Naceu en 1939,[8] xusto un mes despois do anuncio da fin da guerra civil española, se ben na súa mocidade dixo que nacera en 1941 para comezar o bacharelato coas rapazas menores ca ela porque non tivera ocasión de se matricular antes.[9][10] Do mesmo xeito, tamén falseou a súa idade ao comezar os estudos universitarios.[11] É por iso que algunhas fontes[12][13] (DBdG,[14]DdS21,[15]GEG[16]…) sinalan 1941 como o ano de nacenza da autora.
O seu pai, Vicente Moreno Moreno, natural de Lagartera (Toledo), fora mobilizado en 1937 na Facultade de Dereito para ir á fronte na guerra civil española. Nese mesmo ano, durante un permiso, casou coa mestra Sara Márquez Bueno, malagueña que estudara maxisterio en Córdoba, filla dun militar que viñera de Manila e unha madrileña. A nai quedou na casa dun irmán seu, Antonio, a quen destinaran como policía á vila de Valencia de Alcántara, a doce quilómetros da fronteira con Portugal.[3] María Vitoria, que foi a primoxénita, tivo tres irmáns: Sara (setembro de 1940), Antonio (maio de 1942) e Rafael (decembro de 1943).
De 1958 a 1963 estudou a carreira de Filosofía e Letras (Sección de Filoloxía Románica) na Universidade Central de Madrid (hoxe Universidade Complutense), onde tivo de profesores a Rafael Lapesa (Historia do español), Dámaso Alonso (Lingüística románica), Carlos Bousoño e Rafael de Balbín Lucas.[17] Alí coñeceu ao valenciano José Luis Llácer Zarzoso, invidente dende os tres anos de idade, dez anos maior ca ela,[18] co que casou o 6 de xullo de 1963, ao rematar a carreira, e co que se trasladou a Pontevedra no mesmo ano da licenciatura, pois Llácer fora contratado como profesor no colexio Santiago Apóstolo da ONCE desa vila,[19] do que chegaría a ser director. En Madrid, polas tardes, deu clases gratuítas de francés no barrio obreiro de Entrevías e colaborou coa ONCE traducindo libros do francés e lendo para cegos.[20]
En Galicia
María Victoria xa coñecera Galicia en 1947, con oito anos de idade, cando fora visitar a súa tía Conchita a Valdoviño.[21] O seu tío político, José Eugenio Arcelus Imaz, traballaba alí como secretario do concello.
En Pontevedra, estivo dando clases como profesora interina durante dous anos no Instituto Feminino (hoxe IES Valle Inclán), fichada polo daquela director Marcelino Giménez,[22] de 1963 a 1965, o primeiro curso como profesora de latín e o segundo de francés. En 1965 aprobou a oposición a adxunta numeraria de Lingua e Literatura española, co número 19 de 55, e escolleu destino ao Instituto Masculino de Lugo (hoxe IES Lucus Augusti), como profesora titular de Lingua e Literatura españolas,[23] onde estivo outros dous anos e tivo por catedrático a Xesús Alonso Montero e compañeira a Emilia Pimentel Iglesias, nesa altura muller de Alonso Montero, matrimonio co que fixo unha grande amizade.[24] Do profesor Alonso Montero escribiu: Eu non teño casa patrucial en Galicia e non podo falar da «hortiña que quero tanto» nin das «figueiriñas que prantei», mais pouco importa isto se a miña voz chega ás escolas e ós institutos deste país [...] ¿Ten isto algo que ver coa influencia que exerceu sobre min Xesús Alonso Montero? Evidentemente si, alomenos en parte. [...] O meu estilo é meu, e coido que llo debo a meu pai e os xenes moriscos que me transmitiu. A actitude ante a lingua, a ética e o compromiso cos seus falantes herdeinos de quen foi o meu mestre, de quen me honro e recoñezo coma mestre.[25][26] Alí tivo por alumno, entre outros, a Xesús Rábade Paredes.[27]
Traslado da denegación de autorización para a concesión de pasaporte.[11]
Volveu ao Instituto Feminino de Pontevedra en 1967 como profesora de lingua castelá. Entre os alumnos que tivo estaba Rosario Álvarez Blanco. En 1969 escribe Alcores de Donalvar, novela en castelán finalista no Premio Café Gijón, e prologa tamén en castelán o primeiro libro de Xesús Rábade, Xuntos cara ó mañán. En maio de 1973 foi cofundadora, con outros oito socios (José Luis Llácer, Margariña Valderrama, Alfredo Conde, Blanca Varona, Ramón Yuste, Carmen María Echarre, Paco Gulías e Javier Yuste) da librería Xuntanza, na rúa Andrés Muruais de Pontevedra, que pechou en 1976 polas débedas, e na que podían atoparse, entre outros libros, obras de Castelao que naqueles momentos estaban prohibidas pola censura.[28][29]
Na ditadurafranquista non se ensinaba a lingua galega, mais María Victoria dedicaba parte das clases de literatura española dos venres a ensinar literatura galega.[3] Participou activamente na vida cultural e política de Pontevedra e de Galicia. A súa fascinación dende moi nova por Galicia e pola súa lingua provocaron nela unha entrega absoluta á defensa e promoción do galego.[30] En xullo de 1973[31] foille denegado o pasaporte pola policía do réxime por participar nuns cursos de galego que organizara o Ateneo de Ourense, presidido por Manuel Peña Rey, coñecido comunista.[32] María Victoria impartira eses cursos, non remunerados, en Pontevedra e Vilagarcía de Arousa desde 1971.
En 1975 o matrimonio completou o proceso de adopción dos seus fillos, os irmáns Begoña e Carlos Alberto, que iniciaran dous anos antes.[33]
Conseguiu, por concurso de méritos, a praza de catedrática en 1979, con destino no instituto de Ribadavia, pero para poder seguir en Pontevedra solicitou a excedencia por razóns familiares. En 1983 a súa nai, Sara, con problemas de senilidade, vai vivir con ela (até 1996). En 1986 pediu a reincorporación, accedendo como catedrática no instituto de Vilalonga, en Sanxenxo[21], no que traballou catro anos e onde comezou a escribir a novela Anagnórise. En 1990 consegue o traslado ao Mixto nº 5 de Pontevedra (logo IES G. Torrente Ballester), no que remataría a súa carreira docente.[21]
En xuño de 2002 os compañeiros e compañeiras ofrecéronlle unha homenaxe de despedida na que ela pronunciou un discurso en varios idiomas. O 1 de setembro de 2002 xubilouse como catedrática de ensino medio.[21]
Pedro Ferriol, un capitán da mariña mercante cubano foi o seu compañeiro durante os seus tres últimos anos de vida, relación que comezou de xeito epistolar cando el leu Leonardo y los fontaneros. Casaron en maio de 2003 [3] polo civil na Habana e o 22 de febreiro de 2004 repetiron a cerimonia na igrexa de Campolongo en Pontevedra.
A súa biblioteca persoal, de 5 009 volumes,[37] incluídas varias edicións e uns 150 estudos de Don Quixote, foi doada ao IES Gonzalo Torrente Ballester.[38]
[para ler boa literatura, lía] a Miguel de Cervantes, evidentemente. E tamén a Antoine de Saint-Exupéry (...) E gústame a prosa dos hispanoamericanos inmediatamente anteriores ao boom. Miguel Ángel Asturias, por exemplo (...) Gústanme os escritores éticos e con compromiso, cunha prosa exuberante. E de Galicia gústanme os mellores que hai. Valoro moito a lírica medieval, a prosa de Otero Pedrayo e de Carlos Casares, a poesía de Fernán Vello.[41]
”
María Victoria Moreno foi unha das pioneiras da literatura infantil e xuvenil en galego. O seu primeiro libro en galego foi Mar adiante, que estaba ilustrado por ela mesma. Neste libro atópase o conto Crarisca e Luceiro[42] co que gañou en 1972 o segundo premio do Concurso nacional de contos infantís da Agrupación Cultural O Facho.[43] Nesta obra defende outro xeito de entender a escola, baseada no contacto coa natureza, no respecto, na ledicia de aprender e no afecto.[2]
A súa obra O cataventos publicouna en 1979, despois de levar o primeiro premio do Concurso nacional de contos infantís “O Facho” en 1975. En 1983 publica outro libro, A festa no faiado.[44] E máis adiante, en 1986, publica Leonardo e os fontaneiros, o seu libro preferido, e que gañou o terceiro premio de O Barco de Vapor en 1985. Neste libro, ó igual que en E haberá tirón de orellas? (1997) amosa o seu grande amor polos animais.[2] Os animais tamén son protagonistas noutros contos seus, como Can branco, can negro e Un cachiño de bica?, publicados no 2005 no libro Eu conto, ti cantas....[5]
A mediados dos anos 80 publica varios libros de texto sobre lingua e literatura galega xunto con Xesús Rábade e Luís Alonso Girgado para cubrir a demanda que comezou a aparecer nesa época ó comezarse a implantar estas materias nos centros de ensino.[2]
E en 1988 publícase a que foi a súa obra máis recoñecida, Anagnórise, da que se publicaron 20 edicións e que foi incluída na lista de honra do IBBY en 1990.[45]
Co libro Guedellas de seda e liño, publicado en 1999, acadaría outro recoñecemento, ó conseguir entrar na prestixiosa lista internacional White Ravens da Biblioteca Internacional para a Mocidade de Múnic en 2002, demostrando de novo a súa capacidade para conectar coa mocidade.[46]
Tamén publicou algúns anos despois, no 2004, un libro para público adulto, Diario da luz e a sombra, falando da súa experiencia coa enfermidade que padecía, o cancro de mama.[2]
O último libro que chegou a ver publicado, no 2005, foi Eu conto, ti cantas..., e foi de novo unha obra para o público infantil, neste caso en verso, e tendo, coma noutras ocasións, os animais coma protagonistas.[2]
Tamén fixo traducións, como a tradución do catalán ó galego do libro Mecanoscrito da segunda orixe de Manuel de Pedrolo, ou as traducións ó castelán das obras contidas en Os novísimos da poesía galega.[2]
"O libro das saudades e os degoiros", en Ruta Rosalía 1993, Caixa Galicia. Santiago de Compostela, 1993.[8]
"Pan con chocolate", en Relatos para un tempo novo, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1993.[8]
"Discurso pronunciado por Xesús Alonso Montero no acto no que recibiu o Pedrón de Ouro", en Comentarios de textos populares e de masas, Xerais, 1994.[3]
"¿Escritora alófona eu?", p. 107-111, en Poetas alófonos en lingua galega, Vigo, Galaxia, 1994.[65]
“
Eu non son alófona porque o que practico, se é que escribo, podería definirse coma unha amorosa autofonía[66] (…). A miña relación con Galicia e a miña opción pola súa lingua é simplemente unha historia de amor.
”
— MVM, 1993, "Poetas alófonos en lingua galega".[27]
E dixo o corvo..., Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1997.[67]
"¡Xa non teño medo!", en A maxia das palabras, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1998-1999.[8]
"Amigos de mil cores", en Campaña de Lectura 2001, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2001.[8]
"Carta de amor", en Carlos Casares: a semente aquecida da palabra, Santiago de Compostela, CCG, 2003.[68]
"O encontro", en Un libro, a maior aventura, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2003.[3]
"O grumete", en Contos de charlatáns, grumetes, botas e fendas, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2004.[8]
Nosoutras, sete textos, 5 en castelán e 2 en galego, traducidos ao galego por X. Senín. Urco, 2018.[73][74]
Recoñecementos
Foi finalista do Premio Café Gijón en 1969 coa novela en castelán Alcores de Donalvar.[75]
O xurado formado por Santos Simões, Riveiro da Costa e X. Alonso Montero, outorgoulle, en 1971, o primeiro premio dos Jogos Florais Minho-Galaicos de Guimarães co relato en castelán La casa de las Marías,[8] unha historia sobre unhas prostitutas de aldea que se ven obrigadas a abandonar a casa. A eses mesmos xogos enviara, tamén, un relato en galego: A gaiola,[76] que segundo declaracións de Alonso Montero non foi debidamente valorado daquela.[77]
Placa instalada en 2006 en Pontevedra: "As persoas estamos feitas para levar adiante os proxectos máis fermosos".
Foille outorgada a mención de honor a título póstumo do premio Xoán Manuel Pintos do Concello de Pontevedra no ano 2005.[80]
Foi a autora homenaxeada a título póstumo na VII edición do Salón do Libro Infantil de Pontevedra no ano 2006,[37] ese mesmo ano o concello instalou unha placa conmemorativa na rúa onde viviu.
En marzo de 2018 os integrantes da corporación municipal do Concello de Pontevedra acordaron por unanimidade mudar o nome da avenida de Fernández Ladreda polo de María Victoria Moreno,[85] medida que se fixo efectiva o 27 de abril de 2018 nun acto presidido polo alcalde Miguel Anxo Fernández Lores e coa presenza da familia da autora e diferentes representantes institucionais como Víctor Freixanes, Fina Casalderrey e outros.[86] O 1 de maio colocouse unha placa na última casa onde viviu, Avenida de Vigo, nº 15[87] (sempre viviu nesta rúa: nun ático do número 45, no 5 °C do número 13 e nun 3º piso do número 15). No mesmo ano o Concello e a editorial Urco crearon o Premio María Victoria Moreno de Literatura Xuvenil.[88] A primeira edición foi gañada por Antonio Manuel Fraga coa obra O bestiario científico de Anxos Nogueirosa.[89]
En 2018 segundo se ía achegando o 17 de maio ían aumentando os actos honrando a súa figura, tanto en Galicia coma nas comunidades galegas no exterior. Os máis destacados desenvolvéronse en Pontevedra o mesmo Día das Letras Galegas.
Foto de grupo no Teatro Principal de Pontevedra, 17 de maio de 2018.
O IES Gonzalo Torrente Ballester foi o escenario do acto institucional organizado pola Xunta de Galicia. Víctor Freixanes sinalou que se "tivo moi en conta" o labor docente de María Victoria Moreno á hora de elixila para protagonizar un día que busca tamén recoñecer o "papel dos mestres" na difusión do galego. O presidente da Xunta, Alberto Núñez Feijóo, dixo, citando á homenaxeada, "vimos guapos e alegres" para festexar un día que se dedica "a unha gran muller que amou intensamente a Galicia". A súa filla, Begoña, destacou que era un día "importante" para os familiares dunha autora que "amaba o galego", idioma que coñeceu ao chegar a Galicia para emprender a súa carreira como docente e que falaba "o pobo ao que amou". A súa neta, Victoria, recitou o poema "Cantiga" incluído na súa obra Elexías de luz.[93]
Celebrouse a sesión extraordinaria do plenario da RAG[94] no Teatro Principal de Pontevedra, coa presenza do presidente da Xunta; o conselleiro de Cultura, Román Rodríguez González; o presidente do Parlamento galego, Miguel Santalices; o alcalde de Pontevedra e a familia de MVM. O presidente da RAG explicou que a obra de María Victoria Moreno "contaxiou" a paixón pola literatura e a conciencia lingüística a varias xeracións "sementando un futuro" para o idioma galego. Marilar Aleixandre reflexionou sobre o dilema que, como moitas outras mulleres, tivo que afrontar a propia María Victoria ao decidir entre dedicarse ás artes ou a ser ama de casa, cando a autora "viuse obrigada a escoller entre pasar o ferro ou escribir". Fina Casalderrey fixo un amplo repaso á obra da homenaxeada, que foi relacionado cos acontecementos máis importantes da súa vida e na que, dixo, vese "o rastro dese amor pola palabra" e o seu "compromiso inquebrantable" co galego. Xesús Alonso Montero sinalou que ela protagonizou un "acontecer cultural" que, en pleno franquismo, "non tiña precedentes", desenvolvendo un "apostolado lingüístico" que provocou un "enfado" entre moita xente "ben pensante".[95]
Á tardiña, como é habitual cada Día das Letras Galegas, a Asociación Sociocultural O Burgo confeccionou unha alfombra floral coa imaxe de MVM e léronse algúns dos seus poemas na praza de Manuel Curros Enríquez ao lado da escultura de Alexandre Bóveda.[96]
Editouse o monográfico María Victoria Moreno. Homenaxe. Palabra fértil no tempo, número 38 dos Cadernos Ramón Piñeiro do CIRP.[98] Organizouse un simposio o 27 e 28 de novembro de 2018 sobre a súa figura.[99]
↑Moreno, María Victoria (22/2/2000). "O mestre das palabras. Xesús Alonso Montero deixa as súas clases coma catedrático de Literatura Galega na Universidade de Santiago tras 47 anos de actividade docente". suplemento Culturas de La Voz de Galicia: 2–3.
Luna Alonso, Ana (2006). "A literatura infantil e xuvenil galega traducida". Tradución e política editorial de literatura infantil e xuvenil. UVigo. p. 114. ISBN84-8158-327-8.
Soto, I. (3-6 de decembro de 1998). "Dous estremeños na literatura galega: Mª Victoria Moreno e Xosé Antonio Perozo”". IIº Congreso de Literatura Infantil e Xuvenil “Historia Crítica de la Literatura y la Ilustración Ibéricas. Cáceres.
———— (decembro de 1999). "Á beleza polo lirismo e a tenrura. Achegamento á obra de María Victoria Moreno". Fadamorgana (3): 17–21.
