Historia filmu, czyli dziedziny sztuki uwiecznionej w postaci taśmy filmowej, sięga roku 1895, kiedy odbył się pierwszy publiczny pokaz kinowy przy użyciu kinematografu.
Geneza
Powstanie filmu wiązało się z odkryciem niedoskonałości ludzkiego wzroku i jego opóźnień w przetwarzaniu obrazu. W związku z tym powstały urządzenia „oszukujące” wzrok, które ciąg szybko zmieniających się nieruchomych obrazków przeobrażały w ruchomy obraz. Najwcześniejsze z nich to camera obscura; w XVIII i XIX w. powstały również takie urządzenia, jak fenakistiskop (1832 r.), zoetrop (1834 r.) i praksinoskop (1877 r.). Owe praktyki dziś zalicza się do wczesnej historii kina i nazywa jej prehistorią. W 1877 r. Hannibal Goodwin opracował taśmę celuloidową, co znacząco przyspieszyło rozwój techniki filmowej[1]. Pierwsze, prymitywne filmy powstały orientacyjnie w latach 1887 i 1888, a ich autorem był francuski wynalazca Louis Le Prince; do innych pionierów sztuki filmowej należeli Max Skladanowsky oraz William Friese-Greene.
Pod koniec XIX w. powstało wiele eksperymentalnych urządzeń do wyświetlania filmów (m.in. kinetoskop autorstwa Thomasa Alvy Edisona z 1891 r.)[2]. Na początku XX w., w latach 1900–1915, w Stanach Zjednoczonych i Europie pojawiło się łącznie kilkadziesiąt rodzajów urządzeń do rejestracji i demonstracji filmów ze zsynchronizowanym dźwiękiem[3]. Przykładami mogą być: chronograf (L. Gaumont, 1902 r.), biofon (O. Messter, 1903 r.) i kamerofon (USA, 1908 r.). Przy pomocy tych urządzeń, w Europie (w Niemczech, Francji, Włoszech i Danii) do 1914 r., powstało około 1500 krótkich filmów udźwiękowionych[4]. Wszystkie te próby nie przyniosły jednak ostatecznie rezultatów zadowalających z technicznego punktu widzenia[5]. W latach 1907–1913 kilkadziesiąt takich urządzeń skonstruowano i wprowadzono na rynek amerykański, z takim skutkiem jak w Europie[6].
Film niemy (lata 90. XIX wieku – koniec lat 20. XX wieku)
Bracia Lumière, twórcy pierwszego publicznego pokazu kinowego
Kino atrakcji i kształtowanie się filmu fabularnego (1895–1917)
Za pierwszych twórców w historii kina uznawani są bracia Auguste i Louis Lumière, którzy 13 lutego 1895 roku opatentowali urządzenie zwane kinematografem, a 28 grudnia 1895 roku zorganizowali pierwszy publiczny pokaz filmowy, który odbył się w Paryżu. Wśród ich pierwszych filmów znalazły się dokumentalneWyjście robotników z fabryki Lumière w Lyonie (1895), pierwsza komedia filmowa Polewacz polany (1895) i Wjazd pociągu na stację w La Ciotat (1896)[7]. Choć bracia Lumière uważali, że film nie ma przyszłości jako technologia, szybko stał się on wyrobem komercyjnym – w Stanach Zjednoczonych Edison produkował serię tanich, obliczonych na łatwy sukces produkcji wyświetlanych na jarmarkach (tzw. nickelodeony)[8]. Jego napastliwa polityka wobec konkurencyjnych wytwórni filmowych spowodowała przenoszenie produkcji do Kalifornii (Hollywood). Zdegradowaną do jarmarcznej rozrywki sztukę filmową odnowił diametralnie francuski iluzjonista Georges Méliès słynnym dziełem Podróż na księżyc (1902), fantazją naukową z zastosowaniem pierwszych w dziejach kina trików filmowych[9][10]. Rozwój francuskiej kinematografii doprowadził do powstania wytwórni filmowych Gaumont i Pathé[9]. W USA narodził się specyficzny dla tego państwa gatunek westernu, rozpoczęty filmem Napad na ekspres (1903, reż. Edwin Porter) kręconym w plenerze, o rzetelnym montażu, ze słynną sceną bandyty mierzącego z pistoletu do widowni[11][12]; tam też powstały pierwsze filmy sensacyjne. Równolegle z rozwojem kina powstawały pierwsze, nieudolne jeszcze i bardzo krótkie, adaptacje sztuk oraz utworów literackich[13].
Lata 1908–1915 przyniosły powolny zmierzch „kinematografu atrakcji”. W tym samym czasie pojawia się nowe kino, "zintegrowane narracyjnie". Teraz widz miał zaangażować się emocjonalnie w śledzenie ekranowej fabuły[6]. Od roku 1911, kiedy zaczęto budować przestronne kina z dużymi salami projekcyjnymi, widz mógł je oglądać w coraz bardziej komfortowych warunkach.
Ciekawym epizodem epoki filmu niemego jest rozwój niemieckiego kina muzycznego. W latach 1914–1929 muzyka była wprawdzie wykonywana na żywo przez śpiewaków i orkiestrę, lecz w ścisłej synchronizacji z obrazem na ekranie kinowym. Polegała ona na wyświetlaniu u dołu ekranu zapisu nutowego, który pozwalał dyrygentowi prowadzić orkiestrę w należytym dla poszczególnych scen tempie[31].
Początki filmu dźwiękowego (koniec lat 20. – początek lat 60. XX wieku)
Stany Zjednoczone (1927–1959)
Charles Chaplin, potocznie znany pod przydomkiem Charlie, sławny ze względu na swoją charakterystyczną rolę włóczęgi. Po nadejściu epoki kina dźwiękowego niechętnie wcielał w swoich filmach nową technologię. Pierwszym jego udźwiękowionym dziełem były Dzisiejsze czasy (1936), satyra na nowoczesność
Kinematografia amerykańska w latach 40. i 50. XX wieku wkroczyła w złotą erę jako wyznacznik nowych gatunków filmowych. John Ford reaktywował upadający western dynamicznym dziełem Dyliżans (1939)[42]. Film Rebeka (1940) autorstwa Alfreda Hitchcocka zainicjował pojawienie się w filmie elementów suspensu, charakterystycznych dla jego późniejszych produkcji (Urzeczona, 1945; Osławiona; 1946, Zawrót głowy, 1958). Narodziny przeżył film noir dzięki produkcji Sokół maltański (1941, reż. John Huston)[43]; Orson Welles z kolei stworzył mistrzowskie dzieło Obywatel Kane (1941) o rozbudowanej strukturze narracyjnej i przełomowych środkach artystycznych, zbliżających sztukę filmową do literatury[44]. Słynny okazał się również odnoszący się do II wojny światowej w Europie melodramat Casablanca (1942, reż. Michael Curtiz)[45]. Do innych klasycznych produkcji złoty ery Hollywoodu należą dramaty psychologiczne Gasnący płomień (1944, reż. George Cukor) i Bulwar Zachodzącego Słońca (1950, reż. Billy Wilder)[46]. W latach 50. XX wieku sławę zdobyli tacy reżyserzy, jak Fred Zinnemann (sławny ze względu na zastosowanie montażu synchronicznego western W samo południe, 1952)[47], Elia Kazan (Na wschód od Edenu, 1955), Stanley Donen (musical Deszczowa piosenka, 1952), Vincente Minnelli (Amerykanin w Paryżu, 1951)[48], Sidney Lumet (Dwunastu gniewnych ludzi, 1958), Billy Wilder (Pół żartem, pół serio, 1959) i William Wyler (Ben-Hur, 1959)[49]. Renesans jako gatunek przeżywał western dzięki działalności takich twórców, jak John Ford (Poszukiwacze, 1954), Howard Hawks (Rio Bravo, 1959) i John Sturges (Siedmiu wspaniałych, 1960)[50].
W latach trzydziestych dwudziestego wieku zaczęto zajmować się badaniem wpływu i oddziaływania filmu na psychikę widza. Payne Find, fundacja finansująca badania kina i jego wpływ na dzieci, przeprowadziła w 1933 r. szeroko zakrojone, profesjonalne badania prowadzone przez sztab socjologów, pedagogów i psychologów. Z opublikowanego dwunastotomowego raportu wynikało, że kino jest psychologicznie nieszkodliwe i nie stanowi konkurencji dla czytelnictwa[51].
Europa i Azja (1930–1963)
Tymczasem w Europie, na początku lat 30. XX wieku prym wiodła kinematografia francuska. Szokujący Złoty wiek (1930, reż. Luis Buñuel) wzbogacił sztukę filmową o drastyczne środki wyrazu, stanowiąc wielki traktat przeciwko burżuazji[52][53]. Rozwinął się we Francji nurt impresjonistyczny[54], a także realizm poetycki ukazujący życie codzienne w konwencji lirycznej; przedstawicielami tego ostatniego byli René Clair (Pod dachami Paryża, 1930)[55] i Jean Vigo (Atalanta, 1934)[56]. Osobny rozdział stanowi twórczość Jeana Renoira (dramat wojenny Towarzysze broni, 1937; Reguły gry, 1939)[57]. Kino totalitarnych Niemiec i ZSRR przeżywało z kolei dalszą ideologizację, niekiedy w sztywnej formie (socrealizm radziecki), jednak nie wykluczało to użycia środków artystycznych; przedstawicielami tego typu propagandowej sztuki filmowej byli Leni Riefenstahl (Triumf woli, 1934)[58] i Siergiej Eisenstein (Aleksander Newski, 1938[59]; dylogia Iwan Groźny, 1944[60]).
Nurty „nowej fali” i ruchy kontestacyjne (połowa lat 50. – początek lat 80. XX wieku)
James Dean, symbol buntu w kinie amerykańskim lat 50. XX wieku. Grał głównie role skonfliktowanych ze światem postaci, uosabiając przemiany obyczajowe w Stanach Zjednoczonych
Nowe kino amerykańskie i jego geneza (1955–1979)
Przemiany obyczajowe w Stanach Zjednoczonych, związane z narodzinami zbuntowanego pokolenia występującego przeciwko mieszczańskiej społeczności, dały o sobie znać w filmie Buntownik bez powodu (1955, reż. Nicholas Ray); młodzi ludzie zostali w nim przedstawieni jako pozostawieni samym sobie, mimo zamożności majątkowej[62]. Na przełomie lat 50. i 60. XX wieku pojawiło się pokolenie twórców występujących przeciwko schematom produkcji hollywoodzkich; niezależny reżyser John Cassavetes stworzył improwizację Cienie (1959), będącą czołowym dziełem nowojorskiej szkoły filmowej[72]; sugestywne dramaty antywojenne wykreował Stanley Kubrick (Ścieżki chwały, 1957; Dr Strangelove, 1964), który zasłynął także z kanonicznego filmu fantastycznonaukowego 2001: Odyseja kosmiczna (1968), zawierającego realistyczne efekty specjalne[73]. Hitchcock coraz śmielej obchodził reguły Kodeksu Haysa, kręcąc drastyczne dreszczowce Psychoza (1960) i Ptaki (1963)[74].
Francuska Nowa Fala i jej następstwa w Europie Zachodniej (1958–1979)
Brigitte Bardot, francuska aktorka będąca symbolem erotyzmu w kinie francuskim. Sławę zdobyła swym śmiałym aktem w filmie I Bóg stworzył kobietę (1956)
Rozwój kina pociągał za sobą także rozwój technik animacji komputerowej. Pierwszą pełnometrażową animacją wykonaną w całości za pomocą technologii komputerowej było Toy Story (1995, reż. John Lasseter)[124]. Animację do rangi sztuki podniósł Hayao Miyazaki filmem W krainie bogów (2001)[125]. Pierwszą w historii kina próbę połączenia filmu dokumentalnego z animacją stanowił Walc z Baszirem (2008, reż. Ari Folman) o reperkusjach wojny w Libanie[126].
↑Wheeler Winston Dixon, Gwendolyn Audrey Foster: A Short History of Film. Nowy Brunszwik: Rutgers University Press, 2008, s. 1–6. ISBN 978-0-8135-4269-0.
↑Wheeler Winston Dixon, Gwendolyn Audrey Foster: A Short History of Film. Nowy Brunszwik: Rutgers University Press, 2008, s. 8–10. ISBN 978-0-8135-4269-0.
↑Aleksander Kwiatkowski: Swedish Film Classics: A Pictorial Study Or 25 Films from 1913–1957. Toronto: Courier Dover Publications, 1983, s. 17. ISBN 0-486-24304-4.
↑Aleksander Kwiatkowski: Swedish Film Classics: A Pictorial Study Or 25 Films from 1913–1957. Toronto: Courier Dover Publications, 1983, s. 25. ISBN 0-486-24304-4.
↑Linda Williams: Figures of Desire: A Theory and Analysis of Surrealist Film. Berkeley: University of California Press, 1981, s. 66–105. ISBN 0-520-07896-9.
↑Nicholas Laham: Currents of Comedy on the American Screen: How Film and Television Deliver Different Laughs for Changing Times. Jefferson: McFarland, 2009, s. 195. ISBN 978-0-7864-4264-5.
Adam Garbicz, Jacek Klinowski: Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. T. 1: Podróż pierwsza 1913–1949. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1981. ISBN 83-08-00298-6.
Adam Garbicz, Jacek Klinowski: Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. T. 2: Podróż druga 1950–1959. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1987. ISBN 83-08-013-77-5.
Jerzy Płażewski: Historia filmu dla każdego. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1968.
Joanna Wojnicka, Olga Katafiasz: Słownik wiedzy o filmie. Bielsko-Biała: Park, 2005. ISBN 83-7266-325-4.
Historia kina. T. 2: Kino klasyczne. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2011. ISBN 978-8-3242-1537-9.