Najpoznatija bitka pete neprijateljske ofanzive je Bitka na Sutjesci, kojom su partizani izvršili proboj iz njemačkog obruča juna 1943. godine, u blizini rijeke Sutjeske u jugoistočnoj Bosni.
Na samom početku operacije, Nemci su razoružali do tada lojalne četnike. Prema nemačkom izveštaju, pri zarobljavanju 3200 četnika nije bilo mrtvih.[4] Pošto je otpor četnika prilikom masovnog hapšenja izostao, borbe su počele 15. maja, koncentričnim nastupanjem nemačkih snaga protiv partizana na prostoru Sandžaka i severne Crne Gore. Snage osovine su uspele da opkole Glavnu operativnu grupu Vrhovnog štaba NOVJ na teškom planinskom području Durmitora. Time su snagama NOVJ nametnuli dugotrajne iscrpljujuće borbe, suprotne taktici partizanskog ratovanja i, s obzirom na odnos snaga u ljudstvu i tehnici, krajnje nepovoljne po NOVJ. Partizanske snage našle su se zatvorene na malom prostoru neprekidno tučene artiljerijskim i vazduhoplovnim snagama, trpeći ogromne gubitke, bez izvora hrane. 9. lipnja su Njemci umalo uspjeli likvidirati partizanskog komandanta Tita kad je od eksplozije ranjen u ruku.
10. juna, u ranim jutarnjim satima, Prva proleterska udarna brigada je razbila njemačku borbenu grupu Höhne i probila neprijateljski obruč na Sutjesci. Partizanske bolnice su ostale okružene - poubijani su bez milosti, ranjenici i liječničko osoblje. Ukupno je stradalo oko 7,500 partizana, više od trećine vojnika koji su ušli u borbe. I pored gladi, teških gubitaka, ekstremnih fizičkih napora i neprekidnih borbi snage NOVJ zadržale su visok moral, disciplinu i borbenost, što im je priznao i neprijatelj.[6] Njemački glavnokomandujući general Rudolf Lüters je u svom izvješću opisao "komunističke pobunjenike" kao "dobro organizirane, vješto vođene i s borbenim moralom koji izaziva čuđenje".
Operacija Schwarz je bila nesumnjivo, i po obimu i po broju poginulih vojnika, najveća do tada preduzeta operacija na prostoru Jugoslavije. Uslijedila je odmah nakon Operacije Weiss, koja nije uspijela ostvariti isti cilj: uništi glavninu partizanskih snaga. Vezane operacije „Belo“ i „Crno“ predstavljaju prelaz između gonjenja gerilskih grupa, što je bio preovlađujući oblik dejstava 1941. i 1942, i otvorenog manevarskog rata, koji je nastupio dolaskom Druge oklopne armije na teritoriju Jugoslavije avgusta 1943. godine.
Neuspeh pete ofenzive bio je prekretnica za Jugoslaviju u Drugom svjetskom ratu. U SFRJ, Sutjeska je postala simbol izuzetnog požrtvovanja, hrabrosti i moralne čvrstine u najtežim iskušenjima.
Četnici i Nemci u Hercegovini 1943.Italijani i četnici u Jablanici 1943.
Tokom prethodne operacije Weiss, četnici su se borili protiv partizana pod italijanskom komandom. Međutim, još u toku operacije, vođeni su pregovori nemačkog i italijanskog vrha o razoružanju četnika. Načelnik italijanskog generalštaba kopnene vojske general Vitorio Ambrozio je početkom marta 1943. godine pozvao u Rim generala Robotija i Birolija na razgovore o razoružanju četnika i operacijama protiv partizana. General Roboti je bio žestoko protiv razoružavanja četnika, bar dok se ne unište partizani, o čemu je ostavio sledeću belešku:
Ni u kom slučaju ne bi smelo doći do razoružavanja četnika, a ukoliko se već ide na to, onda je potrebna krajnja obazrivost, jer četnici su se hrabro borili i još se bore s nama protiv partizana i stoga zaslužuju priznanje za svoje odvažno držanje i naše poverenje. Ali, danas Nemci ne žele više da se u to upuštaju, rekao je Ambrozio. Pogotovu Hitler, s obzirom na mogućnost eventualnog engleskog upada na Balkan, neće ni da čuje za naše razloge i na svaki način želi da se četnici, kao budući neprijatelji, razoružaju i iskorene. On bi navodno to preduzeo odmah posle operacije "Vajs", dakle kroz nekih 20 dana. Po mojoj oceni to znači 50.000 neprijatelja više, naime, 25.000 saveznika koje ćemo izgubiti i 25.000 saveznika koje će dobiti partizani.[7]
Ovaj stav delio je i general Ambrozio, ali su se morali povinovati obećanju koje je Musolini dao Hitleru. Hitler je računao da bi se, u slučaju eventualnog engleskog upada na Balkan, "italijanski" četnici našli na strani neprijatelja.[7]
Nemački plan operacije
Vrhovna komanda za Jugoistok javlja o svojim namerama da započne sa operacijom "Švarc", ali koja ne može da započne pre početka maja. U toj operaciji treba da učestvuju: SS-divizija "Princ Eugen", 718. lovačka divizija, 369. hrvatska divizija, 2. i 3. hrvatska brdska divizija, prva brdska divizija, delovi 704 lovačke divizije i delovi bugarskog okupacionog korpusa. Plan predviđa, da u toj operaciji učestvuje što je moguće manje italijanskih vojnih jedinica. Razmatra se da se 24 časa pre početka operacije "Švarc" zatraži od četnika da predaju oružje i, pošto se očekuje, da četnici odbiju ovaj predlog, da se odmah započne koncentrisani napad protiv Mihailovića i njegovih pristalica.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 14. marta 1943.
Operacija Švarc je imala dve etape - razoružanje i raspuštanje četnika (i likvidaciju Mihailovićevog štaba), i uništenje operativne grupe NOVJ. U prvoj fazi, Nemci su planirali da na prepad razoružaju i interniraju četnike oslonjene na italijanske snage. U drugoj fazi predviđeno je koncentrično nastupanje protiv snaga NOVJ. Delikatan problem predstavljale su čvrste veze četnika sa italijanskim snagama. I pored saglasnosti sa najvišeg mesta, italijanske snage na svim nivoima snažno su se suprotstavljale toj ideji.
Cilj operacije bio je usmeren protiv četnika na južnom delu Hrvatske (istočna Hercegovina i područje južno od Sarajeva, koji su tokom Drugog svjetskog rata pripadali NDH, prim.). Četničke snage moraju da se razoružaju, a po potrebi i unište. Četnici, naoružani srpski nacionalisti, službeno se dele u dve grupe. Jedna grupa deluje u italijanskoj zoni odgovornosti i njih ima oko 40.000. Italijani ih snabdevaju i naoružavaju. Protiv te grupe uperena je glavnina naših snaga kako bi se opet uspostavio „mir i red“ na toj teritoriji. Italijanska 2. armija (komanda se nalazi u Sušaku, pored Rijeke) uvek okleva kada treba da krene u akciju protiv četnika. Druga grupa četnika su čisti revolucionari. Na čelu im se nalazi jugoslovenski „ministar rata i vrhovni komandant“ Draža Mihailović. On se u to vreme sa svojim štabom nalazio u Kolašinu, u Crnoj Gori. S njim je bilo i nekoliko engleskih oficira. Njihova brojnost nije poznata. Između četnika Draže Mihailovića i italijanskih četnika postoji bliska saradnja. Vojvoda Jevđević je svojevremeno bio bosanski, a kasnije i jugoslovenski poslanik. On je neka vrsta oficira za vezu između Mihailovića i pojedinih komandanata italijanske 2. armije (Ambrozio, Roata, Roboti). O ovim odnosima sam govorio fireru već 23. septembra 1942. On je očevidno tek tada razumeo stvarnu situaciju. Posle toga je smatrao da treba razoružati sve pobunjenike u Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori. Ovo uključuje i italijanske četnike. Kada je sredinom aprila u Rim putovao u pratnji Ribentropa, Varlimontov zadatak je bio da za taj plan dobije podršku samog Musolinija. To mu je pošlo za rukom tokom jednog razgovora sa dučeom.[8]
Nemačka komanda je operativni plan nastupanja protiv NOVJ prilagodila karakteristikama terena. Planirali su da koncentričnim nastupanjem Operativnu grupu NOVJ sabiju na prirodno izolovani i gotovo nenastanjeni prostor između kanjona Tare i Pive, i planine Durmitor, te da je tamo unište masovnom upotrebom avijacije, artiljerije i planinskih trupa. 1. brdska divizija svojim severnim krilom, italijanska divizija "Venecija", borbena grupa "Ludviger" (724. nemački, 61. i 63. bugarski puk), 369. divizija i 118. lovačka divizija sa 4. planinskim zdrugom NDH raspoređene su polukružno sa istočne i severne strane. Ove snage trebalo je da u prvoj fazi ovladaju Sandžakom i potisnu snage NOVJ na levu stranu Tare. Južno krilo 1. brdske, divizija Ferara i 7. SS divizija trebalo je da potisnu snage NOVJ sa juga i jugoistoka. Nakon toga, 118. divizija imala je zadatak da posedne levu obalu Pive i tako zatvori okruženje, da proboj ometaju ne samo jake snage nego i duboki rečni klanci. Time bi snage NOVJ bile dovedene u bezizlaznu situaciju i uništene.
6. maja 1943. godine general Rudolf Liters je naredio da ovu operaciju treba držati u strogoj tajnosti, te da osobe van nemačkog Vermahta, pa i pripadnici savezničkih vojski, ne smeju o tome biti informisani "niti u formi nagoveštaja".[9]
Pripreme za operaciju „Švarc“
Oslobođena partizanska teritorija u Jugoslaviji i Hitlerova tvrđava Evropa, maja 1943. godine.
Jedinice su dužne i ovlaštene da u ovoj borbi, bez ograničenja, takođe prema ženama i prema djeci, upotrijebe svako sredstvo samo ako ono vodi uspijehu... Nijedan Nijemac koji se bori protiv bandi ne smije zbog držanja u borbi protiv bandi i njihovih pristalica da bude pozvan na disciplinsku ili vojno-sudsku odgovornost.[10]
– Hitlerovo naređenje pred "Operaciju Schwarz"
Vrhovna komanda javlja komandi za Jugoistok, da je Hitler odobrio operaciju "Švarc". Važno je da se, nakon uništenja Tita, uništi i Mihailovićev pokret. Pošto se zna za bliske veze Mihailovića s italijanskim vojnim snagama, Hitler posebno naglašava da se najoštrije pazi na to da se nemačke prave namere prema četnicima skrivaju.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 26. marta 1943.
Italijansko-četničke jedinice, nakon što je slomljen otpor neprijatelja, ušle su u Gacko.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 3. maja 1943.
Izviđač borbene grupe "Gertler" u kanjonu Sutjeske (maj 1943).
Na osnovu posete ministra inostranih poslova Italije, grofaGaleaca Ćana, Hitlerovom glavnom stanu u Vinici na Istočnom frontu, kao i iz pisma koje je Hitler uputio Benitu Musoliniju, videlo se da nemački Vermaht duboko veruje da će saveznici izvršiti invaziju Balkana posle pobede kod El Alamejna i posedanje severne Afrike. Operacijama „Vajs I“, „Vajs II“ i „Vajs III“ (nem.Weiss I, II i III, „belo“), tj. bitke na Neretvi, nemački Vermaht nije postigao željene ciljeve i nije uništio pobunjenu gerilu na Balkanu, pa se pristupilo pripremama za novi poduhvat.
Operacijom „Švarc“, Vermaht je nameravao da raščisti pozadinu jadranske obale uništavajući i četnički i partizanski pokret, koji su se i dalje čvrsto držali u Hercegovini i Crnoj Gori. Pošto je plan „Vajs“ zahtevao angažovanje dodatnih snaga radi potpunog uništenja snaga NOV i POJ, Hitler je zamislio operacijski plan „Švarc“ potpuno suprotan od plana „Vajs“. Pošto su italijanski komandanti u Jugoslaviji bili veoma neskloni razoružanju četnika, Hitler je saglasnost izborio preko Musolinijeve vlade i Generalštaba. Ipak, u prvoj fazi po tom pitanju došlo je do napetosti i nesporazuma između nemačke i italijanske vojske.
Za ovu operaciju komandant Jugoistoka, general-pukovnik Aleksandr Ler (nem.Alexander Löhr), dobio je kao pojačanje na raspolaganje 1. brdsku diviziju sa istočnog fronta. Ler je taktičku komandu poverio nemačkom komandantu trupa u Hrvatskoj Rudolfu Litersu. Borbena grupacija za ovu operaciju otuda je nosila naziv Korpus Hrvatska.
Angažovane snage
Njemačke snage u maršu.Partizanske snage u maršu.
Osovinske snage
Nemci su znali za veliku važnost cele operacije pa su za nju angažovali čak 8 divizija, 3 puka i jednu celokupnu brigadu. Oko 120.000vojnika. Osim Nemaca, angažovani su i delovi italijanske armije, hrvatskog domobranstva i bugarskih pukova. Za operaciju „Švarc“, Nemcima je bilo ustupljeno na raspolaganje:
Za operaciju je intenzivno angažovana i avijacija. Osovinske snage na terenu podržavalo je preko 300 aviona raznih tipova.
Celokupnom operacijom na nemačkoj strani je rukovodio general-pukovnikAleksandar Ler, komandant Armijske grupe E. Taktički komandant bio je general Rudolf Liters, komandant korpusa Hrvatska.
NOVJ
Smotra boraca 2. proleterske divizije u Boanu neposredno uoči bitke na Sutjesci, maja 1943. godine. Pred strojem je komandant Peko Dapčević.
Snage NOV i POJ su brojale oko 22.000 boraca (uključujući bolnicu):
Dok su Nemci vršili pripreme za operaciju „Švarc“, na teritoriji Hercegovine i Crne Gore vođene su oštre borbe. Operativna grupa NOVJ-a je nakon pretrpljene ofanzive „Vajs“ krenula svim snagama preko Hercegovine da se probije u Crnu Goru, uništi četnike i Italijane, i zavlada terenom. Na tom prostoru bi se iscrpljeni borci odmorili, ranjenici lečili, a zatim bi se krenulo prema Kosovu u južnu Srbiju.
Žestoke borbe između partizana i italijansko-četničkih snaga vođene su na sektoru Foča-Kalinovik-Gacko-Šavnik. Nevesinje koje je prelazilo iz ruke u ruku čak osam puta. Snage NOVJ su 6. aprilaforsirale Drinu, razbile delove divizije Taurinenze i četnike kod Ifsara, zauzele Čajniče i opkolile Foču, u kojoj je opkoljen jedan italijanski bataljon i oko 1000 četnika. Goneći četnike sve dublje u Crnu Goru, Vrhovni štab NOVJ se prebacio na planinu Durmitor.
Nakon teškog poraza nanesenog Italijanima u pivskom Javorku, 1. majaPrva i Druga proleterska divizija krenule su u obuhvatno nastupanje radi likvidiranja italijansko-četničkog garnizona u Kolašinu, sa namerom da nastave prodor prema Beranama.
Gornja Morača pala je. Na Crkvinama kod Kolašina partizani su izbili... Lutovo je spremno da se priključi partizanima... Sve četničke snage sa italijanska 3 batalj. nalaze se u Kolašinu. Pavle [Đurišić — prim.] mi je juče obećao da će za pomoć L. Rijeci poslati 1 bataljon alpinaca, ali nema ih još.[11]
– PISMO KOMANDANTA LJEVOREČKOG BATALJONA OD 14. MAJA 1943. MAJORU ĐORĐU LAŠIĆU O STANJU U BATALJONU I PRIKUPLJANJU ČETNIKA U KOLAŠINU
U sklopu opkoljavanja Kolašina, udarna grupa bataljona (dva bataljona Četvrte i jedan bataljon Pete crnogorske brigade) razbili su 15. maja 383. italijanski puk kod Bioča.
Snage Vermahta su ka Crnoj Gori nastupale sa severa i sa istoka. U utvrđenjima u Foči još od 15. aprila snage NOVJ držale su u blokadi delove italijanske alpske divizije "Taurinenze" i oko 1.100 četnika. Početkom maja, delovi nemačke 369. legionarske divizije su prodrli do Foče, potiskujući Šestu istočnobosansku i Petnaestu majevičku brigadu, oslobodivši bataljon Aosta italijanske divizije Taurinenze i oko 1.000 četnika, koje su snage NOVJ 23 dana držale pod opsadom. Četnici su razoružani, ali nisu internirani već su pušteni kućama.
Levo krilo 369. legionarske divizije nastupilo je iz pravca Priboja prema Pljevljima, i, ne naišavši na otpor, spojilo se sa glavninom divizije "Taurinenze".
Operacija je sa istoka počela nastupanjem 1. brdske divizije u Crnu Goru iz pravca Peć-Novi Pazar. Početkom maja Đurišić je uspostavio kantakte sa delovima (prethodnicom Remold) 1. brdske divizije i 4. pukom Brandenburg.[12]
Sredinom maja 1943. glavnina snaga JVuO se nalazila oko grada Kolašina. U međuvremenu, Mihailović je napustio selo Lipovo u krenuo ka Srbiji. Istog dana uprkos uspostavljenim kontaktima i snažnom protivljenju komandanta italijanskog 14. korpusa generala Ronkalje, Nemci su nakon ulaska u Kolašin zarobili majora Pavla Đurišića sa celim štabom i oko 1.200 četnika. Nakon zarobljavanja glavnine crnogorskih četnička kod Kolašina, Nemci su nastavili operaciju „Švarc“.
SS divizija Princ Eugen razoružava četnikeZbog upada u italijansku zonu i hapšenja Đurišića nastupila je kriza u nemačko-italijanskim odnosima.
Nemačke trupe kod Foče, - uprkos protivljenju Italijana, - razoružale sto četnika.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 5. maja 1943.
Nedaleko od Mostara, napadnuta ručnim granatama jedna mala SS-jedinica. Četnici su, van svake sumnje, identifikovani kao napadači. Pored Berana, u više navrata četnici napali nemačke položaje.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 13. maja 1943.
SS- divizija: četnici dele letke, gde se govori o četničkoj odluci, da se pozove srpski narod u veliku oslobodilačku borbu protiv Nemaca, Italijana i Hrvata. Istina, Italijani su mnogo uradili za srpski narod, stoji u proglasu, ali sada će ih izdati i predati ih Nemcima.
Četnici su spremali plan da zapadno od Andrijevice napadnu Nemce, ali su Nemci taj plan osujetili.
Nemci zarobili četničkog vođu Pavla Đurišića. Italijani zatražili da im se on mora izručiti. Italijanske snage prete da će ga osloboditi silom.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 14. maja 1943.
Četnici su Italijanima učinili ogromnu uslugu učešćem u borbi protiv ustanika, tj. partizana. Međutim, usled očekivanog iskrcavanja Saveznika, postignut je dogovor Rima i Berlina da se oni razoružaju. Đurišićevi četnici su početkom maja uspostavili kontakt sa nastupajućim delovima nemačke 1. brdske divizije. Prihvativši komunikaciju, Nemci su postigli da se veliki broj četnika na čelu sa Đurišićevim štabom koncentriše u Kolašinu. Iznenadnim prepadom 14. maja ujutro, Nemci su bez otpora pohvatali i razoružali glavninu Đurišićevih snaga u Crnoj Gori (četnička kolona je brojala oko 2.000 ljudi, računajući i neke meštane[13]).
Letak koji su Nemci bacali partizanima sa pozivom na predaju.
14. maja ujutru oko 7 i po časova (...) me je vojnik izvestio da su došli u Kolašin i oko njega Nemci sa motorizacijom. U Pavlovom stanu zatekao sam samo pola pratnje (...) i kada sam hteo i ja poslednji da izađem, začuo se signalni pucanj u varoši, i odmah zaklaparale nemačke čizme na stepenicama stana... Skočio sam sa sprata stana u baštu, ugtedao u susednoj bašti Nemce, jurnuo kroz hodnik zgrade pored drugog (...) i na ulici najašem na trećeg koji me mitraljetom natera u prizemlje kod pratnje Pavlove koja je već slagala oružje na gomilu i odvođena. Držao sam se ugla sobe slažući oružje sa poslednjim preostalim četnikom... sprovodnik je i nas poveo.[14]
– Izveštaj kapetana Mirka Kuklića
Oko hvatanja Pavla Đurišića je izbio ozbiljan sukob između Nemaca i Italijana. Italijani su opkolili grupu kuća gde se nalazio štab nemačke divizije sa Đurišićem, na položaje postavili mitraljeze i jaku pešadiju:
Pri divizijskom komandnom mestu u Andrijevici, događaji su se odigravali ovako: odmah po privođenju Đurišića, italijanski komandant mesta pojavio se kod načelnika 1. divizije, i zatražio izručenje Đurišića. On ima striktno naređenje da Đurišića po svaku cenu dobije u svoje ruke. Mesto je u to vreme bilo od Italijana sa svih strana zaprečeno i opkoljeno. Izručenje je bilo odbijeno sa pozivom na jasno naređenje pretpostavljene komande. Situacija u Andrijevici ličila je vanrednom stanju koje su objavili Italijani.[15]
– Izveštaj komandanta 1. brdske divizije fon Štetnera od 14.5.1943.
Valter fon Štetner, komandant nemačke 1. brdske divizije, je zahtevao od Ronkalje, komandanta XIV korpusa italijanske vojske, da četnici budu razoružani. Ronkalja je odgovorio da za područje Kolašina ne brinu i da bez naređenja italijanskog guvernera "ne sme ni jedan četnik da bude razoružan".[16] Nakon što je Štetner insistirao da ima izričito naređenje pretpostavljenih da četnike smesta razoruža, Ronkalja je zapretio da to znači rat:
Ja komandujem u području Crne Gore. Ako se razoružavanje smesta ne obustavi, znaću da vas silom oružja sprečim. Guverner Crne Gore je naredio da Đurišić, koji je već u nemačkim rukama, smesta bude oslobođen i četnici opet naoružani. Bude li se nemačka akcija i nadalje izvodila, smatraću to direktnom akcijom protiv Italije.[16]
Nemci sprovode kolonu razoružanih i zarobljenih četnika (okolina Kalinovika), maj 1943.
U Crnoj Gori započela operacija "Švarc". Četnici očevidno iznenađeni posle kratkih borbi brzo su predali oružje. Italijani odbijaju da sarađuju u ovoj operaciji.
118. divizija: Kod Kalinovika, posle slabog otpora, razoružan veći broj četnika.
369. divizija osvojila Čajniče. Prethodno su komunisti grad uništili i zapalili.
"Titov štab" smešten 20 km od Žabljaka, a a štab Draže Mihailovića, kako je potvrđeno, nalazi se jugoistočno od Bijelog Polja.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 15. maja 1943.
Neki četnici su uspeli da se izvuku uz pomoć Italijana, preobučeni u talijanske uniforme:
Jugoistok: Odnos prema Italijanima i dalje napet. Italijanske vojne jedinice iz Bileća odbile su ponudu za razgovor komandanta SS-divizije. Pre nego što je stigla SS-divizija, četnici su se povukli uz podršku Italijana. Italijani su im dali svoje uniforme i kamione, a za to imamo nepobitne dokaze.
118. divizija: Na prostoru Kalinovika zarobljeno 530 četnika.
369. divizija: Nedaleko Čajniča vodile su lakše borbe sa četnicima, koji upravo ratuju sa komunistima.
Više sela između Prijepolja i Brodareva zauzeli su komunisti.
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 16. maja 1943.
Nemačke snage na terenu su apelovale na višu komandu da preispita odluku o hapšenju četnika, jer su se pokazali kao pouzdani saborci protiv partizana:
Poternica za Dražom Mihailovićem, koji je uspeo da se izvuče.
Na sektoru 98. brdskog lovačkog puka bile su, ne uzimajući u obzir Kolašin, angažovane u planini jake četničke jedinice. One su izdržale jak udar komunista na Kolašin i povukle su se prema istoku pod borbom, usled nadmoćnog pritiska. One su bile prihvaćene od nemačkih četa koje su od Kolašina prodrle u planinu, te su silom prilika, zbog vrlo napregnute situacije i zbog nedostatka naših snaga, bile angažovane kao osiguravajući zastor i u međuprostoru nemačkih jedinica.
Bilo je to rešenje koje je nametnula nužda i samo takvom rešenju možemo zahvaliti što smo uspeli da u teškim borbama zauzmemo i očistimo visove zapadno od Kolašina, visove na kojima se nalazilo 2000—3000 komunista (naše snage su iznosile prvo samo 2, a kasnije 3 lovačke čete).
Borbe na ovom sektoru sada su u tolikoj meri završene da mi ovaj teren čvrsto držimo u svojim rukama. Sada se divizija nalazi praktično u situaciji da ove četnike koji su, boreći se zajedno sa nemačkim trupama, pretrpeli jake gubitke (za 3 dana 60 mrtvih) i koji su se pokazali verni i pouzdani, šalje u zarobljeništvo.[17]
– Apel 1. brdske divizije komandi korpusa protiv hapšenja četnika (od 21. maja 1943).
Nemačka komanda nije odustala od prvobitne zamisli. Od 3.200 ukupno zarobljenih četnika, oko pola (34 oficira i 1588 vojnika) je internirano u zarobljeničke logore. Od preostalog broja, oko 800 četnika je upućeno u nosački bataljon, evakuisani su bolesni, iznemogli, ljudi preko 60 i deca ispod 16 godina.[4] Tih 800 četnika Nijemci će koristiti za nosače municije, konjovodce i, uopće, fizičke radnike tokom bitke na Sutjesci.[18]
Ipak, potpuno razoružavanje nije uspjelo: preostale četničke jedinice uspješno su se sklonile pod talijansku zaštitu. Sam Mihailović izbjegao je zarobljavanje i povukao se u Srbiju.[18] Nakon Mihailovićevog bekstva iz Crne Gore, nemačka komanda naređuje da se štampa poternica za njim. Istovremeno, izašla je ucena i za Tita na istom plakatu sa Mihailovićem i sa istom cifrom od 200.000 zlatnih nemačkih maraka.
Operacija "Švarc": 1. brdska divizija nailazi na žilav otpor komunista. Po mišljenju Italijana, Draža Mihailović nije više u Crnoj Gori, nego je pobegao u Srbiju. Započeli smo akciju hvatanja Mihailovića.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 17. maja 1943.
369. legionarska "vražija" divizija u selu Gotovuša, Pljevlja, maj-jun, 1943.Teški mitraljez Vražije divizije na položaju kod Vrbnice, 10. juna 1943.Mapa operacije Schwarz.
Operacija "Švarc": vreme oblačno, kišovito. Jake komunističke snage pružaju žilav otpor pred 1. brdskoj diviziji.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 18. maja 1943.
15. maja1943. otpočela je peta ofanziva protiv Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba NOVJ-a. Do prvih oštrih sukoba došlo je na severu, između Čajniča i Foče, sa delovima 369. legionarske divizije, i na istoku, kod Brodareva i Mojkovca, sa 1. brdskom divizijom.
Suočivši se sa nastupanjem krupnih nemačkih snaga sa istoka, Vrhovni štab NOVJ-a odlučio je da zauzimanjem Foče spreči zatvaranje obruča i obezbedi komunikaciju prema istočnoj Bosni. Napad je od 21. do 25. maja izvodila ojačana Prva proleterska divizija protiv glavnine nemačke 118. lovačke divizije i 4. gorskog zdruga NDH. I pored određenih taktičkih uspeha (razbijanja 7. gorske pukovnije 21. maja i 13. gorske pukovnije 24. maja), nakon bočnog udara delova 369. divizije kod Gradca25. maja, ovaj napad pokazao se besperspektivnim. Otuda je Vrhovni štab 27. maja naredio prebacivanje svih snaga na levu obalu Tare.
118. lovačka divizija imala je zadatak da sa zapada izbije na Pivu i blokira je. Njen 738. puk 22. maja bez kontakta sa jedinicama NOVJ izbio je na Vučevo, visoravan zapadno od Pive. Međutim, na ovoj širokoj i neprohodnoj oblasti nisu mogli da organizuju veze i snabdevanje, pa je komandant puka, potpukovnik Anaker, jedan bataljon uputio na jug, radi uspostavljanja veze sa 7. SS divizijom, a jedan na zapad, radi veze sa štabom svoje divizije. Preostali, 2. bataljon u dramatičnoj borbi 29. maja dva bataljona Druge proleterske zbacili su sa dominantnih pozicija. Intervenciju delova divizije sa severa, preko Drine, suzbiole su snage Prve proleterske divizije koje su se prebacile preko Tare. Time su snage NOVJ čvrsto zaposele Vučevo i sprečile Nemce da zatvore obruč na Pivi. Sledeća prirodna prepreka na kojoj je 118. divizija to mogla učiniti, bila je dolina Sutjeske.
Operacija "Švarc": Jake komunističke snage (14 km jugoistočno od Foče) prisilile 4. hrvatsku brigadu da se povuče.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 22. maja 1943.
Jaki neprijateljski napadi nedaleko od Foče (verovatno 4 komunističke brigade), očevidno, kako bi probili odbranu 118. divizije. Iz Sarajeva nam stiglo pojačanje.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 24. maja 1943.
I dalje traje neprijateljski pritisak na Foču i to verovatno sa 6 brigada i sa ukupno 6000.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 25. maja 1943.
Proboj ka istočnoj Bosni
Njemački ranjenici u Foči, maj 1943.
Sopstveni gubici u poslednjih 15 dana: 131 ubijen, 506 ranjenih i 744 nestala;
komunisti: 897 ubijena, 620 ranjenih i 701 zarobljen;
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 30. maja 1943.
Počev od 31. maja, pa do 5. juna, 4. crnogorska, 7. krajiška i 10. hercegovačka vodile su oštre i iscrpljujuće borbe sa Nemcima na krševitim stranama planine Bioč i u gornjem toku Pive. Postignuti uspesi bili su nedovoljni, s obzirom na rezerve kojima su Nemci raspolagali.
Ustanovivši da je taj pravac, preko izvorišnog dela Sutjeske i Gatačkog polja, gusto posednut po dubini, Vrhovni štab je organizovao savetovanje 3. juna u Mratinju. Zaključeno je da je situacija kritična, i snage su podeljene na dva dela. Prvu grupu sačinjavale su Prva i Druga divizija sa vrhovniš štabom, a drugu Treća (u nešto izmenjenom sastavu) i Sedma divizija, sa Centralnom bolnicom i delom većnika AVNOJ-a. Drugom grupom rukovodili su Milovan Đilas, kao delegat Vrhovnog štaba, i Sava Kovačević, koji je imenovan za komandanta Treće divizije. Dve grupe trebalo je da se probijaju u divergentnim smerovima radi razvlačenja nemačkih snaga. Prva grupa trebalo je da se probija preko Sutjeske, dok je drugoj dat zadatak da se vrati na desnu obalu Tare, u Sandžak.
Saveznička misija kod NOVJ
Engleska misija na Zelengori, tokom 5. neprijateljske ofenzive, jun 1943.
Obavešten o dolasku britanske vojne misije, Vrhovni štab je 20. maja1943. napustio Đurđevića Taru i smestio se u šumu kod Crnog Jezera, u podnožju Durmitora.
U noći 27/28. maja je stiglo je britansko Odeljenje za vezu, sa šifrovanim nazivom misija „Tipikal“. Na čelu ove misije nalazili su se kapetan Bil Stjuart, koji je govorio srpsko-hrvatski jezik, jer je pre rata radio u britanskom konzulatu u Zagrebu, i Vilijam Dikin, profesor istorije na Oksfordu. Pored njih dvojice misija je imala još 4 člana.
Već sutradan Tito je primio Britance i zahtevao je vojnu pomoć i tražio da britansko vazduhoplovstvo bombarduje nemačke centre koncentracije. Pošto na ovom sektoru nije bilo nijednog četničkog vojnika, Dikin je javljao komandi da se jedino snage NOVJ bore protiv Nemaca. Nešto kasnije, nakon borbe na Sutjesci i upoznavanja sa situacijom u Bosni, te nakon zarobljavanja četničkog komandanta Zeničkog odreda Goluba Mitrovića kod kojeg su zaplenjeni dokumenti o saradnji s NDH i Nemcima, kapetan Dikin javio je da četnici sarađuju sa Nemcima i Italijanima protiv partizana.[19]
U Mihailovićevom štabu se tada nalazio britanski pukovnik Vilijam Bejli. Nakon prolećne krize u odnosima, kad je izvestio o saradnji četnika sa Italijanima, Bejli je izvestio komandu u Kairu da je Draža Mihailović na vreme izbegao iz Crne Gore, i da Nemci razoružavaju četnike.
Saveznički komandant Sredozemlja general Vilson je 26. maja1943. godine izdao zapoovest Mihailoviću da svoje trupe prebace istočno od Ibra, i da tamo vode borbu sa Nemcima, jer zapadno od Ibra "partizani predstavljaju dobru i efikasnu borbenu snagu u svima rejonima gde je general Mihailović pretstavljen jedino kvislinzima".[20]
Glavnina NOVJ i Vrhovni Štab u obruču
Druga proleterska divizija u pokretu kroz Zelengoru, tokom bitke na Sutjesci juna 1943.Ustaška štampa javlja o "obkoljenju moskovskih bandi" u operaciji Schwarz.
Operacija "Švarc": sve govori, da je neprijatelj pojačao svoje položaje na planini Durmitor. U borbama kod Gackog neprijatelj ima velike gubitke (200 mrtvih). Sopstveni gubici: 10 mrtvih, 50 ranjenih. Uspešno delovanje vazduhoplova po neprijateljskim ciljevima na prostoru Mratinja, Tjentišta i Suha.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 7. juna 1943.
Vrhovni štab je video da se glavna operativna grupa može probiti jedino dolinom Sutjeske jer su tu bile slabije snage Nemaca. Međutim, Nemci su predvideli ovakav razvoj događaja, pa su požurili da utvrde čitavu dolinu Sutjeske.
Operativna glavnina NOVJ je imala i centralnu bolnicu sa oko 3000 ranjenika, od kojih su 1000 bili tifusari.
U napad preko Pive i Vučeva u dolinu Sutjeske upućena je Prva proleterska divizija. Kao dominirajuća tačka trebalo je posesti brdo Vučevo, napraviti koridor za slobodni prolaz preko Sutjeske, pravcem Zelengore i dalje u Bosnu.
I njemačka komanda je predvidela takvu mogućnost, pa je poslala prethodnicu da zauzme Vučevo. U borbi prsa u prsa, snage Prve proleterske divizije su uspele da zbace Nemce i zagospodare ovom dominirajućom tačkom. Nemci su zatim počeli zaposedati čitavu dolinu Sutjeske, od Tjentišta do njenog ušća u Drinu kod Čelebića. Tim pravcem je prodirala i 7. SS divizija „Princ Eugen“ koja je opkoljavala glavninu snaga i centralnu bolnicu. Početkom juna počela je prava drama na Sutjesci.
Pošto je pokušaj proboja fronta preko Foče propao, Vrhovni štab je morao da se vrati na početne položaje, što su Nemci iskoristili da naprave još čvršći obruč.
Tako se prvih dana juna čitav Vrhovni štab našao u obruču, zajedno sa centralnom bolnicom u dolini Sutjeske.
Tito je 3. juna sa Vrhovnim Štabom prešao Pivu kod Mratinca. Istog dana na sednici Vrhovnog štaba se diskutovalo o položaju grupacije NOVJ sa bolnicom.
Pored svakodnevnih borbi, kanjon Sutjeske su svakodnevno zasipali avioni bombama i to u vrlo niskom letu. Naročito su veliki gubici bili u redovima Druge dalmatinske brigade koja se sukobljavala sa jačim snagama 117. divizije. U operativnom dnevniku Nemačke komande stoji da je u borbi kod Gackog za jedan dan poginulo 200 partizana i 50 Nemaca.
U teškoj situaciji po Vrhovni štab i čitavu glavninu, odlučeno je da se čitava operativna grupa podeli na dva dela: Prvu grupu bi činilo deset brigada Prve i Druge proleterske divizije, koje su već forsirale Pivu, a drugu grupu šest brigada Treće udarne i Sedme banijske divizije sa centralnom bolnicom koje su se nalazile istočno od Pive.
Prva grupa je trebala da se probije preko Sutjeske na severozopad, a druga s centralnom bolnicom preko reke Tare natrag u Sandžak.
Na prostoru oko kanjona Sutjeske i Suhe počele su žestoke borbe za okolne visove, koji su naizmenično padali u ruke i jednih i drugih. Napravljen je prostor od 5–6 km za prolaz glavnine snaga. Tu su trebali krenuti i ranjenici.
Prva proleterska divizija je krenula preko Milinklada i 8. juna1943. izbila u rejon Lučkih i Vrbničkih koliba na Zelengori. Druga proleterska divizija je imala manje sreće. Na mestu Bare, nedaleko od Volujaka bilo je poprište krvavih borbi sa jedinicama 118. nemačke divizije.
Naročito je stradala Druga dalmatinska brigada. Samo u jednom danu poginulo je preko 600 boraca. Ostao je manji vod koji je poslao poruku Vrhovnom štabu da će se svi borci boriti do poslednjeg. Nemački udari na Barama i Košuti su bili još žešći.
Naročito teška situacija bila je na sektoru druge grupe, koja se sa centralnom bolnicom probijala neuspešno preko Tare u Sandžak.
Zato je Vrhovni štab naredio da druga grupa krene sa njom zajedno preko Vučeva i Sutjeske. To je iziskivalo nekoliko dana, pa je obruč bio još čvršće stegnut. I pored predloga komandanta Prve proleterske divizije Koče Popovića da se sve snage probiju u pravcu gde se probijala Prva proleterska divizija, Vrhovni štab je ostao da čeka drugu grupu koju je predvodio Sava Kovačević.
U velikom obruču u kome se tada nalazio Vrhovni štab, javljeno je da je 9. juna1943. godine Tito ranjen na brdu Milinklade na planini Ozren. Pukovnik Savo Orović je svojim fotoaparatom ovekovečio ovaj događaj pored jedne pećine, gde se skrivao Vrhovni štab. U istom napadu, poginuo je kapetan Bil Stjuart, Đuro Vujović, titov lični patilac i još nekoliko partizana.
Da bi se spasla glavnina snaga i centralna bolnica naređeno je bilo da se posednu dominirajuće kote "Velika Košuta" i "Ljubin Grob", koje su se još nazivale "koridori spasa". Za Košutu je bila određana Sedma brigada Druge proleterske divizije]], dok je Četvrta proleterska crnogorska NOU brigada branila Ljubin Grob. Tu je poginuo i komandant Četvrte crnogorske brigade Vasilije Đurović Vako.
Proboj obruča
Komandant 1. proleterske brigade Danilo Lekić govori borcima uoči proboja na Sutjesci, juna 1943.
Operacija "Švarc": neprijatelj dovlači pojačanje sa istoka preko Pive. Nakon teških borbi sa promenljivom srećom neprijatelju je pošlo za rukom, da na jednom mestu probije front kod 369 divizije. Most na Sutjesci je srušen. Neprijatelj ima velike ljudske i materijalne gubitke.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 10. juna 1943.
Jak neprijatelj u luku Sutjeska — Piva sabijen u najuži prostor; pouzdano utvrđeno da se među njima nalazi i Tito. Poslednja je faza borbe, došao je čas potpunog uništenja Titove vojske. Važnost naređenja: »Nijedan čovek sposoban za vojnu službu ne sme živ da napusti obruč, a žene pregledati da nisu preobučeni muškarci« mora se ponovo podvući trupama. Tito i pratioci su navodno u nemačkim uniformama. Proveriti vojničke knjižice.[21][22]
– Naređenje komandanta nemačkih trupa u Hrvatskoj generala Rudolfa Lütersa od 10. juna 1943. da nijedan čovek zatečen u okruženju na Sutjesci ne sme ostati živ
Pre početka glavnog boja naređeno je da se zakopa sve teško oružje, spali arhiva i svi konji zakolju za ishranu boraca. Koča Popović je, nakon delimičnog uspeha velikog napada 5/6. VI na Košur, Borovno i Popov Most, već sedmog sa svoje dve brigade prodro u srce Zelengore. Tu je ostao narednih dana, prateći kako se prostor sužava i nemačke kolone napreduju iz svih pravaca. Njegovu ideju energičnog i brzog prodora sa Zelengore na sever Tito nije odobrio. Već 9. VI Koča se sa svoje dve brigade našao pod udarom glavnine 369. pešadijske divizije sa severa (kg Höhne), istoka (kg Wertmüller) i zapada (kg Fischer).
Devetog posle podne Koča je došao do zaključka da je dalje čekanje pogubno, poslao Titu kurira sa porukom da on odlazi na sever, i da preporučuje da krenu za njim. Prema njegovoj zamisli, nemački položaji trebalo je da budu bezobzirno pregaženi, i da se preko njih bez i najmanjeg zadržavanja, nastupanje nastavi u najvećem mogućem tempu. Koča se pobrinuo da obrazloženje o presudnom značaju ove borbe dopre do svakog borca i komandira.
Prvi tračak nade za izvlačenje iz obruča načinjen je 10. juna u ranim jutarnjim satima, kada je Prva proleterska brigada kod sela Balinovac u jurišu pregazila borbenu grupu Höhne.
Dobro pamtim. Danilo Lekić je komandovao: "Prva proleterska - juriš!!" I, verovatno, ja mislim da je to jedini put kad je cela Prva proleterska jurišala. Preko te čistine. Svi smo bili u istom streljačkom stroju. Prvi put,svi... I sve komande četa, i svi štabovi bataljona i štab brigade, i Španac (Danilo Lekic) i Plavi su bili u jurišu, i svi kuriri, i svi kuvari, i svi bolnicari... Sve je izaslo tu, koliko nas je bilo. Mi smo krenuli. I svi smo znali: nema nazad! Mi moramo tamo![23]
Istovremeno, Treća krajiška brigada razbila je bataljon borbene grupe Fischer. Borci su jurnuli uz brdo Pliješ (1642) sa željom da otmu pukovsku zastavu, ali je zam. kom. divizije Vaso Jovanović naredio da se bez zadržavanja grabi napred, na sever, prema cesti Foča-Kalinovik. Tokom sledećeg dana obe brigade pregazile su reorganizovane ostatke borbene grupe Höhne, razbile borbenu grupu Wertmüller koja je pokušala da se umetne sa istoka, i naterali u bekstvo iz poslednje rezerve izvučena pojačanja.
Grupa „Hene" je u toku svoga napada naišla na žestok neprijateljski protivnapad. Prema svim raspoloživim informacijama, izgleda da je neprijatelj na ovom mestu koncentrisao sve snage radi energičnog proboja. Borbeni moral borbene grupe je, zbog prethodne jake vatre iz minobacača i mitraljeza, bio veoma poljuljan i nije mogao više da izdrži jak pritisak. I pored upornog nastojanja oficira, borci su se povukli na polazni položaj.[24]
– IZVEŠTAJ OPERATIVNOG ODELJENJA 369. PEŠADIJSKE DIVIZIJE KOMANDANTU NEMAČKIH TRUPA U NDH OD 15. JUNA 1943.
Za 48 sati dve brigade savladale su izrazito težak teren sa rastojanjem od 20 km vazdušne linije, praktično neprekidno savlađujući otpor osam puta brojnijeg neprijatelja, koji je učestalo pokušavao protivnapade, stalno privlačeći i uvodeći nove snage. O ovom proboju je javio Berlinu i general Ler, ali ga je nazvao lokalnim probojem.
Proboj iz okruženja na Sutjesci (od 1 do 25 juna 1943 godine)
Na dan 12. 6. u 04,00 časa pojavili su se prvo pojedini borci, zatim cela odeljenja iz sastava II/724. puka u potpunom neredu, krećući se istočno od Jeleča kroz divizijska osiguranja pozadinskih delova. Komandiri odeljenja su izjavili da je njihov bataljon razbijen i da su partizani izvršili proboj. Dobili su naređenje da se povlače u pravcu Sarajeva.[24]
– IZVEŠTAJ OPERATIVNOG ODELJENJA 369. PEŠADIJSKE DIVIZIJE KOMANDANTU NEMAČKIH TRUPA U NDH OD 15. JUNA 1943.
12. VI brigade su već ovladale putem Foča - Kalinovik, a sa pristizanjem ostalih brigada ostvarena je kohezija cele Operativne grupe Vrhovnog Štaba. 12. juna zauzeto je selo Rataj i tako još više proširena pukotina u nemačkom obruču. 13. VI, razbijajući sve delove 369. divizije koje je štab uspevao da sastavi, glavnina Operativne grupe prešla je put Foča - Kalinovik, razbivši tako i poslednju nadu Nemaca da će okružiti.
Takve sreće nije bila Treća udarna divizija Save Kovačevića s glavninom centralne bolnice koja je ostala u neprijateljskom obruču u dolini Sutjeske, gde su se nalazile 7. SS, 118, 1. brdska divizija i italijanska divizija "Ferara". Na Tjentištu je 12. juna izbrojano 214 mrtvih partizana, a 34 su zarobljeni. 13. juna počeo je odlučujući prodor ove grupe. Divizija je podeljena na nekoliko delova i probijala se duž reke Sutjeske samostalno. U jednom od takvih juriša, nadomak zidina spaljenog sela Krekova poginuo je Sava Kovačević. Uz velike gubitke, Treća divizija se probila u dolini Sutjeske i uskoro priključila ostalim jedinicama na Zelengori.
13. juna, Nemci su pronašli u dolini Sutjeske ranjenike koji su se odvojili od glavnine i sve ih pobili. U nemačkom izveštaju piše da su svi poubijani, jer je većina bila zaražena tifusom. 14. juna prodorom prema Zelengori, glavnina NOVJ s Vrhovnim štabom i delom ranjenika je uspela izaći iz obruča i poći za Bosnu.
15. juna okončana je operacija „Švarc“. 118. divizija je prestala sa napadima, a general Liters je javljao Hitlerovom glavnom štabu da je glavnina partizanskih snaga uspela da pobegne iz Crne Gore u Bosnu.
Ratni zločini
SEKTOR „PODGORICA": Nastavlja se sa čišćenjem Pipera, u toku kojeg je zapaljeno oko stotinu kuća.
– Dnevni izvještaj komande italijanskog VI armijskog korpusa komandi Druge armije za 24. maj 1943. godine
Nemci ubijaju ranjene i iznemogle partizane na Sutjesci.
Od preko 7.000 poginulih boraca NOVJ na Sutjesci, veliki deo predstavljaju iscrpljeni borci i ranjenici koje su Nemci bez veće procedure jednostavno likvidirali. Izveštaj 1. brdske divizije kaže: "Zarobljeno: 498, od toga streljano 411."[26] Većinu nepokretnih ranjenika (njih oko 700) partizani su sakrili u Pivskoj Planini, sa bolničarkama. Međutim, Nemci su ih, pretraživši teren sa psima tragačima, likvidirali gotovo do poslednjeg, zajedno sa bolničarkama. Pored toga, ubijen je veliki broj civila. Na primer, u mestu Dola u Pivi samo 7. juna esesovci su pobili 520 meštana, među kojima i 106 djece.[27]
Operacija "Švarc": U pojedinim mestima registrovane brojne žrtve tifusa. I ta smo naselja zapalili.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 12. juna 1943.
Nacisti su meštane ubijali masovno i bezobzirno, kao na primer u selu Grab:
»Potporučnik Kaufmann, komandir 6. čete 2. bataljona 738. puka 118 lovačke divizije je u rajonu Graba, kod seljaka, otkrio konzervirane živežne namirnice u kozjim kožama. Na temelju toga on je pretpostavljao da stanovnici u rajonu Graba snabdijevaju partizane hranom u klisuri Sutjeske. Da bi to spriječio, smatrao je da treba cjelokupno stanovništvo pobiti. Potporučnik Kaufmann je zatim otišao koa potpukovnika Annackera, komandanta 738. puka, koji mu je odobrio da se stanovnici strijeljaju. Po naređenju potporučnika Kaufmanna, koji je lično upravljao vatrom, bilo je strijeljano 70 lica i to žena i djece. Egzekuciju su sproveli vojnici Kaufmannove 6. čete 2. bataljona 738. puka...«[28]
– potporučnik Wildner Reinhold, iz borbene grupe »Annacker«
Prilikom napada na Košur ostao je da leži veliki broj ranjenika. Major Strecker, komandant 3. bataljona 738. puka je dao naređenje za likvidaciju svih nepokretnih ranjenika:
»Nakon svog povratka potporučnik Longin mi je pričao da je dobio naređenje od svog komandanta bataljona majora Streckera da ubije sve ranjene partizane koji nisu mogli hodati. Ja lično sam čuo pucnjavu kojom su ranjenici bili ubijeni... «[28]
– potporučnik Wildner Reinhold, iz borbene grupe »Annacker«
Ukupni naši gubici od 15. maja do 12. jun 1943. u operaciji "Švarc" iznose: 323 poginula, 1696 ranjena i 217 nestali.
Hrvatski gubici: 43 ubijeno, 184 ranjeno, 208 nestalo.
Neprijateljski gubici: 3252 izbrojena ubijena, 4209 zarobljeno, 17 nam je prebeglo, 59 zarobljeno.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 13. juna 1943.
Operacija "Švarc": najveći deo neprijateljskih snaga, koji su se našli u obruču, uništeni. Neprijatelj pretrpio velike gubitke kod Tjentišta izbrojeno 406 ubijenih neprijatelja.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 14. juna 1943.
Operacija "Švarc" okončana. Vreme: vedro. Broj izbrojenih mrtvih neprijatelja povisio se na 5 697.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 15. juna 1943.
Operacija „Švarc“ je nanela velike gubitke jedinicama NOVJ:[30]
1. divizija: 1514 poginulih od 5041 boraca ukupno, ili 30,03%
2. divizija: 2605 poginulih od 8106 boraca ukupno, ili 32,14% (računajući jedinice pod njenom komandom 10. juna)
3. divizija: 1554 poginulih od 4664 boraca ukupno, ili 33,32% (računajući i 3. bat. 10. herc. brigade)
7. divizija: 1349 poginulih od 2547 boraca ukupno, ili 52,96%
Partizani u neprohodnim šumama istočne Bosne, nakon proboja na Sutjesci 1943.Drug Mijalko Todorović Plavi govori narodu u Bosni, posle Bitke na Sutjesci.
Operacija "Švarc" je završena. Četnici su se već pre operacije zahvaljujući italijanskoj pomoći spasli nemačkog obruča. Glavnina komunističkih bandi pod Titom uništena je na prostoru Piva - Sutjeska. Neprijatelj je imao najmanje 12 000 mrtvih. Od toga broja 10 000 poginulo u borbama, a 2 000 od tifusa i gladi. Tito je uspeo da pobegne sa oko 4 000 ljudi. Teške bolesnike su sami ubili.
Sopstveni gubici iznose: 465 ubijena, 1554 ranjena, 281 nestali: Hrvatske jedinice imaju 47 ubijenih i 399 nestalih boraca.
Savezničke trupe borile su se preko mesec dana, pod teškim uslovima, po pljusku i snegu, na teško pristupačnom terenu, gde planinski visovi dosežu do 2 500 metara. Naše trupe postigle su maksimum, a posebno se istakla 1. brdska divizija, kao i SS-divizija. Veoma je bilo teško snabdevanje trupa. Rezultat borbi jeste sledeći: Titove snage na hercegovsko-crnogorskom prostoru su razbijene. Titov ugled je time veoma oslabljen.[5]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 17. juna 1943.
Po završetku operacije, Siegfried Kasche, njemački veleposlanik pri NDH, obavijestio je ministarstvo u Berlinu o njezinom djelimičnom neuspjehu:
Prema saopštenju zapovednika nemačkih trupa u Hrvatskoj, četnicima je najvećim delom još pre početka akcije uspelo da, uz pomoć Italijana, izbegnu nemački udar. Time nije ostvaren jedan od glavnih ciljeva operacije. Glavnu neprijateljsku masu sačinjavali su Titovi partizani, koji su se posle obeju operacija 'Weiß' probili u Crnu Goru i tamo sa uspehom vodili borbe sa četnicima...[31][32]
Sumirajući rezultate po završetku operacije Schwarz, u izvještaju 7. SS dobrovoljačke brdske divizije Prinz Eugen poslatom 25. jula 1943, o držanju četnika, kao i o italijanskoj naklonosti prema njima, navedeno je:
1) Neprijatelj
a) Komandovanje:
Četničke bande. Zbog iznenadnog nastupanja naših snaga ukrcanih na motorna vozila, četnici nisu stupili u borbu i bez borbe su se predali. Italijani su pokušali pre svega da spasu četničke komandante od zahvata nemačkih snaga. Pravovremenim prekidom telefonskih veza, ovo je delimično sprečeno.[33][34]
U drugom izvještaju poslatom istog dana iz 7. divizije, konstatuje se da je tokom operacije Schwarz situacija bila, kada je o „neprijateljima“ riječ, bitno složenija:
1) Neprijatelj:
Kod operacije „Švarc“ artiljerijski puk imao je da se bori delom protiv istog protivnika kao u operaciji „Vajs 1“ (Weiss 1) i „Vajs 2“ s tim što se ovde trebalo računati pored komunista (Titova armija) i sa legalnim i ilegalnim četnicima. Iako artiljerijski divizioni nisu imali neposredni dodir sa neprijateljem kao kod pešadije (prepadi i bliska borba), ipak se moglo konstatovati, da se ovog puta neprijatelj žilavije suprotstavljao i čak sa više teškog naoružanja.[35]
U dnevnom izvještaju za 14. jun 1943. (tj. pred sam svršetak operacije), obavještavajni oficiri iz njemačke 118. divizije opisuju tešku situaciju »kod neprijatelja«:
Sve govori da je neprijatelj pretrpio ogromne gubitke, ali da je s druge strane uspio pobjeći sa značajnim dijelovima preko ceste Kalinovik—Foča. Međutim, stanje u kojem se te neprijateljske snage nalaze mora biti katastrofalno, jer se posvuda na područjima koja treba očistiti nalaze neprijatelji koji su umrli od iscrpljenosti ili su zbog iscrpljenosti postali potpuno apatični, i koji se bezvoljno daju zarobiti.[36]
– Ratni dnevnik 118. divizije za period od 1. aprila 1943. do 30. juna 1943 (14. VI 1943.).
Na bojnom polju ostalo je skoro 10.000 mrtvih, od čega oko 7.500 partizana. Ne skrivajući zadovoljstvo zbog ogromnih gubitaka snaga NOVJ, 19. juna 1943. iz Crne Gore major Rudolf Perhinek (pseudonim »Rade Perišin«) prenosi vijesti generalu Mihailoviću:
Mi smo se samo bojali da komunističko vodstvo neće primiti borbu sa Nemcima čime bi ostala netaknuta borbena snaga komunista, što bi za nas pretstavljalo najveću opasnost za docniji rad. Srećom komunisti su morali primiti borbu, jer bi inače sebe kompromitovali pred narodom kome stalno govore da se samo oni bore protivu okupatora... Po prikupljanju dovoljno snaga Nemci su preduzeli koncentrično dejstvo protivu crvenih i ubrzo ih potpuno uništili.[37][38]
Komentirajući ishod Pete neprijateljske ofenzive, Josip Broz Tito je u ljeto 1943. zapisao sljedeće:
Draža Mihailović je bio likvidiran baš u onim krajevima gde je bio najjače zasjeo, kao na primjer u Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovini. Otada on više ne predstavlja ništa u vojničkom pogledu, a politički se potpuno raskrinkao.[39]
Nakon rata, general Alexander Löhr, koji je od 1945. do 1947. u zatvoru u Beogradu čekao na početak sudskog procesa, ostavio je rukopis na preko 180 stranica, u kome je po sjećanju dao rekonstruisati ratne događaje.[40] General Löhr je preuzeo dužnost komandanta njemačke XII armije (od januara 1943. Armijska grupa »E«) u avgustu 1942. godine. O rezultatima operacije Schwarz, general Löhr piše:
Kao rezultat akcije Švarc moglo se konstatovati sledeće: Po pitanju četnika ostalo je sve po starom, samo je Mihailović bio primoran da menja svoje sedište, a Đurišić je bio zarobljen. Partizani su pretrpeli osetne gubitke – trupe su javile 10.000 mrtvih, zaključno sa onima koji su umrli od tifusa – ali ni ovoga puta oni nisu ostavljali na položaju ranjenike, osim jedva ponekog, niti su se predavali. Naposletku, oni su se pod komandom Tita probili iz okruženja i ponovo prikupili kako izgleda istočno od Sarajeva u Bosni. Celokupan uspeh ovih akcija od 15. januara bio je dakle u četničkom pitanju ravan nuli, a sem toga je kod Firera izazvao jako neraspoloženje protiv italijanskih generala, što se odrazilo u veoma opširnoj i oštroj depeši upućenoj Musoliniju. Što se tiče partizana, tu doduše više nije postojala neometana “Titova država“ u zapadnoj Bosni, ali je ipak bilo između Save i Dunava stalnih borbi Nemaca i Hrvata sa partizanima. S druge strane oni su u istočnoj Bosni držali samo jedan deo teritorije, ali je njihov autoritet i uticaj na stanovništvo usled uspeha znatno porastao. Trajno vezivanje nemačkih snaga u Hrvatskoj bilo je očigledno i ta je činjenica uzeta u obzir prilikom pomenutog novog regulisanja nemačkog komandovanja na Jugoistoku.
Operacija „Švarc“ se smatra jednom od prekretnica u Narodnooslobodilačkom ratu u Jugoslaviji. Samo nekoliko meseca kasnije, sve zapadne sile su počele podržavati Narodnooslobodilački pokret, sve do Teheranske konferencije kada je isti pokret priznat kao jedini legitimni antifašistički pokret u Jugoslaviji.
Zbog neuspjeha operacije Švarc, njemački generali Löhr i Lüters su poslije bitke na Sutjesci smijenjeni.
Većina četnika je vraćena iz internacije do kraja 1943, a Wehrmacht je sa četničkim vođama potpisao ugovore o saradnji.
Zbornik dokumenata Vojnoistorijskog instituta, TOM II (dokumenti Vrhovnog štaba), knjiga 9:
Uputstvo komandanta nemačke 118 lovačke divizije od 12. maja 1943 potčinjenim jedinicama o postupku trupa pri izvođenju pretstojećih operacija (Prilozi, dokument br. 1)
Dnevni izveštaj komandanta Jugoistoka od 16. maja 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o početnim dejstvima nemačkih divizija angažovanih u operaciji »Švarc« (Prilozi, dokument br. 3)
Izveštaj nemačkog poslanika u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 17. maja 1943 Ministarstvu inostranih poslova Trećeg Rajha o nastupanju nemačkih divizija angažovanih u operaciji »Švarc« (Prilozi, dokument br. 4)
Dnevni izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka od 27. maja 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o žilavim borbama na svim pravcima nastupanja nemačkih jedinica angažovanih u operaciji »Švarc« (Prilozi, dokument br. 5)
Dnevni izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka od 3. juna 1943 Vrhovnoj komandi nemačkih oružanih snaga o toku operacije »Švarc« i ostalim dejstvima na području Hrvatske, Bosne i Srbije (Prilozi, dokument br. 7)
Dnevni izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka od 4. juna 1943. Vrhovnoj komandi kopnene vojske (Prilozi, dokument br. 8)
9. Dnevni izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka od 7. juna 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o daljim namerama pri izvođenju operacije »Švarc« (Prilozi, dokument br. 9)
10. Naređenje komandanta nemačkih trupa u Hrvatskoj od 10. juna 1943 da nijedan čovek zatečen u okruženju na Sutjesci ne sme ostati živ (Prilozi, dokument br. 10)
11. Dnevni izveštaj nemačkog. komandanta Jugoistoka od 12. juna 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o završnim borbama u operaciji »Švarc« (Prilozi, dokument br. 11)
12. Dnevni izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka od 14. juna 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o ishodu operacije »Švarc« (Prilozi, dokument br. 12)
13. Privremeni zaključni izveštaj Komande nemačke Prve brdske divizije od 15. juna 1943 komandantu nemačkih trupa u Hrvatskoj o obostranim gubicima na diviziskom operativnom području u toku izvođenja operacije »Švarc« (Prilozi, dokument br. 13)
14. Poverljivi izveštaj komandanta nemačkih trupa u Hrvatskoj od 20. juna 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o toku borbe i iskustvima u operaciji »Švarc« (Prilozi, dokument br. 14)
Viktor Kučan: PROZIVKA BORACA SA SUTJESKE (poimenični spisak po jedinicama sa osnovnim biografskim podacima) - Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1995.
↑National Archive and Records Administration, T315, Roll 1302, frame no. 000286. (njem."Starker Feind in Sutjeska — Piva Bogen auf engstem Raum zusammengedrängt, darunter Tito einwandfrei festgestellt. Letzte Phase des Kampfes, die Stunde der restlosen Vernichtung der Tito—Armee damit gekommen. Der Befehl: "Kein Wehrfähiger Mann verlässt den Kessel lebend. Frauen untersuchen, ob nicht verkleidete Männer." ist der Truppe erneut einzuschärfen. Tito und Begleiter angeblich in deutschen Uniformen. Soldbücher prüfen.")
↑NARA, T315, Roll 1301, frames no. 000242—000244. (njem."Alles deutet daraufhin, daß der Feind riesige Verluste gehabt hat, aber das es ihm andererseits doch gelungen ist mit namhaften Teilen über die Straße Kalinovik Foca zu entkommen. Der Zustand in dem sich diese Feindkräfte befinden muß allerdings katastrophal sein, denn überall in zu säubern den Gelände werden an Erschöpfung gestorbene od.durch Erschöpfung völlig apathisch gewordene Feinde gefunden, die sich willenlos gefangennehmen lassen.")
↑Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 2, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1983, dok. 166, str. 791.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
