kraja rata.
Tumačenja
Dragoje Lukić, učesnik Narodnooslobodilačke borbe i srpski istoričar, nakon rata se bavio proučavanjem genocida nad Srbima u NDH i stradanjem kozaračke djece u ustaškim logorima smrti. Cijela Lukićeva porodica (osmoro odraslih članova i 20 djece) je u ljeto 1942. godine, po okončanju njemačko-ustaške ofanzive na Kozaru, uhvaćena i poslana u logor Stara Gradiška. Sedmoro članova porodice Lukić, od kojih petoro djece, ubijeno je na jasenovačkim stratištima. Dragoje Lukić se NOVJ pridružio 26. avgusta 1942. godine, tj. istog dana kada su ga partizani, kao četrnaestogodišnjeg dječaka, oslobodili iz ustaškog logora za djecu u Jastrebarskom. U knjizi „Rat i djeca Kozare“, objavljenoj 1980. godine, Dragoje Lukić donosi potresno svjedočanstvo o bici na Kozari:
Taj dan, 10. jun 1942, Kozara neće nikad zaboraviti.
Po njemu i danas Kozarčani računaju vrijeme, šta je bilo prije, a šta poslije njemačko-ustaške ofanzive.
Na Kozaru i njen odred, na 3.500 partizana (300 je bilo ranjeno) naoružanih sa 3.000 pušaka i 170 mitraljeza, četiri minobacača i dvije haubice, dva tenka marke „Hočkins“ i jednim avionom Franje Kluza, na 934 partizanska odbornika, na omladinu što je stajala kao jedan u rezervnim četama, na narod Potkozarja i kolibe od pruća, u zbjegovima rasutim oko izvorišta Gračanice i Mlječanice, Bukovice i Rakovice ili po proplancima Mrakovice i Bijelih voda — na takvu Kozaru krenula je sila od 11.000 oficira, podoficira i vojnika Vermahta, 20.000 ustaško-domobranskih snaga, 2.000 četnika Draže Mihajlovića (grupe Drenovića i Marčetića) što je sa ojačanim okolnim garnizonima i pomoćnim jedinicama iznosilo oko 35.000 vojnika opremljenih najsavremenijim naoružanjem drugog svjetskog rata.
Sem toga, borbena grupa je raspolagala snažnim i dobro organizovanim obavještajnim aparatom, kojim su rukovodili članovi Štalovog štaba Plume i Konopacki i u kojem je značajnu ulogu imao i mladi poručnik Kurt Valdhajm. U 17 punktova raspoređenih u naseljenim mjestima oko područja operacija, obavještajci su raspolagali sa više radio-stanica i jatom od 120 golubova pismonoša dopremljenih iz Beča. Za pretres Kozare i otkrivanje partizanskih skloništa iz Beograda je dovedeno 35 pasa tragača i njihovih vodiča, a iz Berlina je poručeno još toliko pasa, „neophodnih za potrebe ovog operacionalnog područja“.
Nezapamćena bitka trajala je dvadeset pet dana i noći. U njoj su se istopile partizanske snage, čitave čete su izbrisane iz brojnog stanja Kozarskog odreda.
Bitka na Kozari je po završetku rata i uspostavljanju jugoslavenske komunističke države postala važan dio njene mitologije, te slavila kao primjer junaštva i mućeništva slabijih i lošije naoružanih partizana koji su nastojali zaštiti narod od nadmoćnog neprijatelja. Preživjeli učesnici tih događaja su o njima ostavili niz svjedočanstva u obliku memoarskih zapisa i drugih književnih djela, ali vjerojatno najpoznatije djelo od svih je Stojanka majka Knežopoljka, epska poema koju je bio napisao Skender Kulenović. Godine 1962. je povodom 20. godišnjice snimljena Bitka na Kozari, igrani film u kojem su rekonstruirani ti događaji i koji se smatra jednim od najpoznatijih ostvarenja partizanskog žanra, odnosno jugoslavenske kinematografije. Godine 1967. je ukazom predsjednika SFRJ Josipa Broza Tita Kozara kao poprište bitke proglašena nacionalnim parkom.
U jugoslavenskoj, ali i međunarodnoj javnosti je zanimanje za bitku 1980-ih izazvalo otkriće da je Kurt Waldheim, tadašnji austrijskipredsjednik i bivši generalni sekretarUN kao mladi oficir Wehrmachta sudjelovao u bitci, te je stoga, neposredno ili posredno bio povezan sa tada počinjenim ratnim zločinima.
Literatura
Todić, Drago (2014). „Kozara – simbol ljepote, otpora i stradanja”. u: Lukić, Vladimir (sr). Zločini genocida Nezavisne države Hrvatske na Kozari i u Potkozarju u Drugom svjetskom ratu. Banja Luka: Udruženje "Jasenovac-Donja Gradina“. str. 55—59. Pristupljeno 29. 3. 2023.
↑NARA, T501, Roll 248, frame no. 000289. (njem."Sperrgruppen: Loyale Cetniks unter deutscher Führung von Bronzani Majdan im Vorgehen nach NW. Feind bei Piskavica wird eingeschlossen. Nord und West keine besonderen Ereignisse.")
↑NARA, T501, Roll 248, frames no. 000298—000299. (njem."Sperrgruppen: Kroat. Verbände haben in Anschluss an Gruppe "Fritz" die Sicherung W Banja Luka nach W übernommen. Höhen N und NW Bronzani Majdan feindbesetzt. Angriff nationaler Cetniks auf diese Höhen in Durchführung. Verbindung zwischen kroat. Freiwilligen bei Sanski Most und nationalen Cetniks in Bronzani Majdan bei Debeljak hergestellt.")
↑Davor Konjikušić, Crveno svjetlo. Jugoslavenska partizanska fotografija i društveni pokret 1941.-1945 (str. 79). Rosa Luxemburg Stiftung, 2018.
↑Lukić, Dragoje. 1980. Zločini okupatora i njegovih saradnika nad decom kozarskog područja 1941 − 1945. godine. U: Kozara u Narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji: radovi za naučnog skupa održanog na Kozari (Mrakovica) 27. i 28. oktobra 1977. godine. Ur. Antonić, Zdravko; Marjanović, Joco. Prijedor: Nacionalni park Kozara, str. 283.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
