5 Wileńska Dywizja Piechoty

5 Dywizja Piechoty

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1941
Rozformowanie	1943
Nazwa wyróżniająca	Wileńska
Tradycje
Kontynuacja	5 Kresowa Dywizja Piechoty 5 Kresowa Dywizja Zmechanizowana
Dowódcy
Pierwszy	gen. bryg. Mieczysław Boruta-Spiechowicz
Organizacja
Dyslokacja	Tatiszczewo
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	Polskie Siły Zbrojne w ZSRR
Skład	13 Pułk Piechoty 14 Pułk Piechoty 15 Pułk Piechoty 5 Pułk Artylerii Lekkiej

5 Wileńska Dywizja Piechoty (5 DP) – wielka jednostka piechoty Polskich Sił Zbrojnych.

Dywizja była formowana od 15 września 1941 r. w Tatiszczewie koło Saratowa, w składzie Armii Polskiej w ZSRR. Dywizja pod dowództwem gen. bryg. Mieczysława Boruty-Spiechowicza, jako pierwsza otrzymała broń i od 29 września przystąpiła do szkolenia z bronią i sprzętem. Od lutego 1942 roku stacjonowała w rejonie Dżalalabadu w Kirgizji. Od początku formowania Armii Polskiej w ZSRR władze sowieckie żądały jak najszybszego wysłania na front pojedynczych dywizji, m.in. w lutym 1942 – 5 DP, na co nie zgodziło się polskie dowództwo. W sierpniu 1942 ewakuowała się wraz z innymi oddziałami polskimi do Iranu.

5 Dywizja Piechoty w składzie PSZ w ZSRR

Formowanie dywizji w Tatiszczewie

Orkiestra 5 DP podczas koncertu. ZSRR, rok 1941 lub 1942

27 sierpnia 1941 w gmachu Ambasady RP Moskwie, w czasie odprawy oficerów powołanych do służby na dowódcę nowo formowanej 5 Dywizji Piechoty wyznaczony został gen. bryg. Mieczysław Boruta-Spiechowicz. Zastępcą został płk dypl. Jerzy Grobicki, a szefem sztabu ppłk dypl. Zygmunt Berling. 31 sierpnia dowództwo dywizji wyjechało do Tatiszczewa^[1]. 6 września gen. Anders wydał pierwsze wytyczne organizacyjne dla tworzących się oddziałów. Na ich podstawie organizacja 5 Dywizji Piechoty oparta została na wojennych etatach dywizji sowieckich^[2]. Miała liczyć 686 oficerów i 10874 szeregowych^[2].

13 września 1941 roku dowódca dywizji wydał rozkaz organizacyjny nr 1 w którym, informował, że dniem tym dywizja otrzymała nazwę 5 Dywizja Piechoty i nr 2 ustalający obsadę dowódczą dywizji^[3].

15 września 1941 o 18:00 dowódca Armii w obecności generałów Zygmunta Bogusza-Szyszko i Boruty-Spiechowicza dokonał przeglądu oddziałów. Data ta jest uznawana jako dzień powstania dywizji^[4].

Pod koniec września dywizja dostała pierwsze egzemplarze uzbrojenia produkcji sowieckiej. Były to jednak ilości dalece niewystarczające. Zamiast karabinów automatycznych dywizja otrzymała karabiny powtarzalne, brakowało dział, moździerzy i karabinów przeciwlotniczych. Brakowało też środków transportowych. Żołnierze nosili stare mundury łotewskie, litewskie, estońskie, rumuńskie, fińskie, węgierskie i amerykańskie. Mimo braków w wyposażeniu 22 września rozpoczęto programowe szkolenie.

Stan dywizji na dzień 19 października wynosił 455 oficerów (etat: 678), 2579 podoficerów (etat: 1840) i 5440 szeregowych (etat: 8994). W Ośrodku Zapasowym znajdowało się 136 oficerów i 941 podoficerów i 2536 szeregowych. Stanowiło to wystarczającą liczbę do uzupełnienia oddziałów do stanu przewidzianego etatem. Brakowało jednak oficerów^[5].

14 grudnia dywizję wizytował Wódz Naczelny gen. Władysław Sikorski^[6]. Tuż przed Bożym Narodzeniem żołnierze przemundurowani zostali w brytyjskie uniformy. Otrzymali ciepłe płaszcze, wełniane skarpety, ciepłą bieliznę, koce, tornistry i chlebaki.

Szkolenie dywizji w Kirgizji

W czasie wizyty gen. Sikorskiego w Moskwie ustalono o przesunięciu formowanych jednostek do środkowoazjatyckich republik ZSRR. Rozkaz organizacyjny dowódcy PSZ w ZSRR z 5 stycznia 1942 nakazywał 5 DP przegrupować się do Dżałał-Abad w Kirgizji. Pierwsze transporty kolejowe odprawiono 20 stycznia. Ostatni przybył do Dżałał-Abadu 8 lutego. W Tatiszczewie pozostało 32 oficerów, 1100 szeregowych i 320 osób cywilnych chorych na tyfus. W Kirgizji oddziały zostały rozlokowane w sposób następujący: dowództwo i oddziały dywizyjne stacjonowały w Dżałał-Abad, 13. i 14 pp w rejonie wsi Błagowieszczanka, 15 pp w rejonie wsi Suzak, 5 pułk artylerii w pobliżu Dżałał-Abad. Żołnierze zakwaterowani zostali częściowo w namiotach, częściowo w budynkach gospodarczych. Dowództwa zajęły lokale miejscowych klubów. Na 15 lutego stan dywizji wynosił 633 oficerów, 3509 podoficerów, 7405 szeregowych.1220 ochotniczek PSK i 4 urzędników cywilnych^[7].

Warunki zakwaterowania były korzystniejsze niż w Tatiszczewie. Jednak cieplejszy, ale malaryczny klimat powodował wśród żołnierzy epidemie żółtaczki i dyzenterii, a zwłaszcza malarii, które zaczęły dziesiątkować szeregi wojska. W końcu lutego przeprowadzono obserwowane przez grupę sowieckich oficerów ćwiczenia dywizyjne. Wyszkolenie poszczególnych oddziałów oceniono na ocenę dobrą. Uznano, że dywizja jest dobrze wyszkolona i przygotowana do działań bojowych. W połowie marca 1942 5 Dywizja osiągnęła pełny stan etatowy, a nawet go przekroczyła. Zorganizowano nawet jednostki pozaetatowe. Były to: pułk artylerii przeciwlotniczej, pułk artylerii przeciwpancernej, szpital wojenny w Dżałał-Abad, szkoła podoficerska i szefostwo służby samochodowej^[8].

W tej sytuacji władze sowieckie zaproponowały wysłanie dywizji na front. Dowództwo polskie stanowczo odmówiło. Zdaniem gen Andersa: „użycie jednej dywizji na froncie nie da żadnego efektu taktycznego i politycznego”.

Organizacja dywizji według etatów radzieckich

Organizacja i obsada personalna dywizji w grudniu 1941 roku^[9]

• Dowództwo 5 Dywizji Piechoty
• dowódca dywizji – gen. bryg. Mieczysław Boruta-Spiechowicz

• zastępca dowódcy dywizji – płk Maksymilian Marszałek

• 13 pułk piechoty – ppłk piech. Nikodem Sulik
• 14 pułk piechoty – ppłk piech. Kazimierz Marian Dudziński
• 15 pułk piechoty – ppłk dypl. piech. Antoni Szymański
• 5 Wileński pułk artylerii lekkiej – ppłk dypl. art. Tadeusz Sheybal
• 5 dywizjon artylerii przeciwlotniczej – mjr Zygmunt Dobrowolski
• 5 dywizjon kawalerii – mjr kaw. Kazimierz Choroszewski
• 5 batalion saperów – kpt. Adam Frydal
• 5 batalion łączności – kpt. Tadeusz Dąbrowicki
• 5 batalion sanitarny – mjr lek. dr Stanisław Czynciel
• sąd polowy
• ośrodek zapasowy 5 DP – ppłk dypl. piech. Marian Morawski
• kompania lotników i marynarzy

Poza strukturą dywizji funkcjonowała:

• Komenda Garnizonu Tatiszczewo – płk piech. Bronisław Adamowicz
• Komenda Uzupełnień nr 2 – mjr piech. Józef Jakubowski

5 Dywizja Piechoty w składzie Armii Polskiej na Wschodzie

Braki wyposażenia, wyżywienia oraz złe warunki bytowe spowodowały podjęcie decyzji o ewakuacji żołnierzy Wojska Polskiego na Środkowy Wschód. W pierwszej partii wyjechało z 5 DP 28 oficerów, 300 szeregowych, 65 ochotniczek PSK i 1500 cywilów. 5 sierpnia 1942 z oddziałów dywizji rozpoczęto wysyłanie kolejnych transportów. Ostatni transport, noszący numer 546, wyjechał 21 sierpnia^[10]. Transportami kolejowymi przez Samarkandę i Aszchabad dywizja przegrupowała się do Krasnowodzka. Stamtąd statkami przez Morze Kaspijskie przypłynęła do Pahlavi w Iranie. Pierwsze dni w Iranie wykorzystano na odpoczynek i przemundurowanie. Po tygodniu 5 Dywizja, została przetransportowana do Iraku, do obozu w Chanakin. Tu rozpoczęła się reorganizacja dywizji.

12 września gen. Sikorski specjalnym rozkazem zatwierdził nową organizację wojska. Dla całości wojska na Środkowym Wschodzie ustalona została nazwa „Armia Polska na Wschodzie”. 5 Wileńska Dywizja Piechoty miała stanowić jej część. Po reorganizacji na wzór brytyjski miała posiadać dwie brygady piechoty, po trzy bataliony oraz jednostki dywizyjne: pułk rozpoznawczy, trzy pułki artylerii lekkiej, pułk artylerii przeciwpancernej, pułk artylerii przeciwlotniczej lekkiej, batalion ckm, trzy kompanie saperów oraz inne służby dywizyjne.

W październiku i listopadzie w oddziałach dywizji trwały prace związane z reorganizacją. Pułki zostały rozwiązane, w ich miejsce utworzono dwie brygady, każda po trzy bataliony.

Organizacja dywizji w okresie od X 1942 do III 1943

• Dowództwo 5 Wileńskiej Dywizji Piechoty
• 3 Brygada Strzelców
• 4 Brygada Strzelców
• 4 pułk artylerii lekkiej
• 5 Wileński pułk artylerii lekkiej
• 8 pułk artylerii lekkiej (APW)
• 5 pułk artylerii przeciwpancernej
• 5 pułk artylerii przeciwlotniczej lekkiej

W marcu 1943 przeprowadzono kolejną reorganizację. Choroby, niezdolność do służby po przeżyciach w Rosji, odsyłanie specjalistów technicznych do Wielkiej Brytanii powodowały stałe zmniejszające się stanów osobowych dywizji. Rozwiązano 6 Lwowska Dywizję Piechoty, a jej oddziały utworzyły 6 Lwowską Brygadę Piechoty. Oddziały 5 wileńskiej dywizji utworzyły 5 Wileńską Brygadę Piechoty. Obie te brygady i pozostałe jednostki dywizyjne utworzyły 5 Kresową Dywizję Piechoty.

Obsada personalna Dowództwa 5 Wileńskiej Dywizji Piechoty

Dowódcy:

• gen. bryg. Mieczysław Boruta-Spiechowicz (9 IX 1941 – 29 III 1942^[11])
• gen. bryg. Bronisław Rakowski (7 IV – 22 IX 1942)^[12]
• p.o. płk Nikodem Sulik (22 IX – 10 X 1942)^[12]
• gen. bryg. Zygmunt Bohusz-Szyszko (od 10 X 1942 – 12 III 1943)^[12]

Zastępcy dowódcy:

• płk dypl. Jerzy Grobicki (13 IX – 20 XI 1941^[13])
• płk Maksymilian Marszałek (21 XI 1941 – 23 IX 1942)^[14]
• płk Nikodem Sulik (od 23 IX 1942 – 12 III 1943)^[12]

Szefowie sztabu:

• ppłk dypl. Zygmunt Berling – (13 IX 1941 – 22 II 1942^[15])
• mjr dypl. Edward Downarowicz (22 II 1941^[15])
• ppłk dypl. Antoni Szymański
• ppłk dypl. Wilhelm Leśniak-Wilk^[14]

Przypisy

1. W Tatiszczewie znajdował się obóz letni Armii Czerwonej.
2. Biegański 1990 ↓, s. 51–52.
3. Wawer 2001 ↓, s. 203–205.
4. Janczak 2023 ↓, s. 103.
5. Janczak 2023 ↓, s. 103-104.
6. Janczak 2023 ↓, s. 105.
7. Janczak 2023 ↓, s. 106.
8. Panecki 1997 ↓, s. 111-112.
9. Obsada personalna Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. [w:] A.XII.1/56/7 [on-line]. IPMS, grudzień 1941. [dostęp 2019-02-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-22)].
10. Janczak 2023 ↓, s. 107.
11. Suchcitz (red.) 2012 ↓, s. 7, 10, 49.
12. Suchcitz (red.) 2012 ↓, s. 51, 67, 68.
13. Suchcitz (red.) 2012 ↓, s. 7, 10.
14. Kryska-Karski, Barański i 13/1973 ↓, s. 45.
15. Wawer 2001 ↓, s. 203–204.

Bibliografia

• Witold Biegański: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990. ISBN 83-03-02923-1.
• Witold Biegański: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie: formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1967.
• Tadeusz Panecki: 5 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1997. ISBN 83-87103-20-9.
• Bartosz Janczak: Organizacja i wyszkolenie Armii Polskiej na Wschodzie w latach 1942-1944. Łódź: Instytut Pamięci Narodowej, 2023. ISBN 978-83-8229-867-3. OCLC 1420617228.
• Tadeusz Kryska-Karski, Henryk Barański: Piechota Polska 1939–1945 Zeszyt nr 13 Materiały Uzupełniające do Księgi Chwały Piechoty Polskiej. Londyn: 1973.
• Zbigniew Wawer: Znowu w polskim mundurze. Armia Polska w ZSRR sierpień 1941- marzec 1942. Warszawa: Zbigniew Wawer Prod. Film. i Międzynarodowa Szkoła Menedżerów sp.z.o.o., 2001. ISBN 83-86891-71-8.
• Andrzej Suchcitz (red.): 5 Kresowa Dywizja Piechoty 1941-1947 Zarys dziejów. Londyn: Funusz Pomocy Wdowom, Sierotom i Inwalidom 5 Kresowej Dywizji Piechoty, 2012. ISBN 978-0-9559724-0-9.
• Piotr Żaroń: Armia Polska w ZSRR, na Bliskim Wschodzie i Środkowym Wschodzie. Warszawa: KAW RSW „Prasa- Książka - Ruch, 1981.