Ołtarz • liczba ołtarzy • wezwania ołtarzy bocznych
9 św. Józefa, MB Szkaplerznej, Najświętszego Serca Jezusowego, św. Krzyża, św. Benedykta, św. Anny Samotrzeciej, św. Andrzeja Apostoła, MB Częstochowskiej
W okresie wypraw krzyżowych na terenie Królestwa Jerozolimskiego powstały m.in. zakony szpitalne, w tym późniejsi Joannici. Po upadku krucjat Joannici prowadzili szeroką działalność, w tym budowlaną na terenie Europy. W roku 1180 otrzymali Strzegom. W mieście istniał kościół św. Andrzeja, zniszczony przez Mongołów podczas najazdu na Śląsk w 1241 r. W XIII wieku wzniesiono nowy obiekt, ostatecznie na początku XIV wieku zakon zdecydował się wznieść większy kościół z finansową pomocą zarówno książąt świdnickich, jak i strzegomskich mieszczan. Zasadniczy zrąb świątyni powstał w latach 1250–1390. Nowy kościół o długości ok. 80 m budowany był z łamanego granitu, bazaltu oraz piaskowca użytego do elementów dekoracyjnych (portale, wsporniki). Budowa kościoła trwała długo, prace ukończono dopiero w początkach XVI w. W 1718 miał miejsce pożar świątyni[potrzebny przypis].
15 września 2002 papież Jan Paweł II wydał bullę, na mocy której parafia strzegomska otrzymała godność bazyliki mniejszej. 13 kwietnia 2017 biskup Ignacy Dec ustanowił przy bazylice strzegomskiej kapitułę kolegiacką, a samą bazylikę ustanowił kolegiatą. Jest to jedyna w diecezji świdnickiej bazylika kolegiacka[5]. Kościół jest także sanktuarium[6].
Architektura
Kościół jest trójnawowąbazyliką z transeptem i poligonalnie zamkniętym prezbiterium. Prezbiterium jest trójprzęsłowe, zaś korpus nawowy tworzy pięć przęseł. Nawy boczne od strony wschodniej są zamknięte trójbocznie. Fasada zachodnia dwuwieżowa (obie wieże nie zostały jednak ukończone: wyższa wieża północna, przykryta spadzistym daszkiem, osiąga wysokość szczytu dachu nad nawą główną, niższa wieża południowa sięga tylko dachu nad nawą boczną). Wnętrze nakrywają sklepienia gwiaździste (kaplice, skrzyżowanie naw), krzyżowo-żebrowe (nawy boczne) oraz sieciowe (nawa główna) wsparte na prostokątnych filarach. Żebra sklepienne spływają na wsporniki, niektóre z nich o figuralnych formach. Taka struktura wschodniej części kościoła, z prezbiterium z nawami bocznymi, znana jest na terenie Śląska, zarówno w kościołach bazylikowych (kościół św. Elżbiety), jak i halowych (kościół NMP na Piasku). Na zewnątrz ściany nawy głównej wspierają kamienne łuki oporowe. Ceglane szczyty transeptu i fasady zachodniej ozdobione są blendami z początku XVI w. Charakterystyczna dla gotyckiej architektury śląskiej jest dekoracja szczytu zachodniego – tworzą go blendy w kształcie ślepych, prostokątnych okien[potrzebny przypis].
Rzeźba architektoniczna
Fragment portalu zachodniego z XIV w. – tympanon ze scenami z życia Św. Pawła
Bogato rzeźbione trzy portale z tympanonami stanowią zbiór rzadkich w Polsce średniowiecznych typów ikonograficznych. Portal zachodni pochodzi z lat siedemdziesiątych XIV w. Reprezentacyjny charakter wejścia nadaje kamienna dekoracja złożona z laskowań – posąg Chrystusa jako sędziego świata, a obok postacie Matki Boskiej i św. Jana. W polach łuku bogaty zespół płaskorzeźb i rzeźb pełnoplastycznych ustawione w dwóch rzędach. Przedstawiają one w sposób narracyjny epizody z życia świętego Pawła (w tym nawrócenie u wrót Damaszku). Nad portalem północnym z trzeciej ćwierci XIV w. tympanon z płaskorzeźbionym przedstawieniem Koronacji Matki Boskiej przez Chrystusa, poniżej Koronacji Batszeby przez Salomona i Koronacji Estery przez Ahaswera. Nad portalem południowym z ok. 1400 r. scena Zaśnięcia Matki Boskiej wśród Apostołów w typie koimesis (gr.κοίμησις)[potrzebny przypis].
Wystrój wnętrza
Nawa główna
W prezbiterium znajdują się kamienne sedilia, o trzech arkadach, kamienne sakramentarium w kształcie wieży (wys. 4,5 m), wykonane przez Wolfganga z Wiednia w pierwszej poł. XV w., kamienna późnogotycka chrzcielnica z XVI w., rzeźbiona w piaskowcu ambona z 1592 r. Na ścianach w różnych miejscach zachowały się niewielkie fragmenty polichromii z XIV i XVI w. Rzeźbę nowożytną reprezentuje zespół nagrobków i epitafiów z XVI–XVII w., m.in. Georga von Hoberg (Hochberg, 1687-1610) z ośmioma herbami[7][8][9]. Skromna manierystycznaambona z 1592 r. jest dziełem Caspra Bergera z Legnicy. W wielkim neogotyckim ołtarzu głównym znajduje się gotycka figura Marii z Dzieciątkiem z XV w. W wieży znajduje się cenne dzieło sztuki ludwisarskiej, dzwon kościelny pochodzący z 1318 roku. Dzwon jest fundacją brata Przedbora z Widawy i jest to jeden z najstarszych wciąż bijących dzwonów w Polsce, a towarzyszą mu dwa młodsze dzwony – z 1405 i 1424 roku[10]. Wszystkie te dzwony mają inskrypcje, zawierające m.in. datę powstania[11][12].
12 marca 1997 zawieszono w kościele górną część wykonanej z cynku i pierwotnie pozłacanej figury Jezusa Chrystusa z żelaznego (żeliwnego) krzyża z 1850, stojącego na Górze Krzyżowej. Figura ta została uszkodzona w 1945 roku przez żołnierzy sowieckich – przepołowiona serią oddaną z karabinu maszynowego[13][14][15]. Dolna jej część zaginęła, a górna została odnaleziona w krzakach w roku 1969 [14][15] lub w l. 70. XX wieku[13] i ukryta w pomieszczeniu nad zakrystią w kościele[13] lub na plebanii[15].
Kapituła kolegiacka
Prepozyt: ks. prałat Marek Babuśka (Strzegom), dziekan: ks. kan. Piotr Ważydrąg (Żarów)[potrzebny przypis].
↑ Parafia Św. Apostołów Piotra i Pawła w Strzegomiu, Kult MB Strzegomskiej [online], Parafia Św. Apostołów Piotra i Pawła w Strzegomiu, 13 lipca 2022 [dostęp 2024-12-26](pol.).
↑ abcInformacja podana przez ks. Stanisława Siwca w antyramie znajdującej się pod odnalezioną górną częścią figury Jezusa Chrystusa z 1850 roku wiszącą (na samej tylko górnej części krzyża w transepcie bazyliki śś. Ap. Piotra i Pawła).
↑ abEdmund Szczepański. Historia Krzyża żelaznego ze Strzegomia, numer 13 (239)/98 „Niedzieli Legnickiej” – dodatku diecezjalnego do „Niedzieli”.
Kutzner Marian: Kościoły bazylikowe w miastach śląskich, [w:] Piotr Skubiszewski (red.) Sztuka i ideologia XIV wieku, Warszawa 1975, s. 275 nn.
Mikołajczak T., 2018: Bazylika w Strzegomiu. Gotycki pomnik historii. Oficyna Wyd. Atut, Wrocław.
Mroczko T., Arszyński Marian (red.): Architektura gotycka w Polsce, Warszawa 1995 (tamże bibliografia).
Pilch Józef, Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005
Rawska-Kwaśnikowa Zofia: Próba datowania budowy joannickiego kościoła w Strzegomiu, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 33, nr 2, 1971, s. 103–115.
Stulin Stanisław Jan: Kościół joannicki w Strzegomiu i jego znaczenia dla architektury gotyckiej Śląska, [w:] Zygmunt Świechowski (red.). Z dziejów sztuki śląskiej, Wrocław 1978, s. 149–202.
.JPG)
