Bazylika pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika, zwana także bazyliką Relikwii (Drzewa) Krzyża Świętego lub kościołem oo. Dominikanów – jedna z najstarszych świątyń Lublina, wraz z klasztorem jest jedną z najdłużej istniejących instytucji tego miasta (w 2003 roku obchodziła jubileusz 750 lat).
Fasada dwuwieżowa, z wysokim, późnorenesansowym szczytem schodkowym, z podziałami pionowymi i poziomymi oraz czterema parami sterczyn na krawędziach. Wieże dwukondygnacyjne, z podwójnymi pilastrami narożnymi, w strefie górnej z wysokim oknem zamkniętym łukiem pełnym, nakryte dachami czterospadowymi, z hełmami. Przed wejściem do kościoła kruchta, nieco przesunięta na północ od osi głównej kościoła (powodem zabudowa działek przed świątynią w XVIII wieku), zamknięta od góry szczytem z gierowanymnaczółkiem krytym blachą miedzianą, z dwoma sterczynami po bokach. Dach korpusu nawowego dwuspadowy, z ozdobnym hełmem sygnaturki z blachy miedzianej, podobnie dwuspadowy dach przykrywający prezbiterium, o znacznie niższej kalenicy. W bryle zewnętrznej kościoła wyodrębniają się kaplice – zwłaszcza kaplica Tyszkiewiczów, na przedłużeniu prezbiterium, w części dolnej na planie prostokątnym, wyżej, poprzez ścięte narożniki, sześcioboczna, nakryta eliptyczną kopułą z hełmem. Od południa kwadratowa w podstawie kaplica Firlejów, nakryta kopułą; od północy wydłużona, dostawiona prostopadle do prezbiterium, zamknięta półkoliście kaplica MB Paryskiej, obok kopuła kaplicy Ossolińskich.
Kościół podłużny, trójnawowy, halowy, korpus nawowy trzyprzęsłowy, przylegają do niego trzy pary kaplic bocznych oraz wydzielone kaplice na przedłużeniu naw bocznych. Długie, trzyprzęsłowe prezbiterium z dwiema kaplicami od strony północnej oraz kaplicą na jego przedłużeniu. Nawy, prezbiterium i część kaplic kryte sklepieniem krzyżowym; w kaplicach Ossolińskich i Firlejów sklepienie w typie lubelskim. Całość wnętrza zachowuje czytelną strukturę gotyckiej, trzynawowej hali zakonnej, zbliżoną swoją formą i proporcjami m.in. do XIV-wiecznejkatedry lwowskiej (łacińskiej).
W środkowej zakrystii znajduje się rzeźba Chrystus Ukrzyżowany na palmowym drzewie.
Makieta kościoła
Prezbiterium kościoła
Widok z placu Zamkowego
Historia
Wnętrze kościoła w trakcie mszyKościół i zabudowania klasztorne w roku 1964Kościół widziany z Al. Unii Lubelskiej
Za datę pierwszej fundacji kościoła klasztornego przyjmuje się rok 1253, jednakże dominikanie mogli przybyć do Lublina z Krakowa już w latach 30. XIII wieku. Obecny kościół został zbudowany w XIV wieku, z fundacji Kazimierza Wielkiego w 1342 r. Do początków XVI wieku, gdy dodano drugą nawę boczną, był świątynią dwunawową, z wydłużonym, zakonnym prezbiterium. Obecny kształt otrzymał po przebudowie w końcu XVI wieku (po katastrofalnym pożarze w 1575 r.).
Wnętrze
Świątynię otacza jedenaście kaplic, przesuwając się zgodnie z ruchem wskazówek zegara (począwszy od północno-zachodniego narożnika) są to kaplice:
Hulewiczów
w niej wejście na klatkę schodową wieży północnej (za rokokowym konfesjonałem),
przekryta kolebką, na niej malowidła: Duch Święty, Bóg Ojciec adorowany przez parę aniołów oraz sceny z Krzyżem Świętym – przekazanie Relikwii św. Dominikowi i Tomaszowi przez Maryję oraz dominikanom lubelskim przez biskupa kijowskiego Andrzeja,
W większości kaplic znajdują się ołtarze z II. połowy XVIII wieku z dynamicznymi, złoconymi, drewnianymi figurami będącymi znakomitym przykładem rzeźby lwowskiej (puławska pracownia Pawła Zeisla). W kaplicy Firlejów, do momentu kradzieży (8/9 lutego 1991 r.), przechowywana była jedna z największych na świecie relikwii Krzyża św., najprawdopodobniej znajdująca się wcześniej kolejno w Jerozolimie, Konstantynopolu i Kijowie, a która do Lublina dotarła prawdopodobnie ok. 1420 r. To ona była przyczyną, dla której lubelska bazylika była w XVII wieku trzecim miejscem pielgrzymkowym w Rzeczypospolitej – po Jasnej Górze i Gnieźnie.
W nawach bocznych znajduje się cykl sześciu obrazów z pracowni Tomasza Dolabelli.
Od południa do bazyliki przylega kompleks klasztorny, z dwoma wirydarzami, z pochodzącą z wieku XIV częścią wschodnią, mieszczącą m.in. wspartą na jednym filarze "Salę Unii" – dawny refektarz klasztorny, rozbudowywany w wiekach XVI-XVIII. Po kasacie i wypędzeniu zakonników w latach 80. XIX wieku, w klasztorze urządzono m.in. koszary. Dominikanie odzyskali częściowo swą własność w 1938 roku, lecz po 1945 roku większą część klasztoru zajął dom dziecka oraz Teatr Lalki i Aktora im. H.Ch. Andersena. Od kilku lat trwa kompleksowa rewaloryzacja i restauracja bazyliki i klasztoru. Znajdującą się w południowym skrzydle głównego czworoboku klasztornego bramę, flankują płaskorzeźbione panoplia, panneau nad przezroczem bramy przedstawia dwa podające sobie ręce putta, interpretowane niekiedy jako symbol unii Lubelskiej.
Galeria
Refektarz klasztoru dominikanów w Lublinie, według tradycji miejsce zawarcia aktu unii lubelskiej w 1569 roku
Fragment fasady od zaułka ul. Złotej
Kościół od południa – widoczne gotyckie skarpy nawy
.JPG)
