Četnička dejstva u Bosni (1944-1945) predstavljaju završni period četničkih operacija u Jugoslaviji. Nakon oslobođenja Srbije, tzv. Jugoslovenska vojska u otadžbini, odnosno četnici koje predvodi ražalovani general Mihailović, postaju odmetnička organizacija, odbačena od jugoslovenske vlade, kralja i saveznika. Završne operacije četnika obeležava osipanje snaga, izdaja u sopstvenim redovima te konačno poraz i uništenje na Zelengori, čime je Drugi svetski rat u Jugoslaviji faktički završen.
Stigavši u Bosnu, četnici su držali položaje u sklopu nemačkog fronta, snabdevani municijom i opremom od Vermahta. Nemačko-četnički Drinski front u Bosni je bio donji krak Sremskog fronta, protiv Jugoslovenske armije. Početkom 1945. godine, dolazi do opšteg potiskivanja nemačkih i četničkih snaga iz istočne Bosne ka severozapadu. Četničke jedinice bile su u očajnom stanju, demoralisane, izgladnele i na udaru epidemije tifusa.[1]
U martu1945. srpski fašistički vođa Dimitrije Ljotić poziva sve "nacionalne snage" da se okupe u Sloveniji, gde su Nemci još uvek držali front, usled čega dolazi do raskola u četničkim redovima. Sredinom marta 1945. kolona Pavla Đurišića, u dogovoru sa vlastima NDH, kreće ka Sloveniji, a četnički vođa Draža Mihailović proglašava Đurišića izdajnikom, i sam ostaje u Bosni, "dokle god okupator drži veće gradove".[2] Uprkos sporazumu, početkom aprila 1945. kolona Pavla Đurišića je uništena u bici na Lijevča polju od snaga NDH.
6. aprila 1945. godine Sarajevo je oslobođeno, a Nemci se pod pritiskom Jugoslovenske armije povlače iz Bosne. Slomom okupacionih trupa, četnici su ostali bez moćnih zaštitnika i snabdevanja municijom. Tokom aprila dolazi do poraza Vermahta i četnika u Sloveniji i Istri. Odmetnuti general Dragoljub Mihailović sa preostalom gladnom i demoralisanom vojskom ostao je odsečen u Bosni. Sredinom aprila, on pokušava proboj ka Srbiji. Par dana nakon kapitulacije Vermahta, četničke snage uništene su 13. maja1945. godine u bici na Zelengori od Jugoslovenske armije, ubrzo nakon čega je drugi svetski rat u Jugoslaviji bio završen.[3]
Od strane preživelih četnika posle rata, ovaj period četničkih dejstava u Bosni nazvan je Bosanska golgota.
Draža Mihailović je uveren da ćemo mi u dogledno vreme evakuisati zemlju, nada se da se to neće dogoditi tako brzo.[4]
– Izveštaj nemačkog izaslanika Hermana Nojbahera ministru fon Ribentropu od 1. septembra 1944.
U presudnoj bici za Srbiju, Draža Mihailović se svrstao na stranu Vermahta. Par dana nakon njegove Dražine Hitleru[5], jugoslovenski kralj Petar II Karađorđević ga je 29. avgusta 1944. godine smenio sa mesta Načelnika Štaba Jugoslovenske vojske u otadžbini. Mihailović ovu odluku kralja nije prihvatio, i vojsci je nastavio da izdaje naređenja u ime kralja. Odmetnuti general Dragoljub Mihailović je 1. septembra 1944. je u ime kralja Petra sproveo opštu mobilizaciju u Srbiji.[6]
U međuvremenu, partizani su se probili u okupiranu Srbiju, razbivši nemačko-četničku odbranu. 9. septembra 1944. u iznenadnim i teškim noćnim borbama Prvi proleterski korpus korpus je potukao glavninu četničkih snaga u bici na Jelovoj gori.[7][8] 10. septembra 1944. godine Mihailovićev štab je krenuo u povlačenje ka Bosni. 11. septembra Mihailovićeva kolona je naletela na partizane, i tada je Šesta lička divizija zarobila njegovu komoru i arhivu Centralnog nacionalnog komiteta.[8] 12. septembra 1944. godine kralj Petar II Karađorđević je pozvao četnike da pristupe Narodnooslobodilačkoj vojsci, a one koji to odbiju osudio kao izdajnike koji “zloupotrebljavaju ime kralja i autoritet krune” radi pravdanja saradnje sa neprijateljem.[9]
Nakon borbi od 14. do 18. septembra, partizani su oslobodili Valjevo, koje su četnici branili zajedno sa Nemcima.[10] Istovremeno, na istočnoj granici Srbije, Crvena armija se grupisala za početak Beogradske operacije protiv Vermahta. Noću 22/23. septembra Crvena armija je započela forsiranje Dunava kod Kladova.
Nemački plan za četnike
Dolina reke Drine od Zvornika do ušća u Savu zauzimala je posebno mesto u nemačkim planovima za odbranu NDH, izvlačenje dela Grupe armija „E” i obezbeđenje južnog boka sremskog fronta.[11] Zbog toga su Nemci na sve moguće načine pokušavali da održe front na Drini i da njenu dolinu učine prolaznom za svoje trupe, oslanjajući se prvenstveno na držanje uporišta kao što su Zvornik, Janja i Bijeljina. Držanjem Drine i kontrolisanjem leve obale, Komanda Grupe armija „E” je nastojala da obezbedi dovođenje nemačke ojačane 22. pešadijske divizije i njeno angažovanje na Drinskom frontu, i kasnije, delom snaga, na sremskom frontu. Pored toga, držanjem Drine obezbeđivana je veća stabilnost nemačkom sremskom frontu, a time i držanje celokupnog jugoistočnog fronta, koji su činili dravski, sremski i drinski front, osloncem na jaka uporišta u Sarajevu i Mostaru.[11] Zbog takvog značaja fronta na Drini, nemačka Komanda Grupe armija „E” odlučila je da istisne snage 2. armije NOVJ iz doline Drine i uspostavi čvršći front na tom području.[11]
Nemci su rešili da u dolinu Drine ubace, iz pravca Sarajeva, ojačanu 22. pešadijsku diviziju. Takođe su imali u planu da na tom pravcu iskoriste i četnike Draže Mihailovića, koji su se s Nemcima povlačili iz Srbije i preko Sandžaka u jugoistočnu Bosnu pod komandom generala Trifunovića. S četnicima je tada bio postignut sporazum da se oni, nakon što Nemci ovladaju donjim tokom Drine, prebace u Srbiju, prema Valjevu, a delom snaga prodru prema Tuzli, gde je trebalo da se spoje s četnicima Majevičkog četničkog korpusa.[11]
Povlačenje nemačkih jedinica kroz Sandžak i Bosnu 1944.
„Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma... Sada je stvar u tome, kako upotrebiti četničke jedince kao prethodnice i osiguranje za komunikacije prilikom predstojećeg izmještanja njemačkih trupa iz Srbije.“ [12]
– Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.
Kad su u oktobru 1944. Nijemci istjerani iz Srbije, sa njima su odstupali i četnici. Nemačka Armijska grupa E bila je prinuđena na proboj preko Sandžaka prema Bosni[13]. Jedini raspoloživ put vodio je preko Sjenice i Prijepolja. Istim pravcem se probijala i glavnina četničkih snaga iz centralne Srbije, izbegavajući sukob sa Crvenom armijom[14]. Komanda Armijske grupe E je postigla sporazum sa četničkom grupacijom o sadejstvu u borbi protiv NOVJ.[15]3. novembra delegat iz štaba Draže Mihailovića sa načelnikom Obaveštajnog odeljenja Grupe armija E je dogovorio:
Četnici će pratiti i potpomagati nemačke trupe u njihovom nastupanju do Sarajeva.[16]
11. novembra Komanda Grupe armija »E« izveštava da se general Miroslav Trifunović s 18.000 četnika kreće u pravcu Foče štiteći bokove njemačkim trupama.[17] Tokom proboja, Nemci i njihovi saputnici bili su izloženi učestalim napadima, kao i intenzivnim dejstvima savezničkog vazduhoplovstva, od čega su pretrpeli ozbiljne gubitke u ljudstvu i tehnici. Ovim marševskim putem izvuklo se u istočnu Bosnu oko 85.000 Nemaca[18] i oko 20.000 četnika.
Početkom decembra 1944. godine, odmetnuti general Mihailović je izradio "projekat akcija u Srbiji", u kojem zaključuje da je povratak četničkih odreda u Srbiju trenutno nemoguć, zbog prisustva Crvene armije i zbog loše reputacije u narodu:
U ovakvoj situaciji povratak naših jačih odreda je nemoguć. Neminovno bi doveo do sukoba sa sovjetskim trupama, što bi naš politički položaj pogoršalo i moglo dovesti do potpunog našeg vojničkog uništenja. S druge strane, pak, povratak ovih odreda, na čelu sa njihovim starim komandantima, psihološki bi u većini slučajeva odjeknuo, s obzirom na njihovu raniju netaktičnost, vrlo nepovoljno kod naroda, stavljajući mu opet u izgled nasilja i velike dažbine.[19]
Zato, general Mihailović odlučuje da u narednom periodu u Srbiju šalje "kraljeve komandose" koji bi vršili atentate na istaknute partizane i nosioce vlasti, vodili propagandni rat i vršili sabotaže, kako bi se onemogućilo sređivanje prilika u zemlji.[19]
Crnogorski mitropolit Joanikije Lipovac (desno) koji se povlačio sa četnicima i Nemcima.
„Crna Gora: na mostobranu na zapadnoj obali Lima, 1000 četnika upotrebljeno u borbi
protiv komunista.“ [20]
– Njemački izvještaj od 3. novembra 1944.
Četnici Pavla Đurišića borili su se u Crnoj Gori na strani Nemaca. Kada su Nemci započeli evakuaciju, četnici su krenuli sa njima, strahujući od osvete partizana. U četničkoj koloni se nalazio i crnogorski mitropolit Joanikije Lipovac sa nekoliko desetina sveštenika. Mitropolit Joanikije je tokom rata sarađivao sa italijanskim i njemačkim okupatorom, aktivno podržavao četnički pokret i borio se protiv partizana u Crnoj Gori.[21] Neki njegovi sveštenici, poput popa Mace, učestvovali su direktno u likvidacijama porodica partizanskih boraca pod okupacijom.[22][23][24]
Komandant nemačke Armijske grupe E je u pregledu stanja od 16. novembra1944. ubrojao crnogorske četnike u sastav svojih snaga, procenivši njihovu snagu na oko 10.000 ljudi.[25] Pošto su se snage nemačkog 21. armijskog korpusa i četnika našle odsečene u partizanskom okruženju, pokret je počeo tek sredinom decembra, kad su im u pomoć došle snage 91. nemačkog korpusa, uz pomoć kojih su uspeli da probiju koridor preko Kolašina.
Nakon dugotrajnih teških borbi i obostranih ozbiljnih gubitaka, napadni klinovi 21. i 91. korpusa sastali su se 18. decembra1944. između Kolašina i Mojkovca, čime su osovinske trupe probile partizansku blokadu. 19. decembra 1944. nemačke prethodnice sa četnicima su uspele da stignu u Sjerogošte kod Kolašina:
„Prema izvještaju 22. pješadijske divizije, 300 četnika je došlo u Sjerogoste sa prethodnicom 21. brdskog korpusa. Prema navodima četničkog komandanta, sa 21. brdskim korpusom se nalazi još 3-4.000 četnika. 21. brdski korpus je naredio 22. pješadijskoj diviziji da usmjeri glavninu četnika preko Šahovića u okolinu Pljevalja, a dio na istočnu obalu Lima prema Pranjanima.“ [26]
– Iz ratnog dnevnika 91. armijskog korpusa za 19. decembar 1944.
Drugi korpus NOVJ vršio je bočne napade na nemačke kolone u izvlačenju. Saveznička avijacija blisko je sadejstvovala u borbama, napadajući nemačke i četničke kolone u pokretu.
23. decembra četnici Pavla Đurišića su se odvojili od nemačke glavnine u oblasti Prijepolja, i nastavili preko Sandžaka za istočnu Bosnu:
„5-7.000 četnika, koji sa 21. brdskim korpusom dolazi sa juga, ne pristaju na naređenje korpusa da se marširaju pravcem prema Šahovići-Pljevlja, već žele da nastave „Svjetlozelenom“, odn. „Plavom“ rutom. Obje divizije su dobile uputstvo da po svaku cijenu spriječe ometanje vlastitih pokreta od strane četnika“.[27]
– Iz ratnog dnevnika 91. armijskog korpusa za 23. decembar 1944.
Đurišićeve snage su stigle preko Prijepolja u Rudo 28. decembra 1944. Pavle Đurišić se u međuvremenu sastao u selu Zabok sa Račićem, Zaharijem Ostojićem i Petrom Baćevićem. Četničke snage su reorganizovane u tri divizije. Pre polaska za Višegrad, Đurišić je naredio da se unište sva vozila i sve što smeta brzom pokretu. Na sever su krenuli bez Mihailovićevog naređenja.[2]
Đurišićeve snage u povlačenju tada su imale oko 8.700 ljudi.[28][29]
Zarobljeni četnici kod Tuzle decembra 1944.Sa četnicima u Bosni nalazio se i američki obaveštajac Robert Mekdauel koji je govorio da SAD pomažu isključivo Mihailovića i njegovu organizaciju.
Nakon što su se četničke snage prikupile u istočnoj Bosni, odmetnuti general Mihailović je 8. decembra 1944. započeo veliku ofanzivu protiv partizana u istočnoj Bosni. Municiju je primao od nadležne nemačke komande. Mihailovićev izaslanik za pregovore sa nadležnom nemačkom komandom u Sarajevu oko isporuki oružja i municije bio je pukovnik Gojko Borota, komandant Romanijskog korpusa JVuO[30][31]. Nemci su odobrili četnicima kretanje ka Zvorniku i "ograničenu materijalnu pomoć" ukoliko se stave na raspolaganje za borbu protiv Narodnooslobodilačke vojske:
10. 12. 1944. Operat. odeljenje (Sarajevo)
Saradnja sa četnicima.
1) Četnici na maršu u širi rejon Valjeva privremeno će preći preko područja Rogatica — Ljubovija — Zvornik — Kladanj. 2) DM garantuje najlojalnije držanje prema nemačkim jedinicama i nudi saradnju. Znak raspoznavanja za saradnju između nemačkih jedinica i četnika je: Mitrovica. 3) Četnike u što većoj meri koristiti za službu izviđanja. Materijalna pomoć može im se obezbediti u ograničenim razmerama ukoliko se stave na raspolaganje za borbu protiv bandi.[32]
Ako uspete da dobijete municiju, šaljite je za selo Košutice, ponavljam Košutice. Hitno nam je potrebna.[2]
– Depeša generala Mihailovića "Binderu" od 14. decembra 1944.
Municiju prvu partiju primili smo i to 40000 metaka. Nemci traže ime lica kome njihov vojnik treba da preda, kao i to da se uvek označava ime mesta, kao i najbolji put... Raspoloženi su da nam municiju stave uvek.[33]
– Odgovor "Bindera" generalu Mihailoviću od 17. decembra 1944.
Vrlo mi je važno da što pre dobijemo municiju... Treba da je bude u što većem broju kako za puške tako i za bacače. Tražite ovo energično...[2]
– Depeša generala Mihailovića Gojku Boroti od 18. decembra 1944.
Mihailovićeva ofanziva izvedena je kao pomoćni udar u okviru napora Armijske grupe "E" da se probije na Sremski front i ratište severno od Drave. Takođe je pomogla da Armijska grupa E uspostavi poprečnu vezu između Sarajeva i fronta u donjem toku Drine. Mihailovićeva ofanziva je izvedena prema željama nemačke Komande Jugoistoka, uz njihovu saglasnost i pomoć u municiji i zbrinjavanju ranjenika. Pored četnika, nemački proboj osiguravale su i ustaše:
„5. SS brdski korpus: [...] Krećući se od Kalinovika sa sjeveru, jače banditske snage potisle četnička osiguranja od Trnova ka Kasindolu (6 [kilometara] južno od Sarajeva). 1. bataljon 734. lovačkog puka, prebačen iz Podromanije motorizovanim transportom, stupio u kontranapad u saradnji sa ustašama i četnicima.“ [34]
– Tajni dnevni izvještaj nemačke komande Jugoistoka (23. Decembar 1944.)
Slom Mihailovićeve ofanzive doveo je do demoralizacije i osipanja. Srpski udarni korpus odmarširao je Nemcima u Sarajevo, da bi bio transportovan vozovima u Sloveniju[35], a ostale četničke snage preko Ozrena ka Modriči, gde su se uključile u nemački sistem odbrane saobraćajnice Sarajevo – Bosanski Brod. 9. januara 1945. godine pukovnik Dušan Smiljanić, komandant Šumadijske grupe korpusa povučenih u Bosnu, javlja Draži Mihailoviću o gladi, bolesti, razdoru, iznurenosti i očajnom stanju četničkih jedinica:
Nalazimo se u vrlo teškom položaju ugroženi neshvatanjem plemenskih zaslepljeni bosanskih i crnogorskih starešina. Usled opšte iznurenosti, usled gladi i epidemičnog obolenja više od polovine ljudstva. Pored toga naš svaki dalji zalogaj prisiljeni smo da plaćamo krvlju bez obzira od koga ga i kako uzimamo.[33]
Već se uveliko govorilo o krahu četnika.
Povlačenje četnika i Nemaca iz istočne Bosne
Front u Evropi protiv nacističke Nemačke 15. decembra 1945.Puškomitraljesko odeljenje 18. srpske brigade 25. divizije na položaju kod Zvornika, januara 1945.
Nakon izvlačenja nemačkih ostataka iz Srbije, komanda Vermahta je uspostavila front na Drini, koji je bio južni krak Sremskog fronta i najdonji deo istočnog fronta za odbranu nacističke Nemačke. Za odbranu Drine od Jugoslovenske armije pokušali su da pridobiju sve raspoložive četničke jedinice. 10. januara 1945. godine četnički komandant Dragoslav Račić izveštava Dražu Mihailovića da su Nemci ljubazni prema njima i da nameravaju držati Drinu cele zime:
Nemci žele što jaču vezu sa nama. Traže oficira za vezu iz Vašeg štaba i radio-telegrafsku vezu. U tom slučaju obećavaju municiju, odelo, hranu, lekove i sve druge potrebe. Prema nama i našim ljudima su veoma raspoloženi i ljubazni i predusretljivi. Izgleda mi, da imaju naređenje od višeg vodstva da nas po svaku cenu pridobiju. Imam podataka da će Drinu utvrditi i držati preko cele zime, a možda i dalje...[33]
Samo dva dana kasnije, 12. januara 1945. potpukovnik Pavle Đurišić, vođa crnogorske kolone, javlja Draži Mihailoviću da se Nemci evakuišu iz Sandžaka i istočne Bosne, a četnici se tamo ne mogu održati bez njih:
Nemci napuštaju za dva dana Priboj i sve do Drine. Usled toga nemoguće mi se održati u Sandžaku i Čajniču...[33]
Sutradan 13. januara 1945. godine i potpukovnik Zaharije Ostojić, komandant Istaknutog dela Vrhovne Komande JVuO, javlja Draži da četnici ne mogu "odbraniti Drinu" bez Nemaca, koji je upravo napuštaju:
Svi definitivno napuštaju desnu obalu Drine. Govore da će braniti levu obalu. Crveni vrše jak pritisak sa svih strana... Mobilišemo sve što možemo, ali teško ide... Odbrana Drine zavisi od Nemaca.[33]
Četnicima u istočnoj Bosni i Hercegovni nije preostalo ništa drugo nego da izaberu jednu od tri mogućnosti: da se povuku u severnu Bosnu ka Mihailovićevoj glavnini, da ostanu u planinama dok se situacija eventualno ne promijeni ili da se predaju partizanskim jedinicama.[36]21. januara 1945. Zaharije Ostojić javlja generalu Mihailoviću da se četnici bez Nemaca ne mogu održati na terenu, stoga kreću za njima na sever:
Nemci će napustiti Drinu kroz nekoliko dana. Crveni vrše pritisak sa juga, istoka i severa. Hrane i krova za ovako velike snage nema, te je opstanak ovde nemoguć. Zbog ovoga sam rešio u sporazumu sa Pavlom i Račićem u prisustvu Baletića da krenemo na sever jer je to jedino rešenje da održimo ovo što imamo.[33]
Jedan po jedan, četnički komandanti su napuštali svoje položaje zajedno sa nemačkim trupama. 22. januara 1945. četnički vođa Draža Mihailović je iznenađeno pitao svog komandanta u Bosni: "Interesuje me od kuda i Ostojić da se kreće sa Vama i Račić?"[2], a već sutradan je iznenađeno pitao Račića o novi povlačenjima: "Od kuda sada ispade da i Pavle Đurišić ide na Majevicu. Ništa ja to ne razumem u pogledu Pavla... Čija je to ideja?"[2]
Vidite sa Nemcima da li bi mogli da nas snabdu sa bacačima plamena. Ovo bi nam bilo jako korisno u borbi protivu komunista. Za celu moju komandu uputio bih kod Nemaca u Sarajevu jednog višeg oficira za vezu te da se odkloni da svaka jedinica radi za sebe.[2]
26. januara 1945. general Mihailović, koji se prvi iz Srbije povukao u Bosnu, naređuje Zahariju Ostojiću da svi ostanu na svojim terenima:
Neslažem se sa vašim rešenjem da Baćević kreće na sever. Naredio sam Baćeviću da ostane na svome mestu i svojoj prostoriji i da tamo radi po mojim naređenjima... Ako Pavlove i Račićeve snage kreću na sever, to nije znak opšteg odstupanja i napuštanja terena što ne sme da bude.[2]
Istog dana, 26. januara 1945. Draža Mihailović naređuje i Petru Baćoviću da ostane na svom mestu:
Neodobravam da vi sa vašim snagama idete na sever. Kada budu došle Račićeve ili Pavlove snage staviću ih neposredno pod moju komandu za akciju u Istočnoj Bosni... Vi ostanite na svome mestu.[2]
27. januara 1945. četnički “đeneral” ubeđuje svoje potčinjene kako oni nisu begunci:
Suzbijajte sve glasove o nekom našem krahu, suprotno tome širite da mi nismo begunci već se i dalje borimo dokle god možemo na svome terenu.[2]
– Depeša generala Mihailovića od 27 januara 1945 god.
Oko 30. januara Draža Mihailović depešom ubeđuje Baćovića da četničke trupe nisu napustile Srbiju, već svakog dana jačaju:
Neslažem se da komandanti napuštaju svoje terene i to baš onda, kada izveštavaju da na njihovim terenima oživljuje četnička akcija. Nije istina da je Srbija napuštena od naših delova. Obratno da naši delovi svakoga dana u Srbiji ojačavaju.[2]
Uporedo sa pokušajima podizanja morala potčinjenima, 31. januara 1945. četnički vođa Draža Mihailović zahteva preko Gojka Borote od Nemaca hitnu isporuku municije i razmenu oficira za vezu:
Zašto Nemci neupućuju obećanu municiju u Rudanku. Vrlo je hitno... Da li ste izdejstvovali odobrenje za oficira za vezu. Hitno je.[2]
6. februara 1945. godine “đeneral” Mihailović javlja pukovniku Gojku Boroti da bez municije četnici više ne mogu učestvovati u nemačkim operacijama:
Poručite sledeće Nemcima: Sva obećanja do sada nisu izvršena, u pogledu municije. Zbog toga, Srbijanske snage ne mogu učestvovati u akciji prema Tuzli, niti uopšte mogu učestvovati u akcijama...[2]
14. februara 1945. godine Draža Mihailović konstatuje raspad svoje organizacije u istočnoj Bosni:
Kosorić izveštava preko Borote, da su borci 1 Rogatičke, Čajničke i Višegradske brigade, počeli da se predaju pojedinačno i u grupama komunistima. Uzrok ovome je odlazak starešina sa ovoga terena.[2]
Sutradan, 15. februara1945. Draža Mihailović naređuje Nešku Nediću da izvuče municiju od Nemaca ili će se svi povući:
Gledajte da izvučete municiju za sve. U protivnom kažite da ćemo se mi svi povući, jer bez municije ne možemo raditi, a oni kako hoće.[37]
– Naređenje Draže Mihailovića Nešku Nediću od 15. februara 1945.
Tih dana Đurišićeva kolona u povlačenju stigla je u Mihailovićev štab kod Doboja. Bili su u očajnom stanju, pratilo ih je mnoštvo izbeglica, svakodnevno su trpeli gubitke od Jugoslovenske armije. Pavle Đurišić je hteo da produže za Sloveniju, ali je Draža Mihailović insistirao da ostanu u Bosni. U razgovoru sa njim, Đurišić je otkrio da “Mihailović nema nikakav plan”.[38]
Zagrebački nadbiskup Alojzije Stepinac, sa kim je Draža Mihailović pokušao da uspostavi vezu.
18. januara na području donjeg toka reke Bosne (u oblasti Modriče) snage JVuO su sklopile sporazum sa snagama NDH, koji je predviđao sledeće:[39]
Da se prekine pokolj;
Sigurnost lična i imovna svakome;
Zajednička borba protivu crvenih;
7. februara 1945. godine general Mihailović naređuje svojim potčinjenima saradnju sa ustašama u Gračanici:
Sa ustašama u Gračanici održavati najprijateljskije veze.[2]
– Depeša Draže Mihailovića od 7. februara 1945 god.
Sutradan 8. februara “đeneral” Mihailović pojašnjava svojim potčinjenima:
Ustaše dižu glavu u Bosni, ali znajte da ima dve vrste ustaša. Samo su idejne ustaše naši neprijatelji, a ostali prestavljaju miliciju, koja je sa nama u saradnji.[2]
– Depeša Draže Mihailovića od 8. februara 1945 god.
2. marta1945. godine četnički vođa Draža Mihailović nalaže svom opunomoćeniku u Zagrebu hvatanje što čvršće veze sa zagrebačkim nadbiskupom Alojzijem Stepincem, koji je bio blizak vlastima NDH:
Nastanite da sa Stepincem, ponavljam sa Stepincem uhvatite što čvršću vezu i upoznate ga sa celim našim programom i radom... Ako možete učinite mu zvaničnu posetu, da bismo sa tim stvorili sporazum protiv komunista... Samo o tome Mačekovci nesmeju da znaju ništa, jer u isto vreme treba raditi sa mačekovcima.[2]
– Depeša Draže Mihailovića od 2. marta 1945. godine
General Mihailović je slao izaslanike u Zagreb, glavni grad NDH, "prvenstveno radi dodira s Mačekom".[29] Mihailovićevi emisari su u Zagrebu pregovarali i s vlastima NDH u cilju isporuke municije i lekova, puštanja zarobljenih četnika, slobodnog prelaska preko teritorije NDH i općenito »vođenja jedne zajedničke borbe protivu partizana«.[29][40][41][42] U Zagreb je išao i nemački izaslanik za Balkan Herman Nojbaher nastojeći da ostvari saradnju između Nemcima lojalnih Srba i Hrvata.[43]
Branko Gašparević "Gara" sa svojom diverzantskom grupom Ringelnatter.
Po završetku obuke, nemačka komanda je poslala Draži Mihailoviću komandose opremljene "bezglasnim puškama", eksplozivom, radio stanicama i engleskim uniformama.[45]13. januara 1945. pukovnik Gojko Borota iz Sarajeva izveštava Mihailovića o njihovom dolasku:
Nemačka Komanda stavlja na raspoloženje grupu od 64 sabotera pod komandom Gare. Snabdeveni su sa jednom većom i tri manje radiostanice, odlično instruisani i opremljeni... u Sarajevo je već pristiglo njih 29 koji su svršili specijalne kurseve... svi su Srbi... Gara mi je poručio da se potpuno stavljaju na raspoloženje našoj organizaciji i primaju sve naše direktive.[33][45]
– Depeša pukovnika Gojka Borote generalu Mihailoviću od 13. januara 1945.
Nakon boravka kod Mihailovića i zajedničkih priprema, vođa jedne od diverzantskih grupa poslao je izveštaj svojoj komandi. On 5. marta 1945. javlja generalu Horstenau da je Draža prihvatio plan i obećao svaku moguću pomoć:
U sklopu priprema za akciju na prostoru Srbije, vođa za vezu za ovaj cilj formirane grupe imao je priliku da razgovara sa DM. Ti razgovori vođeni su u upadljivo prijateljskoj atmosferi. DM je plan grupe našao korisnim i za svoj cilj - borbu protiv komunizma - i obećao svaku moguću pomoć.[46]
7. marta 1945. godine u oslobođenom Beogradu je obrazovana nova jugoslovenska vlada, u kojoj su zajedno sedeli vodeći komunisti i kraljevi namesnici. Uporedo sa slanjem komandosa u Srbiju, Mihailović je preko CNK apelovao na namesnike da se četničkim “narodnim vojnim snagama”, pruži mogućnost da se upute protiv okupatora, kao i da se četničkom političkom vođstvu dozvoli da “slobodno izađe na političku pozornicu i pred narod iznese svoj program.”[47]
U međuvremenu, prebacivanje komandosa u Srbiju nije napredovalo po planu, a Gašparević se žalio da ih narod ne prihvata:
Situacija je bila teška. Narod nas nije rado prihvatao, a i mi sami morali smo da se klonimo sela kako ne bi bili otkriveni.[43]
Gašparevićeva grupa je aprila 1945. zarobljena od jedinica Jugoslovenske armije. Sličnu sudbinu doživeo je i šef svih diverzantskih grupa Rade Pavlović "Ognjen", koji se početkom proleća 1945. godine, sa dobro naoružanom grupom obučenom u britanske uniforme spustio padobranom na Kopaonik. Tako je plan "Komande lovačkih grupa Jugoistok" o ubacivanju špijunsko-terorističkih grupa u Srbiju doživeo pun neuspeh.[43]
Crvena armija je na 35 km. od Berlina, Tolbuhin je izbio, sa pravca Budimpešte, na austrijsku granicu. Saveznici su razbili nemačku odbranu na Rajni. Nemačka je pred slomom.
... U istočnoj Bosni, gde se nalaze jedinice II armije — Nemci vrše ofanzivu![48]
Operaciju Majska oluja su poduzeli s ciljem da snage 2. jugoslovenske armije u istočnoj Bosni odbaci istočno od Tuzle kako bi obezbedila neometano izvlačenje svojih jedinica iz doline Bosne ka Slavonskom Brodu i otklonila ugrožavanje južnog boka sremskog fronta.
Ljotić je iz Slovenije 28. februara 1945. poslao delegaciju u Bosnu na čelu sa prvim srpskim kvislingom Aćimovićem. Delegacija je stigla u Mihailovićev štab 15. marta1945. Njihova poruka je glasila:
Dimitrije Ljotić želi da se definitivno objedinjenje svih nacionalnih snaga bar sada izvrši i da Vi preuzmete komandu svih nacionalnih jedinica.[43]
Ljotić je tražio da general Mihailović sa “celokupnom vojskom” dođe u Sloveniju i lično preuzme komandu. Nameravali su da, po kapitulaciji Nemačke, Sloveniju proglase “slobodnom federativnom jedinicom Kraljevine Jugoslavije”, da spreče ulazak Jugoslovenske armije, i dočekaju dolazak Anglo-Amerikanaca. Ljotić je računao da u Sloveniji ima oko 35 hiljada “naoružanih Srba i Slovenaca”, čemu se može dodati još oko 30.000 ljudi opštom mobilizacijom. Ako bi Draža došao sa svojim ostacima (u to vreme oko 25.000), u Sloveniji bi se stvorila armija od blizu 100.000 ljudi.[43]
General Mihailović je, sa radošću, prihvatio predlog i odgovorio Ljotiću 16. marta:
Sa radošću pozdravljam Vaš rad na objedinjavanju svih nacionalnih snaga i ako u poslednjem momentu. Vremena još ima ipak da se najnužnije organizuje i poveže. Kosta i Vaš delegat preneli su mi sve Vaše poruke i budite uvereni da ih ja primam od prve do poslednje. [...] Poslaću moje ljude sa ovlašćenjima koji uživaju moje puno poverenje a koji će uživati i Vaše. Bez obzira na sve teškoće koje preživljujemo, ja sam uveren da ćemo uz Božju pomoć u borbi za Kralja i Otadžbinu postići sve što želimo.[43]
Mihailović im je najavio da će doći sa “svom svojom vojskom” u Sloveniju “kada dođe momenat”.[43]
Odlazak Đurišićeve kolone
Pavle Đurišić, vođa crnogorskih četnika, koji se odmetnuo od odmetnutog generala Mihailovića.
Po prijemu Ljotićevog poziva, Pavle Đurišić je rešio da krene ka Sloveniji, jer je ostanak u Bosni smatrao ravnim samoubistvu. On je govorio da će Draža “svu vojsku izgubiti”, jer je u teškoj zabludi da će ga Anglo-Amerikanci pomoći.[43]
Ovde neću ostati. Tifus nas satire, a i u borbama sa partizanima imamo stalno gubitke. Ako ostanem, nas će nestati. Da sam slušao Parežanina, ja bih sa mojim ljudima već odavno bio u Sloveniji, može biti još pre Đujića.[43]
Đurišić je već vodio pregovore sa Sekulom Drljevićem, Pavelićevim suradnikom, oko prijelaza svojih trupa preko NDH. Nakon ranijih pregovora u Doboju, 16. ožujka su Đurišićevi delegati u Zagrebu s Drljevićem potpisali sporazum prema kojem crnogorski četnici postaju Crnogorska narodna vojska, pod vrhovnom komandom Sekule Drljevića:
Crnogorska vojska koja se sada nalazi pod komandom oficira Crnogoraca na području Nezavisne Države Hrvatske u buduće će se zvati Crnogorska Narodna vojska i priznaje se vojskom Crnogorske Narodne Organizacije; kojoj je cilj borba za uspostavu slobodne Crnogorske Države. [...] Crnogorska Narodna vojska priznaje vođu Crnogorske Narodne Organizacije, dr Sekulu Drljevića svojim vrhovnim komandantom i obavezuje se pokoravati se njegovim naredbama.[29][49]
– Odlomak sporazuma Pavla Đurišića i Sekule Drljevića od 16. ožujka 1945.
Koliko je dubok bio rascijep među četnicima pokazivao je ne samo Đurišićev odlazak od Mihailovića, već još više činjenica da se Đurišiću na njegovom putu na zapad pridružio i Mihailovićev prvi titularni zamjenik i glavni politički savjetnik Dragiša Vasić. To su učinili i mnogi Mihailovićevi vodeći komandanti, među njima Zaharije Ostojić, načelnik komande za istočnu Bosnu, Petar Baćović, komandant hercegovačkih četnika, Mirko Lalatović, jedan od vodećih četničkih štabnih oficira, te Luka Baletić i Pavle Novaković.[50]
O svojom odlasku depešeom su obavestili Dražu Mihailovića, koji je 16. marta odgovorio da je iznenađen, ali da on i dalje ostaje.[2] Par dana kasnije, 20. marta 1945. Draža Mihailović u depeši Pavlu Đurišiću precizira da će ostati u Bosni sve dok Nemci drže položaje:
Ja sa srbijanskim i bosanskim snagama ostajem ovde dokle god okupator drži Sarajevo, Bijeljinu, Brčko i sve ostale veće gradove u Bosni, iskorišćujući vreme za organizaciju jake gerile u Bosni i Srbiji.[2]
– Depeša Draže Mihailovića Pavlu Đurišiću od 20. marta 1945.
U međuvremenu, Sekula Drljević je poduzeo kod vlasti NDH mjere za prihvaćanje oko 800[50] (ili 2700[29]) ranjenih i bolesnih iz Đurišićeve kolone, koji su prebačeni preko Save i smješteni u Staroj Gradiški. Saznavši za njihov sporazum, 23. marta Draža Mihailović obaveštava sve četničke komande o Đurišićevoj "izdaji prema narodu, kralju i ovoj vrhovnoj komandi":
Pavle Đurišić izvršio je formalnu izdaju prema narodu, kralju i ovoj komandi... Trupe Crne Gore i Starog Rasa idu pod ruku sa ustašama... Ovde je čista izdaja za račun cmogorskog separatiste Sekule Drljevića. Crnogorci će ući u sastav Pavelićevih snaga pod komandom Sekule Drljevića, a sve srbijanske i bosanske jedinice koje se nalaze tamo biće razoružane... Ni jedan komandant od danas ne sme i ne treba da i dalje održava vezu radio-putem sa Pavlom Đurišićem... Obratiti pažnju na položaje koje drže prema nama i biti spreman na sve.[28]
– Mihailovićev raspis svim potčinjenim komandantima od 23. marta 1945.
26. marta 1945 godine Mihailović šalje još precizniju obavijest:
Izveštavam Vas da je Pavle Đurišić služeći Nemcima otišao je sada dalje pa se sa ustašama udružio.[2]
Nisu poznati detalji sporazuma koji je Đurišić sklopio s Drljevićem, ali čini se da je »Crnogorska narodna vojska« trebala preći preko Save u Hrvatsku, gde bi se svrstali uz Drljevića i prebacili na zapad željeznicom. Četnički izvori ukazuju da se Đurišić namjeravao držati sporazuma samo dok se ne riješi bolesnih i ranjenih, kako bi postao pokretniji.[50] I Drljević i ustaše su od početka namjeravali sporazum iskoristiti kao zamku za Đurišića.[50]
Đurišić je umesto ka Zagrebu, krenuo najkraćim putem u Sloveniju, preko Bosanske Krajine, što su Sekula Drljević i vlasti NDH okarakterisali kao kršenje sporazuma.[50] Pošto su Đurišićeve trupe prešle Vrbas, one su 1. i 2. aprila stigle na Lijevče polje i dobile dvodnevni odmor. Tada uspostavlja kontakt sa četničkim komandantom zapadne Bosne, pukovnikom Slavoljubom Vranješevićem i komandantom korpusa u ovoj oblasti Lazarom Tešanovićem, sa ciljem da ih pridobije za pokret ka Sloveniji. Ali, Vranješević o tome obaveštava Dražu Mihailovića i od njega traži instrukcije. Da bi opravdao vreme potrebno za Mihailovićev odgovor, obavestio je Đurišića da ga na Lijevču polju sačeka nekoliko dana, koji su mu potrebni da bi sakupio jedinice.[28]
U međuvremenu, saznavši za kršenje sporazuma, i neovlašteno kretanje četnika, vlasti NDH šalju motorizovane jedinice da zaustave Đurišića. 4. aprila ujutru, snage NDH su iznenada napale Đurišićeve snage na Lijevča polju i nanele im ozbiljne gubitke. Samo u prvom udarcu uništen je ceo štab Gatačke brigade, sa komandantom sveštenikom Radojicom Perišićem na čelu. Da bi sprečio uništenje svojih jedinica, Đurišić je uputio izaslanike na pregovore sa ustašama uz zahtev da mu omoguće slobodan prolaz u pravcu Kozare. Ali ustaše ne prihvataju bilo kakve pregovore.[28]
Istovremeno, 4. aprila 1945 godine, general Mihailović javlja četnicima u Sloveniji da ne primaju Pavlove trupe:
Od Pavlovih trupa nećete imati nikakve koristi. One su neborbene, pljačkaju i šire najveću demoralizaciju. Ne dozvolite da se nastane blizu Vas, ako dođu, inače ćete biti od njih odmah poplavljeni sa strahovitom defetističkom propagandom.[2]
U noći između 4. i 5. aprila Đurišićeve snage su krenule u proboj prema Kozari, ali bez uspeha. Ovaj neuspeh izazvao je demoralizaciju i rasulo. Ne samo pojedinci već i cele jedinice napuštale su Đurišića i predavale se Drljevićevim emisarima.[28] Snage NDH su u trodnevnim borbama potpuno razbile Đurišićevu glavninu. Tome je pridonijela i Drljevićeva propaganda, pa je jedan broj četnika prišao na njegovu stranu, a većinu je zahvatila demoralizacija i rasulo.[29]
Istovremeno, 6. aprila 1945. godine Mihailović odgovara Vranješeviću da snage Pavla Đurišića, preopterećene izbeglicama, ne predstavljaju nikakvu borbenu vrednost, da su samovoljno otišli, da Zaharije Ostojić ne radi u saglasnosti sa Vrhovnom komandom, te "prekinite svaku vezu sa njime".[28]
O situaciji koja je tih dana vladala na Lijevču polju komandant 2. sarajevske četničke brigade kapetan Vladimir Tešanović izvestio je 8. aprila 1945. godine, iz sela Veliko Blaško, štab Srednjobosanskog korpusa:
Situacija 7. IV. u Lijevču Polju: Jedinice vojvode Pavla Đurišića usled teške situacije, a zavedene propagandom Sekule Drljevlća, odlučile su da se predaju ustašama, odnosno Sekuli Drljeviću, koji se proglasio vrhovnim komandantom crnogorske vojske nezavisne Crne Gore. Na pregovorima koje su vodili Pavlovi delegati sa nekim Pavelićevim izaslanikom, zaključeno je da se Crnogorci ne razoružavaju i imaju se dislocirati na području Hrvatske po naređenju hrvatskih vlasti. Bosanci i Srbijanci imaju se smatrati ratnim zarobljenicima. Usled toga Čika Branko, Srbijanske i Hercegovačke jedinice odlučili su pod svaku cenu prebaciti se na našu teritoriju i to ostvaruju. Komunisti drže desnu obalu Vrbasa i ugrožavaju jedinice koje se prebacuju.[28]
Crnogorski četnici koji su se predali ustašama smješteni su u Staroj Gradiški. Drljević je od njih formirao tri brigade Crnogorske narodne vojske, koje su potom prebačene na područje oko Karlovca, pod komandu 2. i 5. ustaškog zbora.[29]
Uviđajući težinu situacije, Đurišić, u dogovoru sa Dragišom Vasićem, Zaharijem Ostojićem, Petrom Baćovićem, Lukom Baletićem, Mirkom Lalatovićem i drugim četničkim vođama, odlučuje da od preostalih trupa obrazuje jednu elitnu jedinicu jačine nekoliko stotina ljudi i sa njima pokuša proboj na desnu obalu Vrbasa, a zatim, preko Grmeča i Bihaća za Sloveniju. Sa novoformiranom jedinicom Đurišić je prešao reku Vrbanju i u selu Čelincu se 10. aprila sastao sa lokalnim četničkim vođama Vranješevićem i Tešanovićem. Obojica su odbili Đurišićev predlog da se zajedno probijaju do Slovenije.
Kod Gornjeg Šehera Đurišić je sa odredom ponovo prešao Vrbas, i 17. aprila na putu Banjaluka — Mrkonjić-Grad se našao sa ustaškim generalaom Vladimir Metikošem i Drljevićevim delegatom Dušanom Krivokapićem, koji mu prenose poruku Sekule Drljevića da se vrati svojim trupama, garantujući mu slobodan prolaz preko hrvatske teritorije.[28] U toku pregovora između Đurišićevih delegata i ustaških vlasti u Banjaluci, jedinice NOVJ su, 21. aprila, napale Đurišićev odred na putu Mrkonjić-Grad — Banjaluka i presekle mu odstupnicu u pravcu reke Sane. Ovo je nateralo Đurišića da pristane na ustaške uslove. Preko Banjaluke, Đurišićevi oficiri su došli u Staru Gradišku i priključili se svojim trupama koje su se tu već nalazile.[28][29] Postoji i verzija da su Đurišić i ostale četničke vođe zarobljeni u borbi.[50]
Odmah po dolasku u Staru Gradišku, Đurišić i njegovi oficiri su razoružani. Ustaše su prvo saslušavale Đurišića i ostale četničke vođe koji su bili s njim. Posle kraćeg vremena, Pavle Đurišić, Dragiša Vasić, Luka Baletić, Mirko Lalatović, Zaharije Ostojić, Pavle Novaković, Petar Baćović i gotovo svi uhvaćeni oficiri i nekolicina članova četničkog nacionalnog komiteta za Crnu Goru, ukupno oko 150 ljudi, prebačeni su u logor Jasenovac i poubijani.[28]
Pripadnike tzv. Crnogorske Narodne Vojske su nakon Poljanske bitke sredinom maja zarobile snage Jugoslovenske armije. Mnogi od njih su ubijeni, a neki su prešli u redove pobednika.[51]
15. aprila 1945. godine Mihailovićev izaslanik general Miodrag Damjanović preuzeo je sve ove "nacionalne snage" pod svoju komandu, pripremajući se za konačan obračun protiv "Titovih hordi":
Primajući dužnost komandanta smatram za potrebno da svima — i starešinama i vojnicima i ovom prilikom ukažem na značaj objedinjavanja svih naših snaga u jedinstveni NACIONALNI FRONT, kao i da podvučem činjenicu: da se nalazimo u NAJODLUČNIJEM I NAJSUDBONOSNIJEM dobu velike borbe u Evropi... mi se ovde borimo i borićemo se pod uslovima koje ostale naše nacionalne snage ne poznaju. Vaše trupe ovde obučene su i obuvene, odmorne i nahranjene, dobro naoružane i snabdevene svim potrebama za borbu... Očekuje nas još važan pun časti zadatak: da onemogućimo prodiranje Titovih hordi u ove lepe krajeve...[53]
– Naređenje generala Miodraga Damjanovića od 15. aprila 1945.
Četnici su se nadali da će, oslonjeni na Nemce, izdržati do “dolaska saveznika iz Italije” nakon čega će omogućiti “svome Vrhovnom komandantu brzi povratak u prestoni Beograd”.[2] Sa njima su bili i patrijarh Gavrilo Dožić i episkop Nikolaj Velimirović, koji su obilazili borce.
23. aprila1945. poginuo je vođa srpskih SS dobrovoljaca Dimitrije Ljotić, sletevši kolima sa mosta koji su srušili partizani. Ljotićeva pogibija bila je težak udarac za "nacionalne snage", i doprinela je da u glavnoj bici sa Jugoslovenskom armijom ne bude snažnog vojničkog jedinstva.[52]
Da je odsečena samo jedna grana, stablo ne bi mnogo osetilo, ali stablo je odsečeno do korena, i nama je nanesen veliki bol... Ljotić je bio ne samo naš, on je pripadao čovečanstvu, Evropi, svetu... On nije bio samo državnik, on je bio hrišćanin državnik... To je bio političar sa krstom... On je dao odgovor na sva pitanja. On je u svojoj ideologiji obuhvatio sve grane narodnog života.[43]
– Govor Nikolaja Velimirovića na odru Dimitrija Ljotića
29. aprila 1945. jedinice Četvrte jugoslovenske armije su ušle u Sloveniju. Istog dana, general Damjanović je svim snagama izdao naređenje za povlačenje ka Italiji.[40] Početkom maja 1945. godine, Nemci su prekinuli otpor zapadnim silama u Nemačkoj, ali su nastavili borbu sa Jugoslovenima na Jadranskom primorju:
Došlo je do primirja sa Englezima, sa maršalom Montgomerijem, a u ime Nemačke, dogovor je sklopio admiral Denic, jer je rat protiv Zapadnih sila izgubio smisao i nepotrebno vodi do gubitka dragocene nemačke krvi... Otpor prema Sovjetima, međutim, nastavlja se i dalje... Naše jedinice vode borbu sa neprijateljem oko Rijeke, Opatije i Trsta.[54]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 5. maja 1943.
Bežeći ka Italiji, četnici su 5. maja1945. godine susreli Novozelanđane blizu Trsta, kojima su objašnjavali da su “kraljevska vojska”, verna kralju Petru, tražeći da ih naoružaju za borbu protiv komunista. Međutim, ovi neshvaćeni borci, koji su kapitulaciju dočekali u službi Vermahta, razoružani su i smešteni u zarobljeničke logore.[55] Ovo je ujedno jedina veća grupacija četnika koja je uspela da se izvuče, i nakon rata formira jak antikomunistički pokret u dijaspori.
Početkom aprila 1945. borbe su stigle nadomak Berlina. Gotovo svima je bilo jasno da je Nemačka poražena. General Mihailović je verovao da Nemačka neće tako brzo kapitulirati, i da će organizovati gerilu na Balkanu:
I ako je u Nemačkoj vrlo teška situacija, ipak nemačke trupe u Bosni vrše veliku ofanzivu protiv komunista. Po svem izgledu, da Nemci hoće da razviju gerilu ne samo u Nemačkoj već i na Balkanu.[2]
– Depeša generala Mihailovića od 1. aprila 1945 god.
Nakon proboja sremskog fronta 12. aprila1945. godine, glavnina Jugoslovenske armije je silovito prodirala ka zapadu zemlje. 13. aprila 1945. godine četnički vođa Draža Mihailović je sa preostalim snagama (oko 10.000 do 12.000 ljudi, uključujući mnoštvo prinudno mobilisanih regruta iz Srbije) krenuo ka zapadu, istim pravcem kao i Đurišić pre njega. Nakon par dana marša, kada su stigli u dolinu Vrbasa, naglo je okrenuo jugozapadno, ka Srbiji.
Četnička vojska se kretala u tri kolone. Desnom komandovao je Dragutin Keserović, levom Dragoslav Račić, a srednjom, u kojoj se nalazila Vrhovna komanda i preostali članovi Centralnog komiteta komandovao je Nikola Kalabić. Od planine Motajice skrenuli su na jug, pa pravcem: Motajica - istočno od Kotor-Varoša - između Travnika i Zenice, izbili su u oblast Fojnice. Četnici su tumarali kroz divlja planinska područja, ostavljajući bolesne i ranjene. Ovo zlopaćenje, među preživelima upamćeno kao bosanska golgota, dovelo je do strašne demoralizacije i osipanja.
Dva dana, 26. i 27. aprila1945. pokušali su proboj preko Šipraga ali su tu ponovo poraženi i odbačeni prema Travniku.
Prema sjećanjima majora Aleksandra Miloševića, komandanta 2. šumadijskog korpusa, ta agonija se odvijala po sljedećem scenariju:
Uveče smo bili sa one strane Uzlomca, u dolini reke Vrbanje, kod sela Hrvaćana. Pređosmo rečicu i tu u prvim selima zanoćismo.
Osvanuo je nešto bolji dan, maglovit ali bez kiše. Produžismo uz Vrbanju da se, odvajajući se odndje, popnemo u selo Borci i tu prenoćimo. Borbi nije bilo. Sutradan smo došli bez borbe do sela Očauš. Komunisti su već mogli da imaju predstavu o našem pokretu,kao i njegovom cilju. Izveštaji koje smo mi imali,već su pokazivali njihovo grupisanje, koje se svodilo na sačekuse na nekim mestima. Ta okolnost je nas nagonila da se u daljem pokretu držimo što više planinskih venaca.
To je otežavalo pokret i dovodilo u pitanje prisustvo ranjenih, bolsenih i iznemoglih. Pri takvoj situaciji ništa nam drugo nije preostalo nego da nesposobne ostavimo. U ovom predelu, gde smo sada bili, nudile su se izvesne povoljnosti. Tu je jos uvek bilo jakih četnickih snaga pod komandom lokalnog četovođe Tešanovića.
Ovde smo ostali do noći između 26-27. aprila, radi odmora i popune delova, to je dalo komunistima vremena da se grupiuu u rejonu Kotor-Varoša i Teslića. Jaka borba trajala je celu noć naročito kod desne kolone u selu Šiprage. U zoru 27. aprila 1945 na Šumadijski jurišni udariše komunisti iz tri pravca - reka Usora, Teslić i sa slabijim snagama sa planine Borije. Razvi se ogorčena borba, da se postepeno zbog napada iz tri pravca, pretvorila u borbu u mešavini. Blagodareći blizini planine Borije i danu, ispalo je da korpus nije doživeo tragediju kakvu je mogao.[56]
Dalje kretanje Mihailovićevih četnika je pomno praćeno od Jugoslovenske armije. Četničke jedinice su svakodnevno uznemiravane od avijacije, bacane su bombe i leci sa pozivom na predaju. Armija je znala tačnu brojnost četnika i njihovo naoružanje, zapovednici regularne vojske nisu sumnjali u svoju pobedu. Četnici su prešli preko Ivan-planine i zapadnih padina Bjelašnice, obišli Kalinovik sa zapada, i skrenuli na istok gde su se sukobili sa Jugoslovenskom armijom.
Četnici su se pod borbom probijali u pravcu Zelengore. Do odlučujućeg obračuna je došlo na reci Jezernici, desnoj pritoci Neretve, 10. maja1945. godine. Krvava borba je trajala tri dana. Na bojištu je ostalo mnogo poginulih četnika, među njima i general Miroslav Trifunović.
Jugoslovenska armija je pobedila. Četničke jedinice nisu više postojale kao organizovana snaga. Par dana nakon kapitulacije Nemačke u Evropi (9. maja 1945), Drugi svetski rat u Jugoslaviji bio je završen.
Naziv "bosanska golgota" skovan je po uzoru na "albansku golgotu", tragično povlačenje srpske vojske preko Albanije u Prvom svetskom ratu.
U delima nekih autora povlačenje četnika sa Nemcima se prikazuje kao veliko stradanje naroda. Saradnja sa Nemcima se, po pravilu ne pominje, a navode se znatno veće cifre izbeglih nego u izvornim dokumentima. Jedan od preživelih, Miro Miketić piše o preko "preko 30.000 ljudi, uključujući žene, decu i starce", koji su se sa kolonom Pavla Đurišića, šest meseci povlačili iz Crne Gore, preko Nezavisne države Hrvatske, do Slovenije. On navodi da je tokom Bosanske golgote, "stradala intelektualna, duhovna i svaka druga elita Crne Gore":
Prelazeći u Bosnu i krećući put Bosanske golgote, taj narod se zaista našao u jednom paklu, gde su borbe sa komunistima i ustašama, ali i tifus, glad i studen svakog dana odnosili živote. U toj golgoti, gde su žrtve ostajale u gotovo svakom mestu, stradala je intelektualna, duhovna i svaka druga elita Crne Gore.[57]
– Miro Miketić
Izvori
↑Aleksa Tepavčević, Borba za slobodu, sećanje na četničku borbu 1941-1950, Hamilton – Kanada 1987, str. 201-202.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
