Polska
1939
30 Pułk Artylerii Lekkiej, 20 Pułk Artylerii Lekkiej
mjr Stanisław Komornicki
garnizon Brześć
wojsko
artyleria
Zgrupowanie „Brześć”
49 dywizjon artylerii lekkiej (49 dal) – improwizowany pododdział artylerii lekkiej Wojska Polskiego II RP.
Dywizjon nie występował w pokojowej organizacji wojska. Został sformowany jako improwizowany przez Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr 9 z Brześcia.
W II rzucie mobilizacji powszechnej przez 30 pułk artylerii lekkiej został sformowany w terminie do 6 września, Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr 9[1]. W skład ośrodka weszły Oddziały Zbierania Nadwyżek 30 pal, 20 pułku artylerii lekkiej i część Oddziału Zbierania Nadwyżek 9 pułku artylerii lekkiej. Wszystkie pułki artylerii lekkiej Okręgu Korpusu nr IX zostały zmobilizowane w ramach mobilizacji alarmowej 23 marca 1939. W pułkach po mobilizacji alarmowej z sierpnia 1939 i powszechnej z 31 sierpnia 1939, pozostały znaczne ilości nadwyżek personalnych złożone z rezerwistów i żołnierzy stanu czynnego z poboru w marcu 1939 oraz napływających rezerwistów z mobilizacji powszechnej do ośrodka. W magazynach twierdzy w Brześciu nad Bugiem przechowywano armaty i haubice grupy ćwiczebnej częściowo o znacznym stopniu zużycia, dla OZAL nr 9. Dodatkowo w nadwyżkach z 20 pal i 30 pal znajdowały się armaty i haubice przewidziane do szkolenia młodego rocznika poborowych, po wyjściu macierzystych pułków na granicę zachodnią i północną. Po przełamaniu frontu Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” przez niemiecki XIX Korpus Armijny (mot.) w kierunku Brześcia n/Bugiem natarcie prowadziły niemieckie dywizje pancerne i zmotoryzowane korpusu. Z uwagi na zagrożenie twierdzy z posiadanych zasobów OZAL nr 9 rozpoczęto, od 9 września na rozkaz Naczelnego Wodza formowanie Zgrupowania „Brześć” pod dowództwem gen. bryg. w st. spocz. Konstantego Plisowskiego[2]. Dla tego zgrupowania podjęto decyzję o sformowaniu dywizjonu artylerii i nadano mu nazwę 49 dywizjonu artylerii lekkiej. Podstawą do tworzenia dywizjonu był sformowany w ramach OZAL nr 9, dywizjon artylerii z nadwyżek 30 pal pod dowództwem ppłk Stefana Wierzbickiego, który ewakuował się z twierdzy w dniu 11 września wraz z OZAL nr 9. Dalsze formowanie dywizjonu przejął mjr Stanisław Komornicki[3]. Dywizjon sformowano z nadwyżek 30 pal, w składzie: 1 i 2 bateria armat 75 mm wz.1897[4]. W ramach ośrodka z nadwyżek 20 pal sformowano 3 baterię armat 75 mm wz.1897[5]. Dodatkowo ze stanu osobowego OZAL nr 9, uformowano baterię artylerii pozycyjnej (pieszej) pod dowództwem mjr Tadeusza Dynowskiego, którą podporządkowano mjr. Stanisławowi Komorowskiemu jako dowódcy artylerii obrony twierdzy i dowódcy 49 dal. W skład baterii pozycyjnej wchodziły: 2 działony armat 75 mm, 2 działony haubic 100 mm jako stacjonarnych umieszczone w bramach cytadeli, na stałych stanowiskach na wałach, jako działa przeciwpancerne. Dodatkowo w baterii były dwie haubice 155 mm artylerii ciężkiej[6]. Działony te nie posiadały zaprzęgów. Dowódcami ich byli oficerowie i podchorążowie rezerwy. Niekompletne zaprzęgi znajdowały się w bateriach dywizjonu. Łącznie w dywizjonie znajdowało się ok. 500 żołnierzy i 12 armat „ruchomych” i 6 dział bez zaprzęgów pozycyjnych[7]. Część żołnierzy obsług dywizjonu była przygotowana do walki jako pododdział pieszy w charakterze piechoty. 12 września dywizjon osiągnął w miarę skromnych możliwości gotowość bojową. Dywizjon nie posiadał kolumny amunicyjnej i taboru, posiadał łączność i zwiady dywizjonowe, bateryjne.
12 września 49 dal zajął stanowiska ogniowe na wschodnim brzegu Bugu; 1 i 2 baterie w rejonie lotniska Adamkowa, jako artyleria przeciwpancerna, 3 bateria jako artyleria ppanc. zajęła stanowiska w rejonie koszar 35 pp, 3 działonami i jednym działonem nad Bugiem[8]. 13 września po południu w rejonie Adamkowa, nawiązano styczność bojową z pododdziałami rozpoznawczymi 20 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej podchodzącej wzdłuż wschodniego brzegu Bugu i 10 Dywizji Pancernej podchodzącą z północy. Obie te dywizje wchodziły w skład XIX Korpusu Armijnego (mot.) gen. por. Heinza Guderiana. Baterie 1 i 2 stoczyły walkę z niemieckimi czołgami i piechotą zmotoryzowaną pod osłoną kilku plutonów piechoty. Baterie utraciły w walce jako uszkodzone i niemożliwymi do ewakuacji 3 armaty. Następnie pozostałe wycofały się do twierdzy[9]. 14 września w godzinach przedpołudniowych oddziały 20 DPZmot. zmusiły do odwrotu z przedpola twierdzy 1 kompanię batalionu marszowego 33 pp, która wysyłała patrole rozpoznawcze w kierunku Wysokiego Litewskiego, wspartą 3 baterią artylerii. W trakcie walki wspierająca bateria utraciła jedną armatę. 15 września od ostrzału niemieckiej artylerii zostało uszkodzonych 6 armat[10]. 16 września artyleria niemiecka ostrzeliwała w sposób skoncentrowany cytadelę, dywizjon poniósł ciężkie straty, pozostało jedynie 5 sprawnych armat. Ciężko ranny został dowódca dywizjonu mjr Stanisław Komornicki[11]. Część żołnierzy dywizjonu po wyjściu z cytadeli w Brześciu w nocy 16/17 września pomaszerowała wraz z Grupą „Brześć”, część z ocalałymi armatami pomaszerowała w kierunku Kobrynia i Kowla, gdzie dołączyły do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” lub Grupy „Kowel”[12].