Četnici Koste Pećanca, takođe poznati i kao „crni“ četnici,[1] „legalni četnici“ ili „vladini četnici“[2] su bile formacije koje su bile aktivne u Nedićevoj Srbiji. Bile su lojalne marionetskom režimu i nemačkoj vojnoj administraciji, a borili su se prevashodno protiv partizana.
Četnički odredi Koste Pećanca, oformljeni 28. juna (na Vidovdan) u drugoj polovini 1941. i većim delom u 1942. godini, predstavljaju, uz manje odrede žandarmerije i kasnije Srpskog dobrovoljačkog korpusa, glavnu oružanu silu kvislinškog režima Milana Nedića.[3] Postojale su do kraja 1942. godine do kada su postepeno zamenjivane Ljotićevim i Nedićevim formacijama.[4]
U vreme invazije na Jugoslaviju, Pećanac se nalazio u južnoj Srbiji. Pre Drugog svetskog rata, zajedno sa svojim rivalom Ilijom Trifunovićem-Birčaninom, bio je jedan od poznatijih lidera jedne o organizacije koja je sebe nazivala „četnicima“, godinama pre nego što je Draža Mihailović i Ravnogorski pokret počeo da koristi to ime.[5][6] Između dva rata autoritet Pećanca se veštački gradi za potrebe monarhije, pa je i čitavo njegovo držanje, ponašanje i posebno odevanje tome podešeno.[7]
Kosta Pećanac je smestio svoj štab na planini Sokolovice u Toplici. Krajem juna i početkom jula 1941. godine širom Srbije počeli su da stižu dekreti Koste Pećanca o postavljanju četničkih vojvoda. Ti dekreti, prividno patriotske i rodoljubive sadržine, ostavljali su utisak o pripremama za oružani otpor okupatoru. Naredbe o postavljanju četničkih odreda nosili su datum 28. juni 1941. godine, tj. na Vidovdan, što je takoće trebalo da simbolizuje borbu za otpor okupatoru.[8]
Brojno stanje
Brojno stanje četničkih odreda kao i broj četnika, često se menjao, pa ga je teško utvrditi. Kosta Pećanac je tvrdio da raspolaže sa 80 odreda i oko 15.000 četnika. Mnogi četnici koji su stupili u odrede radi borbe protiv neprijatelja, shvativši da Pećanac stupa u otvorenu saradnju sa okupatorom, napuštali odrede i prelazili prevashodno u četnike Draže Mihajilovića, poput Nikole Kalabića ili Dragutina Keserovića.[9] Osipanje odreda je bilo naročito primetno posle neke neuspele potere i borbe sa partizanima, kada su odredi bili potučeni. Ipak, jedan broj je ostajao, a naročito kada su odredi i četnici u njima, počeli da primaju plate i dnevnice. Prema platnim spiskovima, početkom 1942. godine bio je 41 četnički odred sa oko 4000 četnika, ali je i taj broj u toku 1942. godine smanjivan.[10]
Prema podacima četničkog pokreta Draže Mihailovića brojno stanje u junu 1941. četnika pod komandom Koste Pećanca bilo je oko 6500 a u aprilu 1942. oko 8500, da bi do kraja 1942. prestali da postoje.[4]
Prema njemačkim podacima od 17. januara 1942. godine, na platnom spisku žandarmerijske komande nalazilo se 72 četnička oficira i 7963 vojnika.[11]
Proklamacija Koste Pećanca kojom poziva Srbe na borbu protiv partizana
Još pre rata, postojali su kontakti nemačkih agenata sa Kostom Pećancem. Vera Pešić je ponudila Kosti Pećancu da mu se isplati 200.000 rajhs maraka još 1940. godine. Susret Pećanca sa nemačkim predstavnicima dogodio se tek februara 1941. godine i to u Sofiji. Nemački predstavnik sa kojim se Kosta Pećanac sastao u Bugarskoj, bio je lično rajhsmaršal Herman Gering. Sastanak izmeću Pećanca i Geringa održan je u dvoru bugarskog kralja Borisa, kod koga se Gering nalazio u poseti. Herman Gering je posle razgovora u Sofiji prokomentarisao: „Čini mi se da smo ovoga platili više no što vredi.“[12]
Vojvode Koste Pećanca imale su sastanak sa pripadnicima NOP 23. avgusta 1941. na kome je dogovorena zajednička borba protiv okupatora, ali je samo dan kasnije imao sastanak sa komandantom Gestapoa u Srbiji - Krausom.[13] Pre rata, sklopljeno prijateljstvo Koste Pećanca sa nemačkim agentima u Jugoslaviji, dobija svoje pravo lice 24. avgusta 1941. godine, kada se Pećanac u selu Pločniku kraj Prokuplja sastaje sa predstavnicima nemačke vojne uprave. Sporazum Pećanca i nemačke vojne uprave u Srbiji, definitivno je osnažen 28. avgusta 1941. godine, prilikom sastanka na planini Bukulji kojim su Pećančevi četnički odredi stavljeni u direktnu službu okupacionom režimu, a našli su se i na platnim spiskovima Nedićeve vlade.[14]
Pećanac je bio rigorozan svakog svog četnika ili vojvodu koji je u bilo kome vidu sarađivao sa NOP ili odbio da puca u svoju braću, kakvih je slučajeva bilo 1941. godine. Zbog zalaganja Graničnog vojvode Ace Popovića da se povede borba protiv okupatora smenio ga je i osudio na smrt. Slično je prošao i vojvoda Marko Kilibarda iz Prokuplja zbog saradnje sa partizanima. Njega je izručio Nemcima pa je interniran. Četovođu Petka Jovanovića iz Trmke kod Kuršumlije, koji je svojim odredom obezbeđivao granicu prema Kosovu, izručio je Bugarima kada je odbio da pođu u borbu protiv partizana. Četovođa je potom streljan 1942. godine na Bubnju. Pećanac je često upozoravao svoje ljude na odnos prema Nemcima, pa je u tom smislu karakteristično upozorenje koje im je uputio 29. oktobra 1941. godine: „Uopšte zabranjujem da vojvode izdaju narećenja koja nisu u skladu sa današnjicom, pošto ih neumeju stilizovati niti složiti sa duhom i interesom naroda, koji se u današnje vreme nameće… Naročito neka naređenja o poretku o kome oni pojma nemaju. To se dalje ne sme dešavati dok se prethodno ne dogovore sa Nemcima!“[15]
Pored saradnje sa Nemcima, imali su sastanke sa albanskim predstavnicima oko zajedničke saradnje oko borbe protiv otpora u „pograničnoj zoni“.[16]
Nakon što su se u borbi pokazali kao gubitnici, a Kosta Pećanac se razboleo, Nemci su ih u martu 1943. godine, rasformirali.[6]
Sukobi
Na samom početku, nakon aprilskog sloma, pećančevi odredi nalazili su se na granicama sa Kosovom, tada Velikom Albanijom, gde je ratovao sa Balistima štiteći srpska naselja, međutim brzo se odlučio da ne ulazi u sukobe sa Nemcima.[17]
Tokom sukoba na prostoru južne Srbije, četnici Koste Pećanca su uglavnom učestvovali kao pomoćne jedinice nemačkoj ili bugarskoj vojsci u suzbijanju otpora.
Prvi sukob sa partizanima desio se 16. septembra 1941. kada su izveli neuspešan napad na deo partizanskog odreda u selu Gornja Draguša kod Blaca.[18]
Posle povlačenja nemačke vojske iz gradova na jugu i istoku Srbije, četničke jedinice Koste Pećanca preuzimaju kontrolu u Prokuplju, Kuršumliji, Lebanu i Blacu. Partizani u noći 9/10. oktobra 1941. godine razbijaju četnički odred i jedan vod nedićevaca (SDS) i oslobađaju Prokuplje. Nakon toga, na osnovu sporazuma sa Pećančevim vojvodom Acom Popovićem, osnivaju zajedničku partizansko-četničku komandu u Prokuplju. Prokuplje je živelo u slobodi do 9. januara 1942. godine, dok bugarska vojska, jačine jednog puka, nije stigla u Prokuplju.[19]
Nekoliko odreda Koste Pećanca učestvovalo je u zajedničkom četničko-partizanskom napadu na Kruševac 22. septembra 1941, ali je nakon toga Kosta Pećanac izdao naređenje da se „na Italijane i Nemce ne sme udariti“.[20]
Početkom 1942. godine partizanski toplički i resavski odred uspevaju da oslobode Kuršumliju. Kosta Pećanac uspeva 22. februara da povrati vlast nad Kuršumijom, nakon čega vrši masovna streljanja.[21] Nedelju dana posle borbi u Kuršumliji, 28. februara 1942. godine, četnici vojvode Vidoječakog Nike Kuštrimovića opkoljavaju već desetkovanu Kosaničku partizansku četu na kosi iznad sela Svarča kod Blaca, pri čemu, kada je partizanima nestala municija, zarobljavaju 16 boraca i na licu mesta ih streljaju.[22]
Tokom Drugog svetskog rata jedinice Koste Pećanca sukobljavale su se sa Albancima na tadašnjim pograničnim područjima nedićeve Srbije sa italijanskom okupacijonom zonom. Optuženi su za zločine nad albanskom populacijom.[23][24][25]
Izvori
↑Stevan K.Pavlowitch, Hitler's new disorder : the Second World War in Yugoslavia, Columbia University Press, New York, 2007, page 59
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
