Ustanak u Jugoslaviji septembra 1943. godine, nakon kapitulacije Italije.2. proleterska divizija ulazi u Pljevlja, oktobra 1943.
Kapitulacija Italije u Jugoslaviji označava period narodnooslobodilačkog rata u septembru i oktobru 1943. godine. Kapitulacija Italije objavljena 8. septembra 1943. godine imala je ogroman uticaj na drugi svjetski rat u Jugoslaviji. Među stanovništvom se stvorilo uverenje da je kraj rata blizu, očekivalo se savezničko iskrcavanje na Jadranu, došlo je do opšteg ustanka na području Jugoslavije i priliva velikog broja novih boraca u partizane.
S druge strane, četnici su tesno sarađivali sa fašističkom Italijom, te su kapitulacijom Italije izgubili glavnog saveznika, koji ih je snabdevao hranom, oružjem, municijom, odećom, novcem i drugim ratnim potrepštinama.[1][2]Kapitulacija Italije septembra 1943. godine i odlazak talijanskih jedinica iz njihove okupacione zone u Jugoslaviji, nije za četnike značio samo gubitak izvora snabdijevanja, već i gubitak vlasti nad velikim dijelom seoskih područja u Crnoj Gori, Hercegovini, sjevernoj Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Lici, gdje su oko godinu i pol držali vlast uz talijanski pristanak.[3]
Očekivanje savezničkog iskrcavanja kod partizana i četnika je izazvalo trku ka Jadranu, odnosno intenzivnu borbu za kontrolu Jadranske obale i zaleđa. Partizani su prebacili jače snage u Dalmaciju i nakratko oslobodili Split, dok su četnici pokrenuli ofanzivu protiv Nemaca u Sandžaku i istočnoj Bosni, koja se završila primirjem i saradnjom sa novouspostavljenim nemačkim okupacionim vlastima.[4]
Nemci su na kapitulaciju Italije odgovorili operacijom Osovina, kojom su razoružali 164.986 italijanskih vojnika u Jugoslaviji i zaposeli njihovu okupacionu zonu. Nakon toga su poveli niz većih operacija protiv partizana, koje su upamćene kao šesta neprijateljska ofanziva.
S kapitulacijom Italije nastupila je prekretnica u ratu u Jugoslaviji - ratište su napustile velike mase okupatorskih snaga, veći deo italijanskih divizija je i razoružan, a uporedno je ojačala Narodnooslobodilačka vojska i stekla mogućnost odbrane većih teritorija.[5]
Kapitulacija Italije i ustanak u okupiranoj Jugoslaviji 1943.
Nakon neprijateljskog iskrcavanja na Siciliji, u Hrvatskoj je nastalo panično raspoloženje. Očekuje se promena u vladi, koja bi trebalo da se jasno distancira od dosadašnjeg ustaškog kursa.[6]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 17. jula 1943.
10. jula 1943. godine otpočelo je iskrcavanje savezničkih snaga u Italiji, što je dovelo do Kapitulacije Italije 3. septembra (zvanično objavljena 8. septembra), i otvaranja još jednog fronta protiv nacističke Nemačke u Evropi (drugog, ili trećeg računajući jugoslovensko ratište).
Kapitulacije Italije predstavljala je izuzetno važan događaj, s obzirom da su njime sile Osovine ostale bez ključnog člana svoje koalicije, a zapadni saveznici dobili uporište u kontinentalnoj Evropi odakle su mogli ugroziti Njemačku. Iako je istim sporazumom Italija prešla na stranu Saveznika, nade da će taj događaj dovesti do brzog okončanja rata nisu se ispunile, s obzirom da su njemačke trupe uspjele okupirati najveći dio italijanskog teritorija, razoružati italijansku vojsku i instalirati kvislinški režim Italijanske Socijalne Republike.
Na prostoru okupirane Jugoslavije je ovaj događaj imao značajne posljedice s obzirom da su partizanske snage najbolje iskoristile kapitulaciju italijanskih snaga kako bi stekle dragocjeno oružje i opremu.
Nakon savezničkog iskrcavanja, u NDH je došlo do drastičnog pada morala. Nemci su strepeli da Nezavisna Država Hrvatska nakon kapitulacije Italije može promeniti kurs. Zato je Vrhovna komanda Vermahta naglašavala značaj saradnje sa Pavelićem i preporučivala mnogo češće dodele odlikovanja hrvatskim oficirima:
Ako Italija istupi iz rata, onda za nas Hrvatska postaje veoma važan partner i nama je mnogo stalo da saradnja sa Poglavnikom bude dobra. Zato je važno da Nemačka ima pozitivan stav prema hrvatskoj državi. Da bi povećali samopouzdanje hrvatske armije, preporučljivo je da nemački vojni instruktori pokažu makar malo volje i da nauče nekoliko hrvatskih reči. Kako bi naglasili, da je naša borba zajednička, potrebno je da hrvatskim oficirima dodeljujemo, daleko više nego što je to bio slučaj do sada, nemačka odlikovanja.[6]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 7. septembra 1943.
Nakon kapitulacije Italije u Jugoslaviji, bilo je mnogo talijanskih vojnika, pa i oficira, koji su pokušali izbjeći zarobljavanje, odlučni da ne služe Nijemcima. Jedna grupa Talijana iz Knina je pokušala da se domogne partizanskih položaja. Trinaestoricu Talijana u bijegu uhvatili su četnici vojvode Momčila Đujića. Po vojvodinom naređenju »svi su bili strijeljani«.[7] Oko 700 Talijana, koji su se iz Knina sklonili u Kosovu, kod Đujića, sredinom septembra su razoružani i u pratnji grupe četnika vraćeni u Knin, Nijemcima.[8] Početkom oktobra, najveći deo italijanske divizije "Taurinenze" uništen je ili zarobljen od strane nemačke 118. divizije, na prostoru jugozapadno od Nikšića.
Komanda za Jugoistok uhvatila je pre četiri dana, 16. jula 1943, jednu radio poruku Draže Mihailovića, u kojoj on, - s obzirom na najnoviji razvoj situacije na evropskim ratištima, - poziva na pojačano vršenje sabotaža u Hrvatskoj [NDH], te da njegove jedinice treba da krenu prema Jadranu, kako bi Saveznici, ako dođe do njihovog iskrcavanja, tamo srele četnike, a ne komuniste.[6]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 20. jula 1943.
Pored svih uveravanja da ostaju, da će se boriti i naš svet štititi — oni idu. To se po svemu vidi, po užurbanom odašiljanju svojih zemljaka, po hitnom likvidiranju svojih radnji. Javna je tajna da su Italijanske banke dobile nalog da pakuju i da u toku ove sedmice otputuju iz Splita. Partizani strahovito podigli glave.[9]
Kapitulacija Italije i odlazak talijanskih jedinica iz njihove okupacione zone u Jugoslaviji, nije za četnike značio samo gubitak dragocjenog izvora snabdijevanja; to je također značilo gubitak vlasti nad velikim dijelom seoskih područja u Crnoj Gori, Hercegovini, sjevernoj Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Lici, gdje su oko godinu i pol četnici vršili vlast uz talijanski pristanak.[10] 18. rujna 1943. njemački poručnik Lippert iz Obavještajnog odjela 114. lovačke divizije sastavlja izvještaj o posjetu poručnika Milana Cvjetićanina, komandanta Bosanskog korpusa „Gavrilo Princip” Dinarske četničke divizije JVuO, kojega je kapitulacija Italije zatekla na liječenju u Splitu. Tom prilikom, poručnik Cvjetićanin je nedvosmisleno zaključio:
Mi četnici znamo da se samo uz pomoć njemačkih trupa može postići efikasno uništenje bandita, jer smo mi četnici za to isuviše slabi.[11][12][13]
Ocenjujući, nakon pada Italije, da je saveznička pobeda blizu, Draža Mihailović je izrazio nameru razoružanja italijanskih garnizona u Crnoj Gori, Hercegovini i Sandžaku:
Ove godine naši saveznici nameravaju da svojim ogromnim raspoloživim snagama definitivno potuku snage sila Osovine i time donesu tako dragu slobodu celoj porobljenoj i namučenoj Evropi... Stoga, nameran sam da italijanske snage u Crnoj Gori, Hercegovini i Sandžaku napadnem, da ih razoružam, da se njihovim oružjem naoružamo i da potom obrazujemo neprekidni front prema Nemcima...[14]
Na talasku ustaničkog raspoloženja, četnici su tokom ofanzive septembra i oktobra 1943. godine nakratko zauzeli nekoliko gradova u Sandžaku i istočnoj Bosni (uključujući Prijepolje, Višegrad i Rogaticu), ali ništa od toga nisu uspeli da zadrže usled napada znatno jačih partizana. Uvidevši da saveznici ne dolaze, četnici već novembra iste godine potpisuju primirje i sporazume o saradnji sa Nemcima.
Motorizovani i oklopni deo kolone 1. proleterske brigade na putu Split-Sinj, 20. septembra 1943Peko Dapčević komandant 2. udarnog korpusa govori borcima italijanskog bataljona "Garibaldi", koji se priključio partizanima, Pljevlja, septembra 1943.Italijanska divizija Garibaldi, koja je prešla na stranu partizana
"[U sred priredbe] najednom zaori nečiji glas kraj prozora: 'Italija kapitulirala!' (mislim da se pjevala pjesma Oj, narode Like i Korduna), hor je prekinuo pjevanje i odmah nastavio Bandiera rossa".[15]
Partizani su od talijanskog sloma imali velike koristi: stekli su kontrolu nad novim velikim teritorijem i zaplijenili su od Talijana velike količine oružja i municije i drugih vojnih zaliha, prišlo im je na tisuće novih dobrovoljaca (uključujući i neke Talijane), uspostavili su veze sa savezničkim snagama u Italiji, i konačno, osjetili su silan moralni polet, jer je slom Italije predskazivao i njemački slom.[10]
Druga proleterska divizija krenula je iz istočne Bosne u Sandžak i Crnu Goru radi razoružanja italijanskih jedinica koje su se tamo nalazile. Četnici su ih tamo preduhitrili, pa su partizani od četnika zauzeli Pljevlja 22. septembra, Prijepolje 26. septembra, Bijelo Polje 27. septembra a potom i Kolašin. 28. rujna, Četvrta crnogorska brigada sa nekoliko stotina boraca napada Kolašin koji se branile četničke i talijanska snage. Te noći, Kolašin je oslobođen, četnici i talijanska divizija »Venezia« su se povukli, ratni plijen je obilan. Ujutro partizanska muzika ulazi u grad svirajući.[16]
Početkom oktobra, Nemci su procenjivali snaga partizana na dalmatinskoj obali do 12 000 boraca:
Snaga neprijatelja na dalmatinskoj obali iznosi do 12 000 ljudi i oružje su dobili u takvim količinama, da to odgovara najmanje dvema italijanskim divizijama. Već danima napadaju naše položaje.[6]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 5. oktobra 1943.
19. pešadijska divizija Venecija, čije je sedište bilo u Beranama, kolebala se da li da pređe na stranu partizana ili četnika. 9. oktobra u Beranama pregovore sa italijanskim generalom vodio je načelnik štaba 2. udarnog korpusa NOVJRudolf Primorac, zahtevajući prelazak divizije na stranu partizana, i zajedničku borbu protiv Nemaca.[17] Istovremeno, i četnici su bili u gradu zahtevajući isto, a Nemci su bacali letke iz aviona nad gradom, u kojima su tražili od Italijana da im predaju oružje inače će ih uništiti.[17] Posle uspešnih pregovora, divizija je prešla na stranu NOVJ 10. oktobra 1943. i na predlog štaba 2. udarnog korpusa pretvorena u 5 brigada koje je činilo oko 5000 vojnika. Borbe sa Nemcima odmah su usledile. Mario Riva, komandant 3. bataljona 83. puka divizije „Venecija“, već je 18. oktobra poginuo u borbama protiv Nemaca.
1. novembra 1943. godine, Nemci konstatuju da "ustanički pokreti prerasli su u aktivna borbena dejstva":
„Situacija u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, u neposrednoj vezi sa zamišljenim, odnosno stvarnim tokom događaja na području Sredozemnog mora, znatno se zaoštrila. U očekivanju, da će kombinovani vojno-politički udar od 8. 9. dovesti do brzog sloma nemačkog južnog i jugoistočnog fronta, ustanički pokreti prerasli su u aktivna borbena dejstva. Delimično su vršene pripreme da bi se pružila ruka anglo-američkom iskrcavanju.“[18]
– Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.
Izvori
↑Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića: Memoari kontroverznog generala, Nolit, Beograd, 2007, str. 164, fus. 28.
↑NARA, T313, Roll 483, frame no. 000981. (njem."Wir Cetniks wissen, dass nur durch die deutschen Truppen eine wirksame Vernichtung der Banditen erfolgen kann, da wir Cetniks hierzu zu schwach sind.")
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
