Świadkowie Jehowy w województwie mazowieckim

Świadkowie Jehowy w województwie mazowieckim – wspólnota religijna Świadków Jehowy w województwie mazowieckim. W wyniku Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 określono liczbę osób na terenie województwa deklarujących swoją przynależność religijną do Świadków Jehowy na 11 817[1]. Natomiast liczba głosicieli według opracowania GUS „Wyznania religijne w Polsce 2019–2021” w roku 2021 wynosiła 12 691 (w tym 5361 w Warszawie)[2]. We wrześniu 2024 roku na terenie województwa znajdowały się miejsca zebrań 135 zborów[3][a] – w tym dwa zbory angielskojęzyczne, cztery zbory i dwie grupy rosyjskojęzyczne, sześć zborów ukraińskojęzycznych, zbór chińskojęzyczny, zbór gruzińskojęzyczny, zbór hiszpańskojęzyczny, zbór i grupa języka migowego, zbór ormiańskojęzyczny, zbór włoskojęzyczny i grupa wietnamskojęzyczna; dysponujące 65 Salami Królestwa[3][b].

Historia

Początki

Koniec XIX wieku

W roku 1895 Hipolit Oleszyński – Badacz Pisma Świętego – przyjechał na trzy miesiące ze Stanów Zjednoczonych do Warszawy by członków swojej rodziny i znajomych zapoznać z wierzeniami Badaczy Pisma Świętego. Wizyta ta jednak nie przyniosła oczekiwanych rezultatów[4].

Pierwsza dekada XX wieku

W 1901 roku w zbierała się w Warszawie niemieckojęzyczna grupa 15 osób posługująca się publikacjami w języku niemieckim. Do grupy tej należał Johann Weinz, który literaturę biblijną sprowadzał ze składu literatury w Berlinie za pośrednictwem Margarete Giesecke[5]. Jesienią 1905 roku zamieszkał w Warszawie E. Bente, Badacz Pisma Świętego ze Szwajcarii, który objął wakat dyrektora w warszawskiej fabryce koronek przy ul. Skierniewickiej 5[6].

17 października 1905 roku w Warszawie udało się dokonać pierwszej rejestracji grupy polskich Badaczy Pisma Świętego.

Oprócz Warszawy, na Mazowszu grupy powstały w Kicinie koło Ciechanowa[7] i Makowicy koło Makowa Mazowieckiego[c][8].

Grupę w Warszawie kilka razy odwiedził przedstawiciel niemieckiego biura, pielgrzym Hermann Herkendell (1889–1926), stamtąd też sprowadzano literaturę[9]. Przy ul. Żelaznej 82, gdzie mieszkał E. Bente, rozpoczęto organizowanie spotkań w celu analizy Biblii[7]. Działania tych osób sprawiły, że w latach 1904–1909 opublikowano po polsku publikacje Towarzystwa Strażnica (m.in. Wykłady Pisma Świętego). Po roku 1907 powrócił ze Stanów Zjednoczonych do Warszawy Wincenty Kin, który Badaczem Pisma Świętego został dzięki Oleszyńskiemu[4].

Lata 1910–1919

3 maja 1910 roku w 14-osobowym warszawskim zborze złożył wizytę C.T. Russell wraz z J.F. Rutherfordem. Spotkanie odbyło się przy ul. Żelaznej 78/7, gdzie mieszkał E. Bente. Tłumaczem na język polski był E. Bente i W. Kin, a na język niemiecki Otto Kötitz[d]. Russell odwiedził zbór również w następnym roku. Po tej wizycie dwóch członków zboru – z Warszawy oraz z Ciechanowa – zgłosiło się do służby kolporterskiej. Mimo że już wtedy w Warszawie było wiele osób, które interesowały się studiowaniem Biblii, w urządzaniu ich spotkań przeszkadzała carska policja[9][10]. Podczas wizyty C.T. Russell zasugerował złożenie do władz wniosku o prawną rejestrację wyznania.

W roku 1911 zbór w Warszawie liczył około 25 osób, a w Raszynie około 8. 15 sierpnia 1911 roku 7 osób zostało ochrzczonych[11] w Wiśle na terenie Warszawy[12]. W tym samym roku na prośbę Wincentego Kina C.T. Russell wysłał Hipolita Oleszyńskiego, by odwiedził zbory w Warszawie i innych miastach (głównie w Galicji). W trakcie pobytu w Warszawie wydał w języku rosyjskim, w nakładzie 10 tysięcy egzemplarzy, broszurę pt.: „Gdzie są umarli? Co Biblia mówi o piekle?”[13].

Bente i Oleszyński przygotowali dwa wnioski do Sekretarza Spraw Religijnych dotyczące legalizacji działalności Badaczy Pisma Świętego, jednak mimo poniesionych znacznych nakładów finansowych zostały one załatwione odmownie.

Dzięki pomocy pewnego urzędnika pracującego w wojskowości na mocy reskryptu Nr 2167/5 wydanego przez generała-gubernatora Warszawy, 20 maja 1913 roku udało się zalegalizować zbór warszawski oraz uzyskać prawną podstawę działalności Badaczy Pisma Świętego. Dokument ten umożliwił działalność na szerszą skalę. Potwierdzał on istnienie zboru warszawskiego od 1905 roku. Akta urzędowe i sądowe, powołujące się na ten dokument, nawiązują równocześnie do dnia 17 października 1906 roku, kiedy to car wydał ukaz tolerancyjny, potwierdzający istnienie zboru[14]. Uzyskano status wyznania uznanego przez państwo.

Do warszawskiego zboru należeli m.in. Wincenty Kin, Tomasz Całka, Władysław Kącki z żoną Wiktorią, Kokosiński, Damazy Barcikowski, Rudasiowie i Kremerowie.

W roku 1914 w Warszawie wydano 8-stronicową jednodniówkę „Badacz Pisma Świętego – pismo religijne”[15].

W kwietniu 1915 roku 90 osób zebrało się w Warszawie na dorocznej uroczystości Wieczerzy Pańskiej (Pamiątce). W 1915 roku regularnie (co miesiąc) była publikowana „Strażnica” w języku polskim.

W roku 1916 chrzest przyjął Bolesław Uchman z Warszawy, który przez pół wieku był filarem warszawskiego zboru[16].

W 1918 roku warszawski zbór skupiał około 50 osób, które regularnie przychodziły na wykłady.

Od stycznia 1919 roku „Strażnica” w języku polskim ukazywała się dwa razy w miesiącu. 4 lipca 1919 roku w Ministerstwie Oświecenia Publicznego i Wyznań Religijnych złożono podanie o potwierdzenie „Zgromadzenia Religijnego (...) oraz o pozwolenie miewania wykładów /odczytów/ treści religijnej. Przewodniczącym został Wacław Narodowicz (ur. 1892), zastępcą Władysław Kącki (ur. 1885), sekretarzem Henryk Laube (ur. 1895), jego zastępcą Stanisław Szopiński (ur. 1887), skarbnikiem Damazy Barcikowski (ur. 1859), a jego zastępcą Stanisław Barecki (ur. 1871)[17].

Lata 20. XX wieku

Wiosną 1920 roku zarząd polskiej filii Towarzystwa Strażnica w Detroit przysłał do Polski jako swoich przedstawicieli W.S. Kołomyjskiego i Czesława Kasprzykowskiego. Do czerwca 1920 roku siedziba warszawskiego zboru była zarejestrowana w mieszkaniu prywatnym przy ul. Żelaznej 89/16.

Brak kontaktów na terenie zaboru rosyjskiego z resztą Badaczy Pisma Świętego (np. wiadomość o śmierci C.T. Russella dotarła do Warszawy aż dwa lata po fakcie) podczas I wojny światowej spowodował, że doszło do podziałów i rozłamów. Jedna z grup – Wincentego Kina – wprowadziła swoje nauki i przejęła salę w Warszawie oraz prawo do działalności. Wysłana przez amerykański oddział Towarzystwa Strażnica delegacja złożona z Kołomyjskiego i Kasprzykowskiego uznała, że nauki tej grupy są niezgodne z naukami Towarzystwa Strażnica i w niedługim czasie przywróciła właściwe poglądy. Ponieważ jednak Kin i inni (około 1/3 członków [30 osób], w tym Stanisław Babut i Stanisław Szopiński) nie powrócili do zboru, utracono prawo do działalności, na podstawie którego działali Badacze związani z Towarzystwem Strażnica oraz salę, w której zgromadzał się zbór warszawski. Grupa W. Kina zgromadzała się w mieszkaniu Tomasza Całki przy pl. Dąbrowskiego 6/3. Z tego względu zebrania zborowe i wykłady publiczne zboru (około 100 osób) związanego z Towarzystwem Strażnica (zarejestrowanego pod koniec 1920 roku) odbywały się w czwartki i niedziele w wynajmowanych salach kin Bajka, Raj i Lux[18]. Większe spotkania odbywały się też w warszawskich Piaskach i Nowym Bródnie[19].

W 1920 roku istniał już zbór Grzybowo-Windyki, a prężnie działająca grupa w Warszawie, publikowała zapowiedzi niedzielnych wykładów w prasie oraz na ulotkach, rozdawanych na ulicach. Dzięki temu w 1921 roku w każdą niedzielę wykłady publiczne w stolicy gromadziły do 700 słuchaczy[20].

30 kwietnia 1921 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zaświadczyło, że „Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego”, jest jawnym Stowarzyszeniem Religijnym[21]. Kazimierz Czapiński wniósł do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) interpelację poselską na temat prześladowań członków zborów w Polsce[22].

W tym samym roku w Warszawie nastąpiło otwarcie pierwszego biura w Polsce wraz ze składem literatury przy ul. Chmielnej 67/4 oraz sali zebrań przy ul. Hożej 35, która po remoncie mogła pomieścić 400 osób.

Od 30 października do 2 listopada 1921 roku w stolicy odbył się pierwszy walny zjazd, na który przybyło ponad 500 osób z 30 miejscowości, a 14 zostało ochrzczonych[23][24]. W sierpniu i pod koniec grudnia 1921 roku w Warszawie ukazała się 4-stronicowa jednodniówka „Świat się skończył. Miljony ludzi z obecnie żyjących nigdy nie umrą”[19]. W 1921 roku grupa Badaczy Pisma Świętego działała także w Jabłonnie[18]. Jesienią do zboru warszawskiego należeli m.in. Czesław Kasprzykowski, Wacław Narodowicz, Bolesław Uchman, S. Łabentowicz, J. Wyrzykowski, J. Figiel, Z. Wykowski, S. Niedźwiedzki, F. Rudaś, S. Bartoszewski[25].

Kolejne zgromadzenie w Warszawie odbyło się w 26 grudnia 1922 roku w sali przy ul. Hożej 35 (III piętro). W czasie zgromadzenia odbył się również chrzest, którego udzielał Bolesław Uchman z Warszawy[23][26]. W 1922 roku na dorocznej Pamiątce śmierci Jezusa Chrystusa w Warszawie zebrało się 259[27][28], w 1923 – 285[29]. W 1923 roku w zborze warszawskim oprócz Kasprzykowskiego działali również m.in. Bolesław i Jan Uchmanowie, Jan Wyrzykowski, Aleksander Bartoszewski, Wacław Szewczyk i Roman Podleś.

W 1924 roku na uroczystości Pamiątki śmierci Jezusa Chrystusa w Warszawie obecnych było 281 osób[30].

W grudniu 1924 roku by przeciwdziałać zarysowującemu się podziałowi w zborach, Towarzystwo Strażnica jako swojego przedstawiciela wydelegowało do Polski Wacława Wnorowskiego, który był również na kongresie w Warszawie (25–29 grudnia). W Polsce przebywał od 24 grudnia 1924 roku do połowy września 1925 roku[31]. W ogrodzie przy ul. Ordynackiej na jednym z jego przemówień zgromadziło się kilka tysięcy słuchaczy, a po zakończeniu kazania rozdano tysiące egzemplarzy literatury biblijnej. Przemówienie wygłosił również w Łomży[32].

Rozłam w warszawskim zborze wyraźnie zaznaczył się w okresie Pamiątki 1925 roku, na która przybyło 135 osób[33]. W tym czasie Czesław Kasprzykowski stał się jawnym przeciwnikiem Towarzystwa Strażnica (15 stycznia 1924 roku złożył rezygnację z funkcji przedstawiciela Międzynarodowego Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego, a 15 grudnia 1924 roku przestał wykonywać swoje obowiązki). Związał się on z ruchem LHMM, który w Polsce działa pod nazwą Świecki Ruch Misyjny „Epifania”[e]. W wyniku tego rozdziału Kasprzykowski przekazał Biuro przy ulicy Chmielnej 67/4 Wacławowi Wnorowskiemu, działającemu w roli nowego przedstawiciela Towarzystwa Strażnica, natomiast sala zebrań przy ul. Hożej 35 należała do założonego przez Kasprzykowskiego odłamu. Kasprzykowski przejął też zarejestrowane na siebie stowarzyszenie „Badacze Pisma Świętego – Grupa II”[34]. W wyniku tego grupa Badaczy Pisma Świętego związana z Towarzystwem Strażnica pozostała bez rejestracji[35]. 13 września w Warszawie W. Wnorowski wygłosił wykład do ponad 1000 osób. W dużych wynajętych obiektach wyświetlano również „Fotodramę stworzenia, do których sporządzono napisy w języku polskim[33].

W roku 1925 zbory odwiedził Joseph F. Rutherford wraz z Alexandrem H. Macmillanem[36]. 10 maja A.H. Macmillan wygłosił przemówienie w Teatrze imienia Abrahama Kamińskiego w Warszawie, a 17 i 30 maja w tej samej sali przemówienia wygłosił W. Wnorowski. W czerwcu 1925 roku zbory działały m.in. w Warszawie, Gąsocinie (13 członków), Kicinie (10), Miałkówku (17), Pruszkowie (20) i Zabielach Wielkich (15)[37].

Na przełomie lat 1926 i 1927 kolporterzy Stefan i Augustyn Raczkowie, Feliks Mucha oraz Stefan Milewski, prowadzili działalność kaznodziejską w rejonie Płocka, Ciechanowa i Ostrołęki aż po Białystok[38].

W roku 1926 krajowe biuro Towarzystwa Strażnica oraz sala zebrań warszawskiego zboru zaczęły funkcjonować przy ul. Nowy Zjazd 1 w Warszawie. Zbór warszawski miał swoją orkiestrę muzyczną do której należeli m.in. Józef Kostkiewicz, Zdzisław Rudas, Wyrzykowski oraz chór prowadzony przez Krystiana Brandta. Chór ten utrwalił wiele pieśni Królestwa (w językach polskim i ukraińskim) oraz 15-minutowych wykładów wygłaszanych przez Ludwika Kinickiego, z których korzystały także zbory w Polsce. W roku 1926 na uroczystość Pamiątki śmierci Jezusa Chrystusa w Warszawie przybyło 129 osób[39], a w roku 1927 – 175 osób[40].

Latem 1927 roku w Warszawie odbyła się trzydniowa konwencja. Na kolejną warszawską konwencję zorganizowaną 25 grudnia 1927 roku przybyło około 500 osób. W Warszawie działali również współwyznawcy przybyli ze Szwajcarii i innych krajów. Zwolniono też aresztowanych pracowników z Biura Oddziału. W Nasielsku działalność kaznodziejską prowadziła niejaka Maron, w Milanówku, mieszkający tam Badacze Pisma Świętego, a w Żyrardowie wierzeniami z krewnymi dzielił się K. Czap z Łodzi. W roku 1926 Stefan Materch, pochodzący ze wsi Łomia otrzymał formę książkową „Fotodramy stworzenia”. Na przełomie roku 1926 i 1927 w drodze do Brazylii zapoznał się z kolejnymi publikacjami Towarzystwa Strażnica, który udostępnił mu pasażer. Ponieważ nie spotkał tam innych głosicieli, w czerwcu 1927 roku postanowił wrócić do Polski. W grudniu 1927 roku w Warszawie został ochrzczony. W następnych miesiącach prowadził działalność kaznodziejską w powiatach mławskim i sierpieckim. W 1929 roku rozpoczął służbę w Biurze Oddziału, pełniąc ją do roku 1938[41][6].

20 października 1929 roku w Goszczynie podczas działalności kaznodziejskiej grupa mieszkańców zaatakowała dwoje głosicieli[42].

W różnych miejscach wyświetlano „Fotodramę stworzenia” (m.in. w 1928 roku w warszawskim Teatrze im. Abrahama Kamińskiego[43]).

Lata 30. XX wieku

Na początku lat 30. XX wieku zbory istniały m.in. w Warszawie, Ostrołęce (do którego należały osoby także z Ław i Malinowa Nowego)[44], Krasnosielcu i Mławie. W Siedlcach zebrania odbywały się w domu przy ul. Sokołowskiej[45].

W konwencji w Warszawie, która odbyła się w dniach 7–9 czerwca 1930 roku w sali przy ul. Nowy Zjazd 1, uczestniczyło ponad 300 osób, a ochrzczono 52. Obecni byli delegaci z całej Polski oraz zagraniczni przedstawiciele Towarzystwa Strażnica (m.in. Łabuszewski z Berlina oraz Martin Harbeck z Biura Europejskiego w Szwajcarii). W programie konwencji była również prowadzona działalność kaznodziejska na terenie Warszawy, w której uczestniczyło 142 głosicieli[26][46].

W 1930 roku w biurze krajowym pracowało siedmiu pracowników. Ponieważ Badacze Pisma Świętego związani z Towarzystwem Strażnica byli zmuszeni zrezygnować z budynku przy ul. Nowy Zjazd 1, konieczne stało się przeniesienie biura do Łodzi.

W tym czasie Wilhelmowi Scheiderowi swoje pełnomocnictwa do reprezentowania pierwszej grupy Badaczy Pisma Świętego zarejestrowanej przed I wojną światową na mocy reskryptu nr 2167/5 przekazał Całka, który był w 1913 roku upoważniony przez władze carskie. Dzięki temu Badacze Pisma Świętego, związani z Towarzystwem Strażnica ponownie działali legalnie[47].

25 maja 1931 roku w Krasnosielcu doszło do brutalnego napadu na członków miejscowego zboru[42].

W 1932 roku osiedlił się w podwarszawskiej Zielonce Jan Gente, który podjął działalność kaznodziejską. Niebawem wsparli go kolejni przybysze – Michał Orlik i Tomasz Piela. W rezultacie wkrótce powstał tam zbór Świadków Jehowy (przyjęcie nowej nazwy w 1931 roku[f]) obejmujący początkowo teren Zielonki i Wołomina[48].

Przez krótki czas „Złoty Wiek” (obecnie „Przebudźcie się!”) był dostępny również w sprzedaży w kioskach ulicznych wraz z prasą światową i szeroko reklamowany na ulicach Warszawy i Łodzi. Ponieważ czasopismo to zdaniem strony kościelnej podważało doktryny i autorytet Kościoła katolickiego, strona kościelna wywierała presję na władze by uniemożliwić jego wydawanie[49]. W roku 1936 filia administracji tego czasopisma mieściła się przy ul. Długiej 46/52[50]. Kilkukrotnie jednak zmieniano wydawców. Wśród pracowników redakcji byli m.in. Augustyn Raczek, Ludwik Kinicki, Jan Gątkiewicz (tłumacz z języka niemieckiego, Wojciech Jordani oraz tłumacz z języka francuskiego (nazwisko nieznane). W 1936 roku władze zakazały publikacji czasopisma „Złoty Wiek” (Augustyn Raczek odpowiedzialny za jego wydawanie został skazany na 15 miesięcy więzienia), które od 1 października 1936 roku do początku II wojny światowej ukazywało się w Warszawie pod nowym tytułem „Nowy Dzień”[51]. Siedziba redakcji nie uległa zmianie, redaktorem był Ludwik Kinicki. Czasopismo drukowane było w prywatnej warszawskiej drukarni Wolnickiego. Ukazywało się ono do samego wybuchu II wojny światowej. W 1937 roku powstał niewielki zbór w Pustelniku (obecnie część Marek)[52].

W czasie II wojny światowej wielu wyznawców zostało osadzonych w obozach koncentracyjnych i nosiło znak – fioletowy trójkąt

Okres II wojny światowej

 Osobny artykuł: Prześladowania Świadków Jehowy w III Rzeszy.
 Zobacz więcej w artykule Świadkowie Jehowy w Polsce, w sekcji Okres II wojny światowej.

W czasie II wojny światowej wielu wyznawców zginęło w hitlerowskich obozach koncentracyjnych m.in. w Auschwitz-Birkenau, Mauthausen-Gusen, Sachsenhausen, Buchenwald, Lublin oraz Ravensbrück. W Auschwitz-Birkenau wśród ponad 400 Świadków Jehowy znalazło się 23 przywiezionych z Radomia. Naziści starali się, aby w jednym bloku nie przebywało więcej niż 2–3 wyznawców. Heinrich Himmler osobiście nakłaniał wyznawców w 1941 do podpisania oświadczenia o wyrzeczeniu się wiary, jednak nikt tego nie uczynił[53][54][55][56]. Prof. Christine King napisała: „Im bardziej byli uciskani, tym mocniej zwierali szeregi, a ich opór nabierał twardości diamentu”[53].

W tym okresie wielu Świadków Jehowy było ściganych przez władze nazistowskie. Ludwik Kunicki ukrywał się pod pseudonimem „Adam” m.in. w Pustelniku u rodziny Mielczarków. Tam powielał publikacje Świadków Jehowy. W ich przewozie do zborów pomagała jego żona oraz córka Leokadia[52][57].

Artykuły ze „Strażnicy” przewożono konspiracyjnie najczęściej z Niemiec. Miały postać listów (rękopisów). Następnie je tłumaczono. Matryce woskowe „Strażnicy” przygotowywano w Warszawie, a odpowiedzialni za poszczególne strefy dbali o ich powielenie również w innych częściach kraju (oprócz Warszawy, m.in. w Lublinie, Krakowie, Lwowie). 4 grudnia 1942 roku policja niemiecka aresztowała w mieszkaniu przy ul. Chłodnej 36 w Warszawie (gdzie mieszkała też rodzina Kąckich) dwóch wyznawców, którzy powielali publikacje Świadków Jehowy: Stefana Milewskiego i Jana Gontkiewicza oraz Józefa Wojnarowskiego znajdującego się tam przypadkiem. Wkrótce potem zostali wysłani do obozów koncentracyjnych: Majdanek, a następnie Buchenwald[58][59]. Zadania ich przejął Ludwik Kinicki, który poza tym nadzorował działalność Świadków Jehowy na całym obszarze Generalnego Gubernatorstwa. 1 września 1944 roku wraz z żoną, synem i córką oraz z innymi Świadkami Jehowy (m.in. Anną Mielczarek[g], rodziną Jordani) został aresztowany w Warszawie. Po krótkim pobycie wraz z innymi Świadkami Jehowy w obozie przejściowym w Pruszkowie[60], 5 września 1944 roku został osadzony w obozie koncentracyjnym Gusen (nr obozowy 95190), gdzie zmarł 19 grudnia 1944 roku; jego syn Bogumił (ur. 21 stycznia 1924; nr obozowy 95189) przeżył pobyt w obozie i żył do 2015 roku[52][61][62][57]. W obozie zmarł również Wojciech Jordani[52][63].

31 października 1943 roku przy próbie nielegalnego przekroczenia granicy z Generalnym Gubernatorstwem zostali aresztowani Wincenty Alfons Licznerski oraz Leon Potrzuski z Kaliszek. Mieli przy sobie 35 egzemplarzy przemycanej Biblii. W lutym 1944 roku zostali przewiezieni z Fortu III „Pomiechówek” do KL Stutthof[64].

Świadkowie Jehowy byli więzieni na Pawiaku (m.in. z Warszawy i Siedlec) oraz rozstrzeliwani m.in. w okolicach Mławy, Modlina (Józef Lubacha, Szymański i Dul)[56] i Kleszewa[h][57].

W Warszawie nadal prowadzono regularną nieoficjalną działalność kaznodziejską. Pod przykrywką sprzedawców, chodzono od domu do domu. Kiedy zauważono zainteresowanie, udostępniano publikacje biblijne. Następnie po kilku kontaktach, zainteresowanych łączono w grupy po 5–10 osób z którymi prowadzono bezpłatne studia biblijne. Trwało to aż do wybuchu powstania warszawskiego w 1944 roku. Podobną metodę stosowali posiadacze riksz, którzy prowadzili taką działalność wśród pasażerów oraz sprzedawcy płodów rolnych na targowiskach[65]. W pomocy organizowaniu zebrań w Ciechanowie pomagali współwyznawcy z Warszawy. Świadkowie Jehowy na Pomorzu z powodu odmowy przyjęcia niemieckiej listy narodowościowej i wyrzeczenia się wiary zostali przymusowo wysiedleni z własnych domów, np. Władysław Chomentowski z rodziną do Ostrowi Mazowieckiej, gdzie nie było głosicieli, rozpoczęli tam działalność kaznodziejską. W lipcu 1944 roku w okolicach Płatkownicy zostało ochrzczone małżeństwo z Morzyczyna[66].

Publikacje Świadków Jehowy („Nasza Służba Królestwa” z lat 50. XX w.) drukowano potajemnie w okresie zakazu działalności również na terenie województwa

Okres powojenny

1947

W dniach od 14 do 16 sierpnia ogólnokrajowy kongres pod hasłem „Chwalcie Jehowę wszystkie narody” odbył się na stołecznych kortach Legii Warszawa[67]. W grudniu na terenie województwa warszawskiego działało 28 zborów[68][69]. Niektórzy z ich członków wyjechali na Ziemie Odzyskane. Do zboru Mostkowo koło Łukty przybyli pionierzy z Siedlec, a w kwietniu Tadeusz Wincenciuk z Nowej Wsi koło Sokołowa Podlaskiego wyjechał do prowadzenia działalności w Olsztynie[70]. W zborze w Kosowie Lackim działało głosicieli ponad 20 głosicieli[71]. Grupa Łochów prowadziła działalność kaznodziejską w promieniu ponad 30 km[72].

1948

Powstał oddzielny zbór w Wołominie mający wówczas 25 głosicieli. Zebrania tego zboru odbywały się w domu Grzegorzewskich przy ul. Lipińskiej[48]. W Ostrołęce istniała grupa kilkunastu głosicieli[73]. W Warszawie najwięcej Świadków Jehowy mieszkało na Mokotowie[74].

Funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa rozpoczęli „sprawę rozpoznania i rozpracowania członków związku wyznaniowego Świadkowie Jehowy w związku z działalnością prowadzoną na terenie pow. Kozienice” (trwająca do 1954 roku)[75].

1950

Według szacunków Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa wiosną na terenie miasta Warszawy działało 12 grup, a na terenie województwa warszawskiego 42 grupy. Ustalił też informacje o 400 głosicielach mieszkających w województwie mazowieckim (oprócz Warszawy) i oszacował liczbę głosicieli oraz osób zainteresowanych na około 3560 (w tym 1500 w Warszawie). W czerwcu według kolejnych szacunków WUB w województwie działało 41 grup i co najmniej 1300 głosicieli[76].

Prześladowania

Delegalizacja działalności i prześladowania w latach 50. XX wieku

2 lipca 1950 roku Świadkowie Jehowy zostali poinformowani o rozwiązaniu wyznania i jego delegalizacji[6]. W województwie warszawskim poza główną akcją aresztowań z czerwca, 5 lipca 1950 roku przeprowadzono następną, podczas której aresztowano kolejnych głosicieli. Według niepełnych danych na dzień 8 lipca 1950 roku liczba aresztowanych w województwie wynosiła co najmniej 51 osób (w tym 32 w Warszawie). Do 5 sierpnia liczba wzrosła do 82 osób, 62 osoby zostało zwolnionych, a 20 pozostawało w areszcie. Na koniec 1950 roku w województwie spośród 80 aresztowanych, 12 zostało skazanych na bezwzględne kary pozbawienia wolności[77].

Artykuły prasowe z początku lat 50. XX wieku ostro atakowały Świadków Jehowy. Władzom jednak nie udało się zdusić ich działalności. W następnych dziesięcioleciach – już w czasie zakazu działalności – powstawały kolejne zbory. Rozrastające się liczebnie dzielono na mniejsze, które po przekroczeniu ponad 120–150 głosicieli znowu dzielono na nowe. Działalność drukarska ich publikacji była prowadzona konspiracyjnie w kilku ukrytych ośrodkach na terenie województwa. We wrześniu 1957 roku zlikwidowali jedną z nich – w Wołominie[78]. W 1973 roku w ramach operacji o kryptonimie „Kuźnica III”, funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa zlikwidowali drukarnie w Śniadkowie Górnym[79].

W różnych miastach funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego represjonowali Świadków Jehowy i bezprawnie pozbawiali ich wolności[80][81].

W dniach od 16 do 22 marca 1951 roku odbywała się w Warszawie przy drzwiach zamkniętych rozprawa sądowa przeciwko Świadkom Jehowy, na którą nie wpuszczono publiczności. Współwyznawcy zgromadzili się przed gmachem Wojskowego Sądu Rejonowego przy ulicy Koszykowej – chcieli swoją obecnością dodać im otuchy i zachęcić ich do wytrwałości. Służby więzienne dowoziły oskarżonych karetkami pogotowia ratunkowego od razu na wewnętrzny dziedziniec sądu. Kiedy jednak więźniowie wysiedli z samochodów, usłyszeli słowa pokrzepienia i zachęty wykrzykiwane przez dzieci współwyznawców, którym udało się dostać w pobliże muru sądu. Na ławie oskarżonych zasiadło siedmiu wyznawców: czterech członków zarządu krajowego: Wilhelm Scheider, Edward Kwiatosz, Harold Abt i Władysław Jędzura oraz trzech innych, których z różnych powodów uznano za ważnych w organizacji. Prokurator wojskowy mjr Jan Orliński domagał się kary śmierci dla Wilhelma Scheidera. Sąd skazał go na dożywotnie więzienie. Trzej inni członkowie zarządu otrzymali wyroki po 15 lat więzienia, zaś pozostali trzej – Władysław Sukiennik otrzymał dziesięć lat więzienia, Jan Liczka – sześć lat, a Naftali Glasberg – pięć lat więzienia[82].

W roku 1956 trzej wyznaczeni wyznawcy, zgłosili się do Urzędu do Spraw Wyznań, zwracając uwagę, że zarówno oni sami, jak i pozostali Świadkowie Jehowy uważają uwięzionych członków zarządu za niewinnych. Wkrótce wypuszczono dziesiątki wyznawców, wielu pozbawionych wolności od roku 1950.

W roku 1957 ponownie złożono wniosek o legalizację.

Prześladowania w latach 60. XX wieku

W 1960 roku UB przeprowadził rewizję w mieszkaniu Mariana Brodaczewskiego w Otwocku, gdzie znaleziono ponad sto egzemplarzy „Strażnicy”, broszury, bruliony, notatki i kalendarz z zapiskami. Przez kilka dni więziono go w pomieszczeniach biurowych MSW przy Rakowieckiej. Mimo że minęło 48 godzin od zatrzymania, nie przedstawiono mu prokuratorskiego nakazu aresztowania. Sprawy tego bezprawnego zatrzymania nigdy nie wyjaśniono. Agent UB doniósł, „że Brodaczewski jest członkiem trzyosobowego Komitetu Krajowego i sługą okręgu II obejmującego teren województwa krakowskiego oraz część województw kieleckiego i rzeszowskiego” i jest odpowiedzialny za łączność ze współwyznawcami z ZSRR. Zakład Kryminalistyki KGMO nakazał rewizje u członków wyznania, w wyniku których m.in. w Krakowie znaleziono różne arkusze papieru listowego, kratkowanego i bloczki kieszonkowe. Specjaliści mieli przeprowadzić ekspertyzę grafologiczną, mającą dowieść, że wszystko zostało nakreślone tą samą ręką Brodaczewskiego. „Grafolodzy jednak się ociągali, stale domagali się nowych próbek pisma. Ale Brodaczewski okazał się niewdzięcznym aresztantem, bo nie dość, że odmawiał jakichkolwiek zeznań kapitanowi Stefanowi Pabisiakowi z SB w Warszawie, to nie chciał nawet tej odmowy potwierdzić własnym podpisem”[83].

Po zorganizowaniu 10 września 1961 roku spotkania współwyznawców w domu Teodora Zawadzkiego w Nunie, przeprowadzono 3 dni później przeszukanie, skonfiskowano literaturę religijną, a właściciela domu zatrzymano w areszcie. Od 24 października 1961 roku objęty inwigilacją w ramach Sprawy Ewidencyjnej Obserwacji prowadzonej przez Referat ds. Bezpieczeństwa KPMO w Pułtusku pod kryptonimem „Zwiastuni” (nr 1532), a od 23 grudnia 1968 roku objęty kontrolą operacyjną o kryptonimie „Kosa”[84].

W maju 1963 roku Sąd Najwyższy w Warszawie zezwolił na indywidualne wyznawanie kultu religijnego i na ten werdykt (VI Ko 48/60, OSNKW 1963, z. 10, poz. 180) powoływali się Świadkowie Jehowy w czasie zatrzymań przez służby bezpieczeństwa podczas głoszenia lub zebrań religijnych.

W różnych regionach województwa powstawały nowe grupy Świadków Jehowy (np. na początku lat 60. pierwsi Świadkowie Jehowy w powiecie pułtuskim; a zbór w Pułtusku powstał w czerwcu 1991 roku[85]).

Prześladowania w latach 70. XX wieku

W latach 70. XX wieku dochodziło do aresztowań i inwigilacji Świadków Jehowy, m.in. w Warszawie (1975)[86][87], Ostrołęce (1979)[88].

W roku 1979 w Ostrołęce prowadzono operacje w sprawie działań Świadków Jehowy związanych z przerzutem literatury do ZSRR[89].

Konwencje leśne, działalność ewangelizacyjna, kolejne próby legalizacji

Szczególnie od lat 70. XX wieku głosiciele w lecie prowadzą grupową wyjazdową działalność kaznodziejską na terenach, gdzie jest mniej wyznawców (wcześniejsze nazwy to: grupy pionierskie, ośrodki pionierskie, obozy pionierskie)[b]. W roku 1972 podjęto kolejne bezskuteczne próby legalizacji. Jeszcze w okresie represyjnego zakazu z nieoficjalną wizytą przebywał w Polsce trzeci prezes Towarzystwa Strażnica Nathan H. Knorr wraz z żoną[90]. W połowie lat siedemdziesiątych po wyborze na członka Ciała Kierowniczego nieoficjalnie odwiedził Polskę Teodor Jaracz z żoną. Ze względu na możliwość podsłuchu rozmowy z nadzorcami działalności w Polsce przeprowadzał podczas spacerów na świeżym powietrzu[91].

Czas „odwilży”

Od końca listopada 1977 roku przedstawiciele Ciała Kierowniczego Świadków Jehowy oficjalnie spotkali się z niektórymi wyznawcami na terenie obecnego województwa mazowieckiego (m.in. 24 grudnia w Sulejówku, 25 grudnia w dwóch miejscach w Warszawie). W następnym roku Milton G. Henschel i Theodore Jaracz złożyli wizytę w Urzędzie do Spraw Wyznań[92][93].

Pod koniec lat 70. XX w. niektórym Świadkom udało się wyjechać na kongresy poza granice Polski – najpierw do Lille we Francji, potem do Kopenhagi w Danii (1978, 1979), a w latach 1980 i 1981 – do Wiednia.

Od roku 1982 rozpoczęto ponownie wynajmować hale sportowe (m.in. Torwar, Halę Gwardii w Warszawie (w 1982 roku „Prawda o Królestwie”: 4000 obecnych)[94]; 6 sierpnia 1983 roku: „Jedność dzięki Królestwu”), a w następnych latach na większe zgromadzenia również stadiony w Warszawie[95], Ostrołęce[96][97] oraz w Radomiu[98][99].

Od 1982 roku uzyskiwano też od władz zezwolenia na wynajem obiektów, aby prowadzić w nich zebrania zborowe[100][101][102].

W roku 1984 pozwolono sprowadzić ze Stanów Zjednoczonych 60 000 egzemplarzy książki Mój zbiór opowieści biblijnych na adres jednego z podwarszawskich współwyznawców. W Warszawie z udziałem wyznawców, wytwórnia Poltel na zlecenie Telewizji Polskiej nagrała 62 minutowy film dokumentalny pt. Dobra nowina o Królestwie[103], rok później powstał podobny film pt. Lud zachowujący prawość, dołączono do nich również sceny z warszawskich kongresów pod hasłem „Rozwój Królestwa” w 1984 i pod hasłem „Lud zachowujący prawość” w 1985 roku.

Świadkowie Jehowy w Polsce w celu ułatwienia importu swoich publikacji 12 lutego 1985 roku zarejestrowali w Warszawie spółkę pod nazwą Strażnica – Wydawnictwo Wyznania Świadków Jehowy w Polsce.

W sierpniu 1985 roku na Stadionie Dziesięciolecia odbył się kongres międzynarodowy pod hasłem „Lud zachowujący prawość”[104][93]. 27 sierpnia 1985 roku minister-kierownik Urzędu ds. Wyznań Adam Łopatka przyjął w Warszawie przedstawicieli Świadków Jehowy Haralda Abta i Edwarda Kwiatosza, Theodora Jaracza i Miltona G. Henschela. Poinformowano o przygotowaniach i programie kongresów oraz perspektywach związanych z prawnym uznaniem tego wyznania religijnego w Polsce[105].

W dniach od 25 do 27 lipca 1986 roku kongres okręgowy pod hasłem „Pokój Boży” odbył się na stadionie Gwardii Warszawa[106].

W dniach od 31 lipca do 2 sierpnia 1987 roku kongres okręgowy pod hasłem „Zaufaj Jehowie” odbył się na Stadionie Dziesięciolecia Warszawa [107][108].

W 1988 roku Polskę odwiedzili Milton George Henschel i Theodore Jaracz z Ciała Kierowniczego[93].

W latach 1988−1989 Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Radomiu prowadził sprawę o kryptonimie „Kanał” „dotyczącą kontaktów Świadków Jehowy z województwa radomskiego z obywatelami Republiki Federalnej Niemiec w celu stworzenia dogodnego kanału do przerzutu określonych rzeczy i materiałów z Polski do RFN”[109].

Odzyskanie rejestracji prawnej i rozwój działalności

Rejestracja prawna i Biuro Oddziału

 Osobny artykuł: Biuro Oddziału Świadków Jehowy w Polsce.
Ścieżka pomiędzy obiektami Biura Oddziału w Nadarzynie

12 maja 1989 roku Świadkowie Jehowy w Polsce zostali oficjalnie zarejestrowani i zalegalizowani. Związek wyznaniowy został wpisany do rejestru MSWiA pod numerem 34. Tymczasową siedzibą Biura Oddziału był budynek przy ul. Prostej 17 w Markach.

28 listopada 1992 roku oddano do użytku – wybudowane przez wolontariuszy w czasie 20 miesięcy – Biuro Oddziału Świadków Jehowy w Polsce w Nadarzynie[110][6][111], a dzień później na warszawskim Torwarze odbyło się z tej okazji specjalne spotkanie z udziałem ponad 10 tysięcy delegatów ze wszystkich zborów w Polsce[112](w Biurze Oddziału mieszka i pracuje około 200 wolontariuszy[113][114]).

Kongresy

Mark Sanderson, członek Ciała Kierowniczego Świadków Jehowy na kongresie regionalnym pod hasłem „Bądź odważny!” w Warszawie ogłasza wydanie zrewidowanej edycji Pisma Świętego w Przekładzie Nowego Świata w j. polskim (transmisja do pozostałych dwunastu miejsc kongresowych w Polsce)
Hasło kongresu międzynarodowego pod hasłem „Miłość nigdy nie zawodzi!” (Stadion Wojska Polskiego w Warszawie, 2019)

Coroczne kongresy regionalne dla większości zborów z województwa odbywają się w Warszawie (Sala Zgromadzeń Świadków Jehowy[115]).

Kongresy odbywały się również w innych lokalizacjach, najczęściej na stołecznym stadionie Legii (1992–2008, 2011–2019, 2023)[116], (z powodu remontu stadionu Legii odbył się on w 2009 roku w Centrum Targowo-Kongresowym przy ul. Marsa, a w 2010 oraz 2024 roku w dwóch grupach na Torwarze), (poprzednio dla zborów z południowej części województwa – na Stadionie Miejskim w Radomiu[117], a także w Kielcach oraz Starachowicach), ze wschodniej części województwa (Ostrołęka, Ostrów Mazowiecka) w Białymstoku[117][118] (poprzednio odbywał się – w Łomży[119], w 2004 – w Ostrołęce), z północnej części województwa (Chorzele, Mława) – w Olsztynie (2024)[120] (poprzednio w płockiej Orlen Arena (2015–2017, 2023)) oraz z rejonu Płocka, Parzenia i Gostynina w Łodzi (2024)[b].

Kongresy międzynarodowe w Warszawie odbyły się cztery razy w latach: 1985, 1989, 1996 i 2019.

W dniach 11–13 sierpnia 1989 roku na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie, odbył się kongres międzynarodowy pod hasłem „Prawdziwa pobożność” z udziałem 60 366 obecnych, na którym zostało ochrzczonych 1905 nowych wyznawców. Część programu tłumaczono jednocześnie na 16 języków. W Warszawie i okolicy znaleziono noclegi dla 21 tys. delegatów[121][122][123][124][125][93].

W dniach od 9 do 12 sierpnia 1990 roku w kongresie pod hasłem „Czysta mowa”, który odbył się na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie oprócz ponad 35 tysięcy delegatów z centralnej Polski, było też obecnych ponad 17 tysięcy delegatów zza wschodniej granicy (m.in. z Rosji, Ukrainy[126], Łotwy[127], Mołdawii[126] i innych republik radzieckich), a wśród nich grupa niesłyszących, dla których program był tłumaczony na rosyjski język migowy. Program przedstawiano w języku polskim i rosyjskim. W programie kongresu uczestniczył Milton George Henschel, członek Ciała Kierowniczego Świadków Jehowy[128][129][130][131].

Na tym samym stadionie odbył się w dniach 19–21 lipca 1991 roku kongres pod hasłem „Lud miłujący wolność”. Od 17 do 19 lipca 1992 roku na stadionie KS Legia odbył się z udziałem 13 tysięcy obecnych kongres pod hasłem „Nosiciele światła”[132][133][134]. Kolejny kongres pod hasłem „Pouczani przez Boga” odbył się w tym samym miejscu w dniach 8 do 11 lipca 1993 roku. Uczestniczyło w nim ponad 13 000 osób, 352 osoby ochrzczono[135][136][95]. Na tym samym stadionie odbył się w dniach 22–24 lipca 1994 roku kongres pod hasłem „Bojaźń Boża” oraz kongres pod hasłem „Rozradowani chwalcy Boga”, który się odbył 14–16 lipca 1995 roku, natomiast kongres na stadionie RKS Radomiak w Radomiu odbył się od 7 do 9 lipca 1995 roku[137].

W roku 1996 na Stadionie Legii w Warszawie odbył się kongres międzynarodowy pod hasłem „Posłańcy pokoju Bożego” z udziałem ponad 20 000 delegatów z 14 krajów[138]. W programie wziął udział Carey W. Barber, członek Ciała Kierowniczego[139][140][141].

W dniach 27-29 czerwca 1997 roku na stadionie Legii odbył się kongres pod hasłem „Wiara w Słowo Boże”. 28 czerwca ważnym punktem kongresów w Warszawie i we Wrocławiu było jednoczesne ogłoszenie wydania polskiej wersji językowej całego Pisma Świętego w Przekładzie Nowego Świata[142].

Na warszawskim stadionie Legii odbyły się kolejne kongresy: 17-19 lipca 1998 roku pod hasłem „Boża droga życia”; 9–11 lipca 1999 roku pod hasłem „Prorocze słowo Boże”; 30 czerwca-2 lipca 2000 roku pod hasłem „Wykonawcy słowa Bożego”; 29 czerwca–1 lipca 2001 roku pod hasłem „Nauczyciele słowa Bożego”; w 2002 roku pod hasłem „Gorliwi głosiciele Królestwa”; 27–29 czerwca 2003 roku pod hasłem „Oddajcie chwałę Bogu”; 16–18 lipca 2004 roku pod hasłem „Chodź z Bogiem”; 1–3 lipca 2005 roku pod hasłem „Posłuszni Bogu”; 4–6 sierpnia 2006 roku pod hasłem „Wyzwolenie jest blisko!” (18 tys. obecnych, 289 osób zostało ochrzczonych)[143][144]; 6–8 lipca 2007 roku pod hasłem „Naśladuj Chrystusa!” (przeszło 10 tys. obecnych, ochrzczono 145 osób)[145][146]; 4–6 lipca 2008 roku pod hasłem „Kierowani duchem Bożym” (ponad 13 tys. obecnych)[147].

Kongres pod hasłem „Czuwajcie!” odbył się w dniach 16–19 lipca 2009 roku w Centrum Targowo-Kongresowym przy ul. Marsa 56[148][149].

Kongres pod hasłem „Trwaj przy Jehowie!” odbył się w dniach 16–18 lipca i 23–25 lipca 2010 roku w Hali Torwar[150].

1–3 lipca 2011 roku na stadionie Legii Warszawa zorganizowano kongres pod hasłem „Niech przyjdzie Królestwo Boże!”[151]. Na tym samym stadionie odbył się w dniach 6 do 8 lipca 2012 roku kongres pod hasłem „Strzeż swego serca!”[152][153]. Na tym samym obiekcie odbyły się kolejne kongresy: 12–14 lipca 2013 roku pod hasłem „Słowo Boże jest prawdą!” (uczestniczyło w nim większość zborów z terenu z województwa mazowieckiego, łódzkiego i podlaskiego)[154][155][156] (przeszło 22 tysiące obecnych, 177 osób zostało ochrzczonych[157]); 11–13 lipca 2014 roku pod hasłem „Szukajmy najpierw Królestwa Bożego!” (ponad 22 tys. obecnych, ochrzczono 92 osoby)[158].

Kongres pod hasłem „Naśladujmy Jezusa!” odbył się w dniach 2–4 lipca 2015 roku w Warszawie na stadionie Legii, 17–19 lipca 2015 roku na Stadionie Miejskim w Radomiu (ponad 4 tys. obecnych, 30 osób ochrzczono)[159][160] oraz 8–10 lipca na Orlen Arena w Płocku (prawie 3 tysiące obecnych, 29 osób zostało ochrzczonych)[161][162]. Na tych samych obiektach odbył się kongres pod hasłem „Lojalnie trwajmy przy Jehowie!” (1–3 lipca w Warszawie[163], 8–10 lipca 2016 roku w Płocku[164], 5–7 sierpnia 2016 roku w Radomiu)[165]).

Kongres pod hasłem „Nie poddawaj się!” odbył się w dniach od 30 czerwca do 2 lipca 2017 roku w Warszawie na stadionie Legii (uczestniczyło w nim większość zborów z województwa mazowieckiego i podlaskiego)[166][167]) oraz 28–30 lipca 2017 roku w Orlen Arena w Płocku[168].

10 sierpnia 2018 roku w pierwszy dzień trzydniowego kongresu regionalnego pod hasłem „Bądź odważny!”, w Warszawie, członek Ciała Kierowniczego Mark Sanderson ogłosił wydanie zrewidowanej edycji Pisma Święte w Przekładzie Nowego Świata opartej na wydaniu angielskim z 2013 roku[169][170].

Od 9 do 11 sierpnia 2019 roku na stadionie Legii oraz w hali Torwar w Warszawie odbył się kongres międzynarodowy pod hasłem „Miłość nigdy nie zawodzi!”. Uczestniczyło w nim 32 069 osób, w tym 6892 zagranicznych delegatów z przeszło 35 krajów[171][172] (m.in. z Austrii, Białorusi, Chile, Ekwadoru, Estonii, Finlandii, Francji, Gruzji, Gujany Francuskiej, Japonii, Korei Południowej, Litwy, Łotwy, Mołdawii, Mongolii, Niemiec, Rumunii, Stanów Zjednoczonych, Ukrainy, Węgier). Ochrzczono 190 osób. Ciało Kierownicze Świadków Jehowy reprezentował Gerrit Lösch. W kongresie uczestniczył też Robert Luccioni, pomocnik Ciała Kierowniczego[173][174][175].

W roku 2023 kongres regionalny pod hasłem „Okazujcie cierpliwość!” w języku polskim, rosyjskim i ukraińskim odbył się na stadionie Legii Warszawa (23–25 czerwca)[176], w płockiej Orlen Arena (7–9 lipca)[177] oraz w języku angielskim (23–25 czerwca) i polskim języku migowym (28–30 lipca) w Sali Zgromadzeń w Warszawie.

W 2024 roku kongres regionalny pod hasłem „Głośmy dobrą nowinę!” zorganizowano w Sali Zgromadzeń w Warszawie (31 maja–2 czerwca, program w języku angielskim; 19–21 lipca, program w polskim języku migowym; 26–28 lipca; 9–11 sierpnia, program w języku rosyjskim; 16–18 sierpnia, program w języku ukraińskim) oraz na Torwarze (2–4 sierpnia[178] i 9–11 sierpnia[179][180]).

Na rok 2025 w Sali Zgromadzeń w Warszawie zaplanowano zorganizowanie 11 kongresów regionalnych pod hasłem „Prawdziwe wielbienie Boga!” (w tym 7 w języku polskim oraz w j. angielskim, j. rosyjskim, j. ukraińskim i j. migowym)[115].

Delegaci z mazowieckich zborów byli obecni w różnych latach na kongresach międzynarodowych i specjalnych w takich krajach, jak: Czechy (1991, 1996), Dania (2019), Ekwador (2019), Finlandia (2024), Francja (2009, 2015), Gruzja (2018), Islandia (2024), Kanada (1998), Korea Południowa (2014), Niemcy (1990, 1998, 2006, 2009, 2019), Rumunia (2017), Rosja (1992, 1993), Stany Zjednoczone (1998, 2014, 2019, 2024), Szwecja (2012), Ukraina (1993) i Węgry (1991, 2024). W czerwcu 1992 roku około 300 delegatów z Polski z Warszawa Wileńskiej udało się specjalnym pociągiem na kongres międzynarodowy pod hasłem „Nosiciele światła” w Sankt Petersburgu w Rosji.

Zgromadzenia obwodowe

Na początku lat 90. XX wieku zgromadzenia obwodowe i specjalne odbywały się w wynajętych obiektach w Warszawie (np. w Sali Kongresowej)[181][6], w latach 1999–2004 we własnej Sali Zgromadzeń przy ul. Szwedzkiej w Warszawie, w Płocku (m.in. w sali Zespołu Szkół Chemicznych/hala Chemika[182]) w Ostrołęce oraz w Radomiu[183][184][185], a od 2004 roku w Sali Zgromadzeń w warszawskim Ursusie[b].

Wizyty nadzorcy strefy i przedstawicieli Biura Głównego

17 maja 2008 roku, w związku z wizytą w Polsce nadzorcy strefy[i], zorganizowano na stadionie warszawskiej Legii zgromadzenie. Przemówienie przedstawił m.in. Richard Kelsey.

29 kwietnia 2012 roku, w związku z wizytą w Polsce nadzorcy strefy, zorganizowano w Sali Zgromadzeń w Warszawie ”specjalny program duchowy”, który był transmitowany do Sal Królestwa i kilku Sal Zgromadzeń w Polsce[j]. Przemówienia i wykłady przedstawili: Viv Mouritz i Leon Weaver.

19 maja 2013 roku, w związku z kolejną wizytą w Polsce nadzorców strefy, zorganizowano w Sali Zgromadzeń w Warszawie ”specjalny program duchowy”, który był transmitowany do Sal Królestwa i kilku Sal Zgromadzeń w Polsce[j]. Przemówienia i wykłady przedstawili: Viv Mouritz, Warren Shefwelt i Richard Kelsey.

23 marca 2014 roku, w związku z wizytą w Polsce członka Ciała Kierowniczego Davida Splane, zorganizowano w warszawskiej Sali Zgromadzeń ”specjalny program duchowy”, który był transmitowany do Sal Królestwa i Sal Zgromadzeń w Polsce[j].

Kolejny ”specjalny program duchowy” z okazji wizyty przedstawiciela Biura Głównego Świadków Jehowy[i], zorganizowano w warszawskiej Sali Zgromadzeń 19 kwietnia 2015 roku oraz 30 kwietnia 2016 roku, a program był transmitowany do Sal Królestwa i Sal Zgromadzeń w Polsce[j][186]. 30 kwietnia 2022 roku, w związku z wizytą w Polsce członka Ciała Kierowniczego Świadków Jehowy Marka Sandersona (który wygłosił okolicznościowe przemówienie), zorganizowano w warszawskiej Sali Zgromadzeń „specjalny program duchowy”. Program był tłumaczony na język polski, angielski, ukraiński, rosyjski i polski migowy. Był transmitowany do Sal Królestwa w Polsce i na Ukrainie[j] (indywidualnie jego transmisje można było obejrzeć w serwisie „JW Stream”). Do Sali Zgromadzeń w Warszawie zaproszono m.in. uchodźców z Ukrainy oraz osoby zaangażowane w niesienie im pomocy. Szacuje się, że transmisje programu obejrzało ponad 250 000 osób[187][188]. Kolejny „specjalny program duchowy” z okazji wizyty przedstawiciela Biura Głównego odbył się 22 kwietnia 2023 roku w Sali Zgromadzeń w Warszawie. Przemówienie wygłosił Paul Crudass. Program był transmitowany (oraz tłumaczony na 5 języków) do Sal Królestwa i Sal Zgromadzeń w Polsce[j].

2 grudnia 2023 roku, w związku z wizytą w Polsce Geoffreya Jacksona, członka Ciała Kierowniczego w warszawskiej Sali Zgromadzeń odbył się „specjalny program duchowy”. G. Jackson wygłosił przemówienie pt. „Jak możemy umacniać swoją odwagę”, (natomiast Michael Banks pt. „Czy masz to co niezbędne?”). Program był transmitowany (oraz tłumaczony na 8 języków) do Sal Królestwa w Polsce i Sali Zgromadzeń w Sosnowcu oraz do zborów na Ukrainie (indywidualnie transmisje można było także obejrzeć w serwisie „JW Stream”)[j].

W latach 2017–2018 „specjalny program duchowy” transmitowano na Salę Zgromadzeń w Warszawie z Sali Zgromadzeń w Sosnowcu.

Sale Królestwa

W tym okresie oddano do użytku wiele Sal Królestwa (m.in. w 1995 roku w Pruszkowie, pod koniec 1996 roku w Radomiu[189], w styczniu 2009 roku w Broninie[190], w 1987 w Sadownem, a w ostatnich latach: w 2019 roku w Pionkach), w 2023 roku w Pułtusku[85][191].

Działalność w polskim języku migowym

Na początku lat 90. XX wieku rozpoczęto organizować dla wytypowanych wyznawców kursy języka migowego, aby mogli oni w czasie działalności kaznodziejskiej dotrzeć do głuchoniemych oraz prowadzić w tym języku zebrania religijne. Kursy odbywały się na Sali Królestwa w Zielonce (luty–lipiec 1991).

Od marca 2006 roku w Warszawie funkcjonuje zbór polskiego języka migowego[192] (wcześniej co najmniej od lat 80. XX wieku zebrania zborowe były tłumaczone na ten język symultanicznie).

W roku 2010 w Sali Zgromadzeń Świadków Jehowy w Warszawie trzeci raz zorganizowano kongres w języku migowym. W tym obiekcie odbywały się również kongresy regionalne (do 2019 roku) i zgromadzenia obwodowe (do marca 2020 roku) dla głuchoniemych Świadków Jehowy, na których program był przedstawiany w języku migowym.

17 grudnia 2017 roku na specjalnym spotkaniu w Sali Zgromadzeń w Warszawie ogłoszono wydanie Ewangelii według Mateusza w polskim języku migowym[193] (do 2021 roku udostępniono kolejne księgi biblijne[194]).

Działalność wśród obcokrajowców

Na początku XXI wieku rozpoczęto organizowanie dla wytypowanych wyznawców kursów języków obcych, aby mogli oni w czasie działalności kaznodziejskiej dotrzeć do obcokrajowców – powstały zbory i grupy obcojęzyczne.

W 2010 roku w Sali Zgromadzeń w Warszawie po raz pierwszy w Polsce przedstawiono program zgromadzenia okręgowego w językach: angielskim, rosyjskim, ormiańskim i bułgarskim – w kompleksie Sal Królestwa przy ul. Szwedzkiej.

Działalność prowadzona jest również wśród obcokrajowców. Oprócz języka polskiego i polskiego języka migowego zebrania zborowe prowadzone są w języku angielskim, chińskim[195], gruzińskim, hiszpańskim, rosyjskim, ukraińskim, wietnamskim i we włoskim (do 2020 roku także w arabskim, bułgarskim, hindi i tureckim, a do 2023 roku w rumuńskim). Kongresy regionalne i zgromadzenia obwodowe w Warszawie odbywają się również w języku: angielskim, rosyjskim i ukraińskim.

Świadkowie Jehowy korzystają też z możliwości działalności wśród osadzonych w Strzeżonych Ośrodkach Dla Cudzoziemców[196].

Działalność w ośrodkach penitencjarnych

Świadkowie Jehowy prowadzą także biblijną działalność wychowawczą w zakładach karnych i aresztach, studiując Biblię z więźniami. Z czasem niektórzy spośród skazanych dokonali dzięki temu niezbędnych zmian w swym postępowaniu, by mogli zostać ochrzczeni (w Warszawie–Białołęce, Warszawie–Grochowie, Warszawie–Mokotowie, Warszawie–Służewcu, Grójcu, Radomiu, Płocku, Siedlcach i Żytkowicach)[197]. W zakładach karnych organizuje się również obchody Pamiątki śmierci Jezusa Chrystusa jak to miało miejsce m.in. 23 marca 2013 roku w Areszcie Śledczym w Warszawie-Białołęce[198][199][b].

Kursy

Zaproszenie na zakończenie Kursu Usługiwania w Nadarzynie (1997)

Od 18 listopada 1993 roku do 2002 roku w Biurze Oddziału w Nadarzynie odbywały się zajęcia Kurs Usługiwania.

W grudniu 2012 roku również tam rozpoczęły się zajęcia Kursu dla Nadzorców Podróżujących i Ich Żon (do marca 2014 odbyło się jedenaście takich kursów (klas))[200][201].

3 maja 2015 roku w warszawskiej Sali Zgromadzeń zakończyły się zajęcia pierwszej klasy Kursu dla Ewangelizatorów Królestwa[202][203].

Pomoc dla potrzebujących

Świadek Jehowy z logo „JW.ORG” na warszawskim Dworcu Centralnym podczas ukraińskiego kryzysu uchodźczego w 2022 roku

W czasie powodzi w 2010 roku zorganizowano pomoc humanitarną głównie dla poszkodowanych przez nią współwyznawców.

Od końca lutego 2022 roku rozpoczęto organizowanie pomocy dla Świadków Jehowy z Ukrainy, uchodźców – ofiar inwazji Rosji (zorganizowano całodobowe dyżury na dworcach, aby móc ich odebrać, zapewnić im bezpłatne zakwaterowanie i wyżywienie w mieszkaniach oraz w Sali Zgromadzeń Świadków Jehowy w Warszawie, w której zorganizowano punkt recepcyjny i ośrodek pomocy uchodźcom (w 2023 roku w okolicy Warszawy, działało jedno z dwóch centrum pomocy, które pomagało osobom o szczególnych potrzebach). W tym celu na terenie województwa powołano jeden z 16 Komitetów Pomocy Doraźnej działających w Polsce, składający się z przeszkolonych wolontariuszy[204][205].

Wystawy, konferencje naukowe i spotkania poświęcone represjom w trakcie II wojny światowej, okresu powojennego i obecnej działalności Świadków Jehowy w Polsce oraz w innych krajach

W 1998 roku na Uniwersytecie Warszawskim prezentowano film Niezłomni w obliczu prześladowań – Świadkowie Jehowy a hitleryzm z wywiadami Świadków Jehowy, którzy przeżyli pobyt w obozach koncentracyjnych[206].

19 października 2007 roku w Warszawie dr hab. Jan Mironczuk przedstawił wykład pt. „Świadkowie Jehowy wobec władz Polski Ludowej – geneza kontestacji”[207][208].

26 kwietnia 2012 roku w Warszawie odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa ph. „Narracja i pamięć. Konstrukcje i destrukcje tożsamości”, na której wygłoszono temat pt. „Świadkowie Jehowy na Syberii – ustne narracje wspomnieniowe zesłanych za wiarę”, która dotyczyła operacji Północ[209].

6 czerwca 2014 roku na „II Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Doktorów i Doktorantów pt. ‚Prześladowani za wiarę. Represje religijne we współczesnym świecie’” zorganizowanej przez Instytut Dialogu Kultury i Religii oraz Koło Naukowe Religiologów UKSW, Elżbieta Jaroś (UKSW) przedstawiła wykład pt. „Nazistowskie prześladowania Świadków Jehowy”[210].

17 grudnia 2014 roku prof. Eugeniusz Cezary Król, dyrektor Instytutu Studiów Politycznych PAN przedstawił w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin wyklad pt. „Polityka III Rzeszy wobec mniejszości” m.in. o prześladowaniu Świadków Jehowy w okresie nazizmu[211].

22 listopada 2017 roku w Centrum Edukacyjnym Instytutu Pamięci Narodowej Przystanek Historia im. Janusza Kurtyki w Warszawie odbyła się konferencja naukowa ph. „Margines społeczny w komunistycznej Warszawie (1945–1989)” przygotowana przez Oddział IPN w Warszawie, dr Tomasz Bugaj (Uniwersytet Śląski) przedstawił wykład pt. „‚Szpiedzy imperializmu siejący histerię wojenną’ – wyznanie Świadków Jehowy wobec komunistycznej polityki Warszawy w latach 1945–1989”[212][213].

27 września 2019 roku na ogólnopolskiej konferencji naukowej ph. „Struktury administracji wyznaniowej i pierwsze lata działalności Urzędu ds. Wyznań w Polsce »ludowej« (1945–1956)” w Trębkach Nowych organizowanych przez IPN, dr hab. Jan Miłosz z Instytutu Historii UAM przedstawił wykład pt. „Aparat wyznaniowy Polski „ludowej” wobec Świadków Jehowy i ich delegalizacja 1948–1956”[214].

13 października 2019 roku na Gender Studies UW Joanna Ostrowska przedstawiła wykład pt. „Matelska/Wontor-Cichy: Opracowania o Świadkach Jehowy vs relacja Hermine Schmidt „Ocalona radość” z cyklu wykładów . „Zapomniane ofiary nazizmu””.

2 września 2020 roku na ogólnopolskiej konferencji naukowej ph. „Urząd ds. Wyznań: struktury, działalność, ludzie w latach 1957–1975” organizowanej przez IPN w Wólce Magierowej dr hab. Jan Miłosz z Instytutu Historii UAM przedstawił wykład pt. „Działania Urzędu ds. Wyznań – wobec Świadków Jehowy i związków badaczy Pisma Św. w latach 1956–1975 – próby legalizacji i podporządkowania”[215], 15 września 2021 roku na ogólnopolskiej konferencji naukowej ph. „Urząd ds. Wyznań: struktury, działalność, ludzie” organizowanej przez IPN w Konstancinie-Jeziornie przedstawił wykład pt. „Urząd ds. Wyznań a Świadkowie Jehowy i proces dochodzenia do ich legalizacji 1975–1989”[216].

2 października 2023 roku na „Warszawskiej Konferencji Wymiaru Ludzkiego OBWE” wezwano Rosję m.in. do uchylenie decyzji o zdelegalizowaniu jednostek prawnych, którymi posługiwali się Świadkowie Jehowy w Rosji, uwolnienia więzionych członków tego wyznania, usunięcia ich literatury religijnej z Federalnej Listy Materiałów Ekstremistycznych, zwrócenia skonfiskowanego majątku będącego ich własnością oraz do przestrzegania Konstytucji Rosji i szanowania prawa międzynarodowego[217][218].

24 września 2024 roku w Ostrołęce dr hab. Jan Mironczuk wygłosił wykład pt. „Mniejszości wyznaniowe chrześcijańskie w Ostrołęce i w powiecie ostrołęckim (od schyłku XVIII wieku do współczesności)”, m.in. na temat lokalnej historii Świadków Jehowy[219].

7 października 2024 roku na „Warszawskiej Konferencji Wymiaru Ludzkiego OBWE” Human Rights Without Frontiers potępił dyskryminację Świadków Jehowy przez rząd Norwegii[220][221].

11 października 2024 roku w Biurze RPO w Warszawie odbyło się spotkanie zastępcy RPO Wojciecha Brzozowskiego z przedstawicielami Świadków Jehowy, dotyczące problemów związanym z odbywaniem przez nich służby zastępczej, z wykonywaniem sprzeciwu sumienia w odniesieniu do przewidzianych ustawą tzw. świadczeń na rzecz obrony oraz konsekwencji prawnych wyroku Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Pindo Mulla przeciwko Hiszpanii, dotyczącego prawa do odmowy poddania się zabiegowi przetaczania (transfuzji) krwi[222].

Bezkrwawa chirurgia

W placówkach medycznych na terenie województwa mazowieckiego (m.in. w warszawskim Szpitalu Klinicznym Dzieciątka Jezus) zespoły medyczne operują Świadków Jehowy bez krwi[223][224].

27 października 2005 roku Sąd Najwyższy postanowił, że oświadczenie o niewyrażaniu zgody na transfuzję krwi musi być respektowane, a lekarze powinni być przygotowani na stosowanie metod alternatywnych[225].

9 kwietnia 2014 roku w Centrum Biblioteczno Informacyjne WUM w Warszawie Międzynarodowe Stowarzyszenie Studentów Medycyny IFMSA-Poland zorganizowano warsztaty ph. „Międzykulturowość w gabinecie”, dr Tadeusz Wiwatowski wygłosił wykład pt. „Świadkowie Jehowy”[226].

11 marca 2017 roku w Auli Centrum Dydaktycznego WUM w Warszawie Międzynarodowe Stowarzyszenie Studentów Medycyny IFMSA-Poland wraz z Komitetem Łączności ze Szpitalami zorganizowało konferencję pt. „Świadkowie Jehowy – wyzwanie natury chirurgiczno etycznej”[227].

20 maja 2022 roku na II Międzynarodowym Seminarium Naukowym Studentów w Radomiu pt. „Pielęgniarstwo międzykulturowe w opiece zdrowotnej” wygłoszono temat związany z opieką zdrowotną nad Świadkami Jehowy[228].

5 czerwca 2024 roku w Warszawie odbyło się posiedzenie naukowe Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc pod hasłem „Postępowanie medyczne u Świadków Jehowy – podejście oparte na współpracy”[229].

Weryfikacja stanowiska Sądu Najwyższego wobec powojennej działalności Świadków Jehowy

27 stycznia 2011 roku Sąd Najwyższy uchylił wyroki więzienia wydane w 1953 roku na pięcioro wyznawców, uwzględniając kasację wniesioną przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Podobną kasację uwzględnił ten sam sąd w listopadzie 2018 roku, uchylając wyroki więzienia z 1973 roku wydane na siedmioro wyznawców[230]. W kwietniu 2018 roku Sąd Najwyższy uniewinnił wyznawcę skazanego w 1970 roku[231].

Pozostała działalność

W 2008 roku na terenie województwa działały 183 zbory (w tym 72 w Warszawie)[232]. W 2010 roku było 13 460 głosicieli w 185 zborach oraz 83 Sal Królestwa (w tym w Warszawie: 5324 głosicieli, 70 zborów, 15 Sal Królestwa)[233]. W latach 2012–2022 dokonano reorganizacji zborów, wskutek czego zbory stały się większe i lepiej zorganizowane, lecz ich liczba zmniejszyła się.

W roku 2013 rozpoczęto specjalne świadczenie publiczne na terenie wielkomiejskim obejmujące Warszawę. Wdrożono też program świadczenia publicznego na terenie poszczególnych zborów za pomocą wózków z bezpłatną literaturą biblijną[234][235][236][237][186][b].

W 2015 roku było 13 366 głosicieli w 139 zborach (w tym 5333 głosicieli w 51 zborach w Warszawie)[238]. W roku 2018 liczba głosicieli wynosiła 12 883 należących do 138 zborów (w tym 5355 głosicieli w 55 zborach w Warszawie)[239]. W 2019 roku funkcjonowało 741 zborów, w 2020 roku było 12 672 głosicieli w 741 zborach[240]. W 2021 roku było 12 691 głosicieli należących do 140 zborów, w których usługiwało 1030 starszych zboru (w tym 5361 głosicieli w 57 zborach w Warszawie, w których usługiwało 427 starszych zboru)[2].

Zbory

Kompleks Sal Królestwa przy ul. Kanałowej 47 w Warszawie

Poniższa lista obejmuje zbory zgromadzające się w Salach Królestwa na terenie województwa[3][b][k]:

Na terenie miast na prawach powiatu[l][b]
  • Ostrołęka: 2 zbory: Ostrołęka–Wschód (w tym grupa języka migowego), Ostrołęka–Zachód
  • Płock: 3 zbory: Płock–Południe, Płock–Północ, Płock–Zachód
  • Radom: 5 zborów: Radom–Centrum, Radom–Południe, Radom–Północ, Radom–Wschód, Radom–Zachód
  • Siedlce: 2 zbory: Siedlce–Południe, Siedlce–Północ
  • Warszawa: 58 zborów: Angielski–Południe, Angielski–Północ, Anin, Bemowo, Białołęka, Bielany, Bródno, Centrum, Chiński, Chomiczówka, Czerniaków, Falenica, Gocław, Grochów, Gruziński, Hiszpański, Jelonki, Kamionek, Koło, Migowy, Mirów, Młociny, Mokotów, Muranów, Natolin, Nowa Praga, Nowe Włochy, Nowodwory, Nowolipki, Nowy Służewiec, Nowy Świat, Ochota (w tym grupa wietnamskojęzyczna), Ormiański, Piaski, Radość, Rakowiec, Raszyn, Rembertów, Rosyjski–Północ, Rosyjski–Południe, Saska Kępa, Stare Włochy, Tarchomin, Targówek, Ukraiński–Centrum, Ukraiński–Wschód, Ukraiński–Południe, Ukraiński–Północ, Ukraiński–Zachód, Ursus, Ursynów, Wesoła, Wilanów, Włoski, Wola, Wschodnia, Zacisze, Żoliborz
Mapa konturowa województwa mazowieckiego
Miejscowości w województwie mazowieckim, w których są zbory Świadków Jehowy[3]. Na żółto zaznaczono zbory zgromadzające się w Sali Królestwa na terenie sąsiedniego zboru. Na niebiesko zaznaczono położenie Sali Zgromadzeń w Warszawie (Ursusie), na zielono – położenie Biura Oddziału. Skróty: WU – Warszawa–Ursus, K – Kobyłka, M – Marki, O – Ożarów Maz., P – Pruszków, Pt – Piastów, Z – Zielonka, Zb – Ząbki, ZG – Zalesie Górne
Na terenie powiatów
Niektóre Sale Królestwa w województwie mazowieckim

Sala Zgromadzeń w Warszawie

Sala Zgromadzeń znajduje się w warszawskiej dzielnicy Ursus, przy ulicy Posag 7 Panien. Obiekt wybudowany został przez 80 stałych wolontariuszy tzw. rodzinę budowlaną, wspieraną przez setki ochotników. Budowa trwała od czerwca 2003 roku do dnia uroczystego oddania 11 grudnia 2004 roku. Obiekt ma powierzchnię 4900 m². W sali głównej i na balkonie jest 1500 miejsc siedzących. Podczas zgromadzeń obwodowych z Sali korzystają zbory mazowieckie (oprócz zborów z rejonu Radomia, Siedlec i Płocka) oraz podlaskie (oprócz zborów z okolic Suwałk, Augustowa i Grajewa)[n][241][242], a dodatkowo przeprowadzano zgromadzenia obwodowe w języku: angielskim, rosyjskim i ukraińskim (poprzednio również zgromadzenia obwodowe w językach: bułgarskim i ormiańskim; zgromadzenia w językach: hiszpańskim, ukraińskim i wietnamskim odbywały się w warszawskich Salach Królestwa) oraz kongresy regionalne w języku polskim, angielskim, rosyjskim i ukraińskim. W obiekcie odbywają się również kongresy regionalne i zgromadzenia obwodowe dla głuchoniemych Świadków Jehowy, na których program jest przedstawiany w języku migowym[117] (na potrzeby Sali Zgromadzeń zaadaptowano wcześniej – 19 czerwca 1999 roku[o] były teatr przy ul. Szwedzkiej 2/4 w Warszawie na 900 miejsc, gdzie do 2017 roku znajdowały się Sale Królestwa)[243][b]. Kompleks posiada również Salę Królestwa (dla siedmiu zborów: Warszawa–Nowe Włochy, Warszawa–Stare Włochy, Warszawa–Ursus, Warszawa–Wola, Warszawa–Ukraiński–Zachód, Ożarów Mazowiecki i Piastów[3]). Obiekt został wykorzystany również jako punkt pomocy dla Świadków Jehowy z Ukrainy, uchodźców – ofiar inwazji Rosji.

Uwagi

  1. ↑ Obwody polskojęzyczne: Warszawa–Białołęka (201), Warszawa–Mokotów (203), Warszawa–Praga Południe (202), Warszawa–Wola (204), Warszawa–Żoliborz (205), Płock–Włocławek (część) (105), Radom–Puławy (część) (305), Siedlce–Biała Podlaska (część) (215), Toruń (część) (705); polskiego języka migowego (część) [PL-Polski Migowy-01]; angielski (część) [EU English 11-A], chiński (część) [EU-Chinese 05-H]; hiszpański (cześć) [EU-Spanish-03-F], rosyjski (część) [EU-Russian-15-A], ormiański (część) [EU-Armenian-01-C], ukraiński (część) [EU-Ukrainian-01-A], włoski [EU-Italian 03-C].
  2. ↑ a b c d e f g h i W związku z pandemią COVID-19 od 14 marca 2020 do 31 sierpnia 2022 roku działalność od domu do domu była zawieszona (prowadzona była listownie, telefonicznie, w formie elektronicznej, od 31 maja 2022 roku wznowiono publiczną działalność ewangelizacyjną). W związku z tym do 31 grudnia 2022 roku zawieszono wszelkie szkolenia i kursy (oprócz Kursu Służby Pionierskiej przeprowadzanego do końca 2022 roku w formie wideokonferencji). Od 1 kwietnia 2022 roku zebrania zborowe odbywają się ponownie w Sali Królestwa oraz dodatkowo nadal w formie wideokonferencji („hybrydowo”). Do 31 grudnia 2022 roku wstrzymano organizowanie kongresów regionalnych i zgromadzeń obwodowych z osobistym udziałem obecnych. Ich program zamieszczony w oficjalnym serwisie internetowym jw.org. Do 31 maja 2022 roku wstrzymano budowy i remonty Sal Królestwa.
  3. ↑ W roku 1906 grupy w Warszawie, Kicinie i Makowicy odwiedził przedstawiciel niemieckiego biura, pielgrzym Otto A. Kötitz. Z tej okazji w kilku zebraniach, uczestniczyło 15-50 osób. Niektórzy z bardzo odległych terenów.
  4. ↑ Otto Albert Kötitz (Koetitz); ur. 12 stycznia 1873 w Kranichfeld w Niemczech, zm. 24 września 1916 w Niemczech) – Badacz Pisma Świętego. Tłumacz literatury biblijnej na język niemiecki, redaktor „Strażnicy”. W latach 1903–1916, z krótką przerwą, sługa niemieckiego Biura Oddziału Towarzystwa Strażnica.
  5. ↑ W okresie podziałów Czesław Kasprzykowski najpierw związał się z ŚRME, a następnie założył własny odłam SBPŚ. Jan Kusina został zwolennikiem ŚRME, był jednak w tym ruchu traktowany z wielkim dystansem i w końcu odsunięty na margines. Hipolit Oleszyński i Wincenty Kin związali się z PBI i Wolnymi BPŚ. Mieszkający w Stanach Zjednoczonych, Wacław Wnorowski został jednym z inicjatorów polskiej części Dawn Bible Students Association powiązanej ze SBPŚ. Ze zborów związanych z Towarzystwem Strażnica wystąpili i przyłączyli się do jednego z odłamów Szwed i Wacław Narodowicz. Mimo że tyle ważnych postaci odłączyło się od zborów, to jednak właśnie zbory Badaczy związane z Towarzystwem Strażnica wciąż były najbardziej aktywne.
  6. ↑ Największa grupa Badaczy Pisma Świętego, która pozostała związana z Towarzystwem Strażnica, 26 lipca 1931 roku przyjęła nazwę Świadkowie Jehowy.
  7. ↑ Anna Ludwika Mielczarek (z domu Kuźmin) (ur. 3.04.1912 w Schodnicy), w okresie międzywojennym pełniła pełnoczasową służbę kaznodziejską (pionier), przebywała w dwóch obozach koncentracyjnych (nr obozowy 12914), Ravensbrück (9.09.1944–6.12.1944) i Buchenwald (6.12.1944–28.04.1945), przeżyła marsz śmierci do Schwerin.
  8. ↑ Jan Rogowski mając 17 lat odmówił kopania rowów przeciwlotniczych, za to został we wrześniu 1944 roku zastrzelony przez esesmanów w Kleszewie.
  9. ↑ a b Od 2014 roku nazwa „nadzorca strefy” została zastąpiona na „przedstawiciel Biura Głównego”.
  10. ↑ a b c d e f g W Salach Królestwa, w których spotyka się więcej niż jeden zbór, „specjalny program duchowy” został odtworzony tego samego lub następnego dnia.
  11. ↑ Według NSP 2011 największy odsetek mieszkańców deklarujących przynależność do Świadków Jehowy zanotowano w Warszawie, Płocku, Radomiu oraz w powiatach mińskim, otwockim, pruszkowskim, warszawskim zachodnim, węgrowskim i wołomińskim (0,25–0,49%); a w pozostałych powiatach poniżej 0,24% (uwzględniono tylko deklaracje powyżej 300 osób w powiecie).
  12. ↑ W nazwach zborów na terenie Warszawy pominięto pierwszy człon ich nazwy, którym jest nazwa miasta.
  13. ↑ Zbór Mława zgromadza się w Sali Królestwa w Mławce na terenie województwa warmińsko-mazurskiego.
  14. ↑ Z Sali Zgromadzeń w Warszawie korzystają obwody polskojęzyczne: Białystok (208), Warszawa–Białołęka (201), Warszawa–Mokotów (203), Warszawa–Praga Południe (202), Warszawa–Wola (204), Warszawa–Żoliborz (205), Siedlce–Biała Podlaska (część) (215); polskiego języka migowego (część) [PL-Polski Migowy-01]; angielski (część) [EU English 11-A], rosyjski (część) [EU-Russian-15-A], ukraiński (część) [EU-Ukrainian-01-A].
  15. ↑ 19 czerwca 1999 roku w uroczystości otwarcia Sal Zgromadzeń w Sosnowcu, Łodzi i Warszawie (ul. Szwedzka) udział wzięli dwaj członkowie Ciała Kierowniczego: Theodore Jaracz i Daniel Sydlik.

Przypisy

  1. ↑ GUS, Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 [online].
  2. ↑ a b Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne w Polsce 2019–2021 [online], stat.gov.pl, 22 grudnia 2022, s. 216-217 [dostęp 2022-12-23].
  3. ↑ a b c d e Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2024-09-30].
  4. ↑ a b Początek polskich Badaczy Pisma Świętego [online], pastor-russell.pl [dostęp 2016-06-03].
  5. ↑ „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa” (R-2849), 15 lipca 1901 (ang.).
  6. ↑ a b c d e Watchtower, Nasza historia [online], jw2019.org, 8 sierpnia 2018 [dostęp 2018-11-27] [zarchiwizowane z adresu 2019-04-24].
  7. ↑ a b Witold Kaszewski, Wierni Jehowie. Dzieje Świadków Jehowy w regionie łódzkim, Wydawnictwo A Propos, 2011, s. 19–21, ISBN 978-83-917339-8-1.
  8. ↑ Versammlungsmitteilungen, „Strażnica”, 1 sierpnia 1906, s. 114 (niem.).
  9. ↑ a b Rocznik Świadków Jehowy 1994 [online], s. 176, 177.
  10. ↑ Bruder Russell in Warschau, Berlin und Barmen, den 4., 5. und 6. Mai 1910. Warschau, den 4. Mai, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, 1 maja 1910, s. 84 (niem.).
  11. ↑ „Strażnica”, 1 grudnia 1911, s. 4934 (ang.).
  12. ↑ Nowa sekta w Warszawie. Badacze Pisma św., „Nowiny”, 15 października 1911, s. 1.
  13. ↑ Rocznik Świadków Jehowy 2008, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 2008, s. 75.
  14. ↑ Rosyjski Zbiór Praw, poz. 1728
  15. ↑ Ewa Dombek, Hanna Machnik, Bibliografia Polska 1901–1939 T. Jednodniówki, Biblioteka Narodowa Zakład Bibliografii Polskiej 1901-1939, 2013, 9; poz.94.
  16. ↑ Witold Kaszewski, Wierni Jehowie. Dzieje Świadków Jehowy w regionie łódzkim, Wydawnictwo A Propos, 2011, s. 22, ISBN 978-83-917339-8-1.
  17. ↑ Zjednoczenie Badaczy Pisma Świętego, Do Wydziału Wyznań Ewangelickich. Departament Wyznań Religijnych Ministerstwa Oświecenia Publicznego i Wyznań Religijnych, Warszawa, 4 lipca 1919.
  18. ↑ a b Remigiusz Kasprzycki, „Naród bez broni”. Niechęć do służby wojskowej w II Rzeczypospolitej z przyczyn religijnych, „Kwartalnik Historyczny Rocznik”, Instytut Nauk o Bezpieczeństwie Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, 2019.
  19. ↑ a b Podinspektor Policji Państwowej. VI Okr. m.st. Warszawy, Towarzystwo Badaczy Pisma Świętego i Towarzystwo Biblijne i Broszur, Warszawa 1921.
  20. ↑ Year Book I.B.S.A. 1922, Watchtower, 1922, s. 46, 47 (ang.).
  21. ↑ Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Zaświadczenie MWRiOP: Nr 3457/389, Warszawa, 30 kwietnia 1921.
  22. ↑ Prześladowania religijne., „Dziennik Ludowy”, 9 lutego 1922, s. 3.
  23. ↑ a b Aleksandra Matelska, „...w miłości nie ma bojaźni” Nazistowskie prześladowania Świadków Jehowy w Polsce, Wrocław: Wydawnictwo A Propos, wyd. II, 2010, s. 41, ISBN 978-83-61387-19-0.
  24. ↑ Krzysztof Mazur, Kościoły i związki wyznaniowe w Siedleckiem: historia, doktryna, współczesność, Towarzystwo Miłośników Podlasia, 1996, s. 72.
  25. ↑ Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego, Do Ministerstwa Wyznań Religijnych. Podanie, Warszawa, 12 lipca 1922.
  26. ↑ a b Aleksandra Boczek, Kroczyliśmy wąską drogą. Wspomnienia Jana i Ireny Otrębskich, Wydawnictwo A Propos, s. 40, 41, 180, ISBN 978-83-63306-14-4.
  27. ↑ C.T. Russell, Memorial Reports for 1922, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 15 lipca 1922, s. 201 (ang.).
  28. ↑ Year Book I.B.S.A. 1922, Watchtower, 1922, s. 218, 23 (ang.).
  29. ↑ C.T. Russell, Memorial Report, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 15 czerwca 1923, s. 218, 223 (ang.).
  30. ↑ C.T. Russell, Memorial Report, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 1 grudnia 1924, s. 364 (ang.).
  31. ↑ Podróż Europejska, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 1 listopada 1925, s. 359.
  32. ↑ Julian Grzesik, Historia Badaczy Pisma Świętego (tom IV), Lublin 2017, s. 114.
  33. ↑ a b C.T. Russell, Memorial Report, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 15 sierpnia 1925, s. 249 (ang.).
  34. ↑ Stanisław Ufniarski, Międzynarodowe Stowarzyszenie Badaczy Pisma Św. (Świadkowie Jehowy), Kraków: Wydawnictwo Mariackie, 1947, s. 37–39.
  35. ↑ Rocznik Świadków Jehowy 1994 [online], s. 189.
  36. ↑ Watchtower, Spełnianie woli Bożej było mi rozkoszą, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Towarzystwo Strażnica, 1967, 9nn.
  37. ↑ Krótkie Sprawozdanie dla Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego w Warszawie..., Warszawa, 18 lipca 1925.
  38. ↑ Krzysztof Biliński, Hiobowie XX wieku, wyd. II, Wydawnictwo A Propos, 2012, s. 113, 114, ISBN 978-83-63306-15-1.
  39. ↑ C.T. Russell, Memorial Report, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 1 września 1926, s. 270 (ang.).
  40. ↑ C.T. Russell, Memorial Report, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 1 października 1927, s. 302 (ang.).
  41. ↑ Krzysztof Biliński, Hiobowie XX wieku, Wrocław: Wydawnictwo A Propos, 2012, s. 41, 42, 56–70, ISBN 978-83-63306-15-1, OCLC 839256207.
  42. ↑ a b Watchtower, Jehovas Zeugen in Polen, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, 1 lipca 1932, s. 204 (niem.).
  43. ↑ Magistrat Miasta Stołecznego Warszawy. Wydz. Finansowo-Podatkowy (nr 1005), Warszawa, 31 stycznia 1928.
  44. ↑ Jan Mironczuk, Rzymskokatolicy a inne wyznania chrześcijańskie w powiecie ostrołęckim, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 2007, s. 98, 99.
  45. ↑ Badacze Pisma Świętego w Siedlcach, „Nowa Gazeta Podlaska”, Podlaska Spółdzielnia Wydawnicza, 4 grudnia 1932, s. 5.
  46. ↑ Oral history interview with Jan Otrebski, [w:] Holocaust Encyclopedia [online], encyclopedia.ushmm.org [dostęp 2022-02-22].
  47. ↑ Rocznik Świadków Jehowy 1994 [online], s. 189, 190.
  48. ↑ a b Leszek Podhorodecki, Mozaika religijna wśród ludności dawnego Wołomina. Świadkowie Jehowy [online], dawny.pl, 12 grudnia 2019 [dostęp 2021-04-14].
  49. ↑ Watchtower, Jehowa sprowadził was do Francji, żebyście poznali prawdę, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXXXVI, Towarzystwo Strażnica, 15 sierpnia 2015, s. 31, 32, ISSN 1234-1150.
  50. ↑ Złoty Wiek, „Złoty Wiek”, 1 września 1936, s. 16.
  51. ↑ Watchtower, Rocznik Świadków Jehowy 2002, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 2002, s. 136, 137, ISBN 83-86930-54-3.
  52. ↑ a b c d United States Holocaust Memorial Museum, Oral history interwiew with Anna Mielczarek [online], collections.ushm.org, 1 sierpnia 1995 (pol.).
  53. ↑ a b Teresa Wontor-Cichy, Więzieni za wiarę: Świadkowie Jehowy w KL Auschwitz, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2003.
  54. ↑ Wiesław Jan Wysocki, Bóg na nieludzkiej ziemi, Warszawa 1978, s. 178.
  55. ↑ J. Niedźwiadek, A jednak ocalałam, „Wieści”, 1985.
    Hans Hesse, „Najodważniejsi byli zawsze Świadkowie Jehowy’. Prześladowania i sprzeciw Świadków Jehowy w okresie reżimu hitlerowskiego”, Wrocław: Wydawnictwo A Propos, 2006.
  56. ↑ a b Aleksandra Matelska, „...w miłości nie ma bojaźni” Nazistowskie prześladowania Świadków Jehowy w Polsce, Wrocław: Wydawnictwo A Propos, 2010, 35, 76, 90–92, 296; wyd. II, ISBN 978-83-61387-19-0.
  57. ↑ a b c Henryk Dornik, Wytrwałem dzięki miłości Bożej, Wrocław: Wydawnictwo A Propos, 2007, s. 194, ISBN 978-83-925695-5-8.
  58. ↑ Holocaust Survivors and Victims Database. Jan Gontkiewicz, [w:] Holocaust Encyclopedia [online], encyclopedia.ushmm.org [dostęp 2022-09-26].
  59. ↑ Holocaust Survivors and Victims Database. Stefan Milewski, [w:] Holocaust Encyclopedia United States Holocaust Memorial Museum [online], encyclopedia.ushmm.org [dostęp 2022-09-26].
  60. ↑ Lista pamięci: Kinicki [online], dulag121.pl [dostęp 2022-09-26].
  61. ↑ Arolsen Archives: Kinicki Ludwik [online], collections.arolsen-archives.org [dostęp 2020-07-12] (niem.).
  62. ↑ Archiwum Historii Mówionej, Bogumił Kinicki; nagranie AHM_V_0008 [online], audiohistoria.pl, 27 listopada 2002 [dostęp 2020-07-12].
  63. ↑ Arolsen Archives: Jordani Wojciech [online], collections.arolsen-archives.org [dostęp 2020-07-12] (niem.).
  64. ↑ Świadkowie Jehowy w Forcie [online], forttrzecipomiechowek.org [dostęp 2021-05-01].
  65. ↑ Watchtower, Rocznik Świadków Jehowy 1946, s. 179 (ang.).
  66. ↑ Krzysztof Biliński, Hiobowie XX wieku, wyd. II, Wydawnictwo A Propos, 2012, s. 67, 68, ISBN 978-83-63306-15-1.
  67. ↑ Warszawa, 1947-08. Konwencja Świadków Jehowy odbywająca się na kortach Legii [online], alamy.com [dostęp 2022-05-16].
  68. ↑ Kazimierz Urban, Mniejszości religijne w Polsce 1945–1991 (zarys statystyczny), Kraków 1994, s. 20.
  69. ↑ Witold Kaszewski, Wierni Jehowie. Dzieje Świadków Jehowy w regionie łódzkim, Wydawnictwo A Propos, 2011, s. 87, ISBN 978-83-917339-8-1.
  70. ↑ Grzegorz Jasiński, Wyznanie Świadków Jehowy na Warmii i Mazurach po II wojnie światowej (do 1950 roku), „Komunikaty Warmińsko-Mazurskie”, luty 2019, s. 243-284.
  71. ↑ Listy z pola walki, „Informator”, 1947, s. 12.
  72. ↑ Listy z pola walki, „Informator”, 1947, s. 9, 10.
  73. ↑ Małgorzata Lubecka, Kościół ostrołęcki w pierwszych latach po II wojnie światowej, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 2009, s. 121.
  74. ↑ 13 uznawanych wyznań wykonuje swobodnie swe praktyki, „Robotnik”, 10 lutego 1948, s. 3.
  75. ↑ Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Kielcach [1945] 1983–1990, IPN Ki 015/241, [w:] IPN [online], ipn.gov.pl.
  76. ↑ Grzegorz Jasiński, Próba likwidacji wyznania Świadków Jehowy w Polsce w drugiej połowie 1950 roku. Zarys zagadnienia, Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2020.
  77. ↑ Instytut Pamięci Narodowej, Działalność Świadków Jehowy w 1952 r. Charakterystyka, sierpień 1952, Warszawa: IPN, 1952, s. 110–170.
  78. ↑ Tajne wydawnictwa „świadków Jehowy”, „Życie Radomskie”, 7 sierpnia 1958, s. 4.
  79. ↑ IPN, Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Lublinie 1954-1983; IPN Lu 023/15 t. 1 [online], ipn.gov.pl.
  80. ↑ IPN, Śledztwa zakończone skierowaniem aktu oskarżenia [online], 2 października 2019 [dostęp 2020-02-10] [zarchiwizowane z adresu 2021-03-07].
  81. ↑ IPN, Dane osoby z katalogu osób "rozpracowywanych" [online], 25 marca 2021 [dostęp 2021-03-28].
  82. ↑ Szpiedzy amerykańscy, dymersanci i spekulanci. Proces kierowników sekty „świadków Jehowy”, „Życie Warszawy”, 18 marca 1951, s. 2.
  83. ↑ Jerzy Morawski, Świadkowie, „Rzeczpospolita”, 27 kwietnia 2001, A8.
  84. ↑ Dane osoby z katalogu osób "rozpracowywanych", [w:] Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu [online], katalog.bip.ipn.gov.pl.
  85. ↑ a b W Pułtusku właśnie otwarto Salę Królestwa [online], wpu24.pl, 19 sierpnia 2023.
  86. ↑ 1975 sierpień 29, Warszawa – Wytyczne pracy operacyjnej dotyczące związku wyznaniowego Świadków Jehowy [online], krakow.ipn.org.
  87. ↑ 1977 styczeń 12, Warszawa – Notatka informacyjna dotycząca sytuacji i aktualnych kierunków pracy operacyjnej wśród aktywu Świadków Jehowy [online], krakow.ipn.org.
  88. ↑ 1979 styczeń 30, Warszawa – Pismo naczelnika Wydziału III Departamentu IV MSW do naczelnika Wydziału IV KWMO w Ostrołęce w sprawie działań operacyjnych wobec Świadków Jehowy [online], krakow.ipn.org.
  89. ↑ 1976 maj 7, Warszawa – Pismo zastępcy naczelnika Wydziału III Departamentu IV MSW do naczelnika Wydziału IV KWMO w Ostrołęce w sprawie działań Świadków Jehowy związanych z przerzutem literatury do ZSRR [online], krakow.ipn.org.
  90. ↑ Watchtower, Szczęśliwe życie pomimo bolesnych ciosów, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXXV, Towarzystwo Strażnica, 1 lipca 2004, s. 23–29, ISSN 1234-1150.
  91. ↑ Watchtower, Błogosławieństwa Jehowy wzbogaciły moje życie, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXXXVI, Towarzystwo Strażnica, 15 września 2015, s. 28–32, ISSN 1234-1150.
  92. ↑ Watchtower, Przeżyłem próby wiary w Polsce, „Przebudźcie się!”, CXXV, Towarzystwo Strażnica, 8 listopada 2000, s. 19–21, ISSN 1234-1169.
  93. ↑ a b c d Watchtower, Ciało Kierownicze dba o jedność – część 2 [online], jw.org, 2022 [dostęp 2022-09-20].
  94. ↑ Barbara W. Olszewska, Czekanie na „wielki ucisk”, „Polityka”, 1 października 1983, s. 3.
  95. ↑ a b B. Saganowski, S. Plewa, M. Rok, Polska Kronika Filmowa nr 30/1993. Na boisku [od 5,53 min.] [online], ninateka.pl, 21 lipca 1993 [dostęp 2020-04-13].
  96. ↑ 1985 kwiecień 2, Warszawa – Pismo naczelnika Wydziału VI Departamentu IV MSW do naczelnika Wydziału IV WUSW w Ostrołęce w sprawie konwencji okręgowych Świadków Jehowy [online], krakow.ipn.org.
  97. ↑ 1988 lipiec 11, Warszawa – Pismo naczelnika Wydziału VI Departamentu IV MSW do naczelnika Wydziału IV WUSW w Ostrołęce z informacją o sytuacji Świadków Jehowy w Polsce oraz wytycznymi do działań operacyjnych [online], krakow.ipn.org.
  98. ↑ Pięć tysięcy aniołów, „Echo Dnia”, 24 lipca 1995, s. 1, 5.
  99. ↑ Zgromadzenie Okręgowe Świadków Jehowy w Radomiu, „Słowo Ludu”, 6 lipca 1995, s. 5.
  100. ↑ 1982 październik 27, Warszawa – Pismo naczelnika Wydziału III Departamentu IV MSW do naczelnika Wydziału IV KWMO w Ostrołęce w sprawie starań Świadków Jehowy o zezwolenie na cotygodniowe organizowanie w wynajętych lokalach zebrań zborowych [online], krakow.ipn.org.
  101. ↑ 1983 kwiecień 22, Warszawa – Pismo naczelnika Wydziału III Departamentu IV MSW do naczelnika Wydziału IV WUSW w Ostrołęce z opinią dotyczącą zebrań i zbiorowych uroczystości organizowanych przez Świadków Jehowy [online], krakow.ipn.org.
  102. ↑ 1982 październik 25, Warszawa – Podstawowe kierunki pracy operacyjnej w odniesieniu do Świadków Jehowy [online], krakow.ipn.org.
  103. ↑ Poltel, Dobra nowina o Królestwie, filmpolski.pl, 1984.
  104. ↑ Zgromadzenie Świadków Jehowy, „Dziennik Polski”, 19 sierpnia 1985, s. 4.
  105. ↑ Problemy wyznania Świadków Jehowy, „Trybuna Robotnicza”, 28 sierpnia 1985, s. 4.
  106. ↑ Zgromadzenie Świadków Jehowy, „Dziennik Polski”, 1 sierpnia 1986, s. 6.
  107. ↑ Janusz Michalczak, Zaufać Jehowie?, „Dziennik Polski”, 7 sierpnia 1987, s. 4.
  108. ↑ Zgromadzenie Świadków Jehowy, „Dziennik Polski”, 18 sierpnia 1987, s. 2.
  109. ↑ IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Radomiu 1983–1990; IPN Ra 05/867 [online], ipn.gov.pl.
  110. ↑ Biuro Oddziału w Nadarzynie, „National Geographic” [zarchiwizowane z adresu 2015-04-11].
  111. ↑ Radowanie się w naszym Wielkim Stwórcy, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, 1 stycznia 1993, s. 16.
  112. ↑ (Wczoraj ok. 10 tys. ...), „Gazeta Wyborcza, Gazeta Stołeczna”, 30 listopada 1992, s. 2.
  113. ↑ Marta Trepczyńska, Byliśmy w "kwaterze głównej" świadków Jehowy w Polsce. Tak żyją na co dzień [ZDJĘCIA] [online], onet.pl, 5 września 2024.
  114. ↑ Watchtower, Tłumaczenie, [w:] Biuro Oddziału Świadków Jehowy w Polsce. Nadarzyn [online], 2019.
  115. ↑ a b Znajdź kongres. Warszawa [online], jw.org.
  116. ↑ Radio dla Ciebie, Religie: Kongres Świadków Jehowy [online], rdc.pl, 5 sierpnia 2018 [dostęp 2018-11-23] [zarchiwizowane z adresu 2018-11-18].
  117. ↑ a b c Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-23].
  118. ↑ Monika Strzelecka, Jak wyglądał kongresu Świadków Jehowy w Białymstoku? [FOTO] [online], narew.info, 9 lipca 2024.
  119. ↑ Kongres w Łomży [online], 4lomza.pl.
  120. ↑ Monika Smolik, Kongres Świadków Jehowy w Olsztynie. W hali Urania chrzest przyjęli nowi członkowie [ZDJĘCIA] [online], olsztyn.eska, 20 lipca 2024.
  121. ↑ Ciekawe szczegóły ze sprawozdania z różnych krajów. Opublikowane w Roczniku Świadków Jehowy na rok 1990 [online], s. 9–12.
  122. ↑ Polska gości Świadków Jehowy, „Przebudźcie się!”, 8 stycznia 1990, s. 20–25.
  123. ↑ Błogosławieństwa Jehowy wzbogaciły moje życie, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, 15 września 2015, s. 28–32.
  124. ↑ Kongres Świadków Jehowy w Warszawie. 60 tys. wiernych i goście z 26 krajów, „Dziennik Polski”, 15 sierpnia 1989, s. 1.
  125. ↑ Ośrodek Karta, Międzynarodowy kongres Świadków Jehowy, Warszawa, 1989, foto.karta.org.pl, 1989.
  126. ↑ a b Rocznik Świadków Jehowy 2002, Watchtower, s. 232, 233.
  127. ↑ Rocznik Świadków Jehowy 2007, Watchtower, s. 201, 202.
  128. ↑ Watchtower, „Świadkowie Jehowy w ZSRR – przed nimi lepsze dni”, „Przebudźcie się!”, 8 lutego 1991, s. 22, 23.
  129. ↑ Czysta mowa i Świadkowie Jehowy, „Gazeta Wyborcza”, 13 sierpnia 1990, s. 2.
  130. ↑ Świadkowie Jehowy w Warszawie, „Gazeta Wyborcza”, 9 sierpnia 1990, s. 2.
  131. ↑ Watchtower, Ogłoszenia, „Nasza Służba Królestwa”, kwiecień 1990, s. 5.
  132. ↑ Nosiciele światła na stadionie, „Gazeta Wyborcza/Gazeta Stołeczna”, 22 lipca 1992, s. 2.
  133. ↑ Miasto świadków Jehowy, „Gazeta Wyborcza/Gazeta Stołeczna”, 17 lipca 1992, s. 2.
  134. ↑ Świadkowie na Legii, „Gazeta Wyborcza/Gazeta Stołeczna”, 16 lipca 1992, s. 2.
  135. ↑ Nieprawa muzyka i zgubne wideo, „Gazeta Wyborcza”, 12 lipca 1993, s. 2.
  136. ↑ Pouczeni przez Boga, „Gazeta Wyborcza”, 9 lipca 1993, s. 1.
  137. ↑ Zgromadzenie Świadków Jehowy w Radomiu, „Słowo Ludu”, 6 lipca 1995, s. 5.
  138. ↑ Posłańcy pokoju w Europie Wschodniej, „Przebudźcie się!”, Watchrower, 8 marca 1997, s. 24.
  139. ↑ Świadkowie na Legii, „Gazeta Stołeczna”, archiwum.wyborcza.pl, 10 sierpnia 1996.
  140. ↑ Pokój jest bliski?, „Gazeta Stołeczna”, archiwum.wyborcza.pl, 12 sierpnia 1996, s. 3.
  141. ↑ Chrzest świadków Jehowy, „Rzeczpospolita”, archiwum.rp.pl, 12 sierpnia 1996.
  142. ↑ Watchtower, Rocznik Świadków Jehowy 1998, Watchtower, 1998, s. 19.
  143. ↑ Myślą, że wyzwolenie jest blisko [online], archiwum.rp.pl, 5 sierpnia 2006.
  144. ↑ 'Żyleta' tonie w parasolach [online], bilety.legia.com, 5 sierpnia 2006.
  145. ↑ Chrzest świadków Jehowy na murawie stadionu Legii [online], warszawa.wyborcza.pl, 6 lipca 2007.
  146. ↑ Pod wodę w nowe życie [online], warszawa.wyborcza.pl, 8 lipca 2007.
  147. ↑ Rozmodlony stadion Legii [online], miasta.gazeta.pl, 4 lipca 2008.
  148. ↑ Agata Sabała, Do chrztu w kostiumie kąpielowym [online], zyciewarszawy.pl, 19 lipca 2009 [dostęp 2021-05-11].
  149. ↑ 150 tys. uczestników dorocznych Zgromadzeń Świadków Jehowy w Polsce [online], gazetaprawna.pl, 15 lipca 2009 [dostęp 2022-01-21].
  150. ↑ W piątek kongres Świadków Jehowy w Warszawie [online], info.wiara.pl, 15 lipca 2010 [dostęp 2022-11-27].
  151. ↑ Marcin Derlukiewicz, Świadkowie Jehowy na Legii. A wokół wielkie korki [online], wyborcza.pl, 1 lipca 2011 [dostęp 2021-05-11].
  152. ↑ Dagmara Sidyk, Świadkowie Jehowy organizują w Warszawie kongres. Będzie nawet kilka tysięcy uczestników [online], warszawa.naszemiasto.pl, 30 czerwca 2012 [dostęp 2021-05-11].
  153. ↑ Świadkowie Jehowy zajmą Legię: ma być 13 tys. osób [online], warszawa.wyborcza.pl, 7 lipca 2012 [dostęp 2021-05-11].
  154. ↑ Mateusz Wiesiołek, Świadkowie Jehowy na Legii. Przyjedzie 200 autokarów [online], warszawa.wyborcza.pl, 10 lipca 2013 [dostęp 2021-05-11].
  155. ↑ Kongres Świadków Jehowy 2013 [online], kultura.trojmiasto.pl, 2013 [dostęp 2020-05-11].
  156. ↑ Kongres świadków Jehowy na stadionie Legii [online], tvn24.pl, 12 lipca 2012 [dostęp 2022-12-31].
  157. ↑ Chrzest nowych świadków Jehowy [online], tvn24.pl, 13 lipca 2012 [dostęp 2022-12-31].
  158. ↑ Drugi dzień kongresu Świadków Jehowy na stadionie Legii [online], warszawa.wyborcza.pl, 12 lipca 2014 [dostęp 2021-05-11].
  159. ↑ Tysiące osób przyjedzie do Radomia na kongres Świadków Jehowy [online], mojradom.pl, 15 lipca 2015 [dostęp 2021-05-11].
  160. ↑ W Radomiu odbył się chrzest świadków Jehowy (wideo, zdjęcia) [online], echodnia.eu, 19 lipca 2015 [dostęp 2021-05-11].
  161. ↑ Kongres Świadków Jehowy [online], tp.com.pl, 11 sierpnia 2015 [dostęp 2020-04-04].
  162. ↑ Chrzest świadków Jehowy w Orlen Arenie. Zobaczcie zdjęcia [online], plock.wyborcza.pl, 8 sierpnia 2015 [dostęp 2022-09-30].
  163. ↑ Kongres Świadków Jehowy przy Łazienkowskiej 3 [online], legia.net, 1 lipca 2016 [dostęp 2021-05-11].
  164. ↑ Kongres Świadków Jehowy w płockiej Orlenie Arenie. Przyjmowali wodny chrzest [online], plock.wyborcza.pl, 9 lipca 2016 [dostęp 2020-04-04].
  165. ↑ Kongres Świadków Jehowy w Radomiu [online], cozadzien.pl, 4 sierpnia 2016 [dostęp 2021-05-11].
  166. ↑ Kongres Świadków Jehowy w Warszawie. Chrzest na stadionie Legii [ZDJĘCIA] [online], warszawa.naszemiasto.pl, 1 lipca 2017 [dostęp 2021-05-11].
  167. ↑ Kongres Świadków Jehowy w Warszawie. 11 tysięcy gości na stadionie Legii [online], warszawa.naszemiasto.pl, 30 czerwca 2017 [dostęp 2021-05-11].
  168. ↑ Kongres Świadków Jehowy w płockiej Orlen Arenie [FOTO] [online], wyborcza.pl, 24 czerwca 2017 [dostęp 2021-05-11].
  169. ↑ Watchtower, Wydanie Przekładu Nowego Świata w języku baule oraz zrewidowanego Przekładu Nowego Świata w języku polskim [online], jw.org, 13 sierpnia 2018 [dostęp 2018-08-13].
  170. ↑ Watchtower, ‛Całkowicie wyposażeni do wszelkiego dobrego czynu’! [online], jw.org, 13 sierpnia 2018 [dostęp 2018-11-27].
  171. ↑ Religie: Międzynarodowy Kongres Świadków Jehowy [online], rdc.pl, 4 sierpnia 2019 [dostęp 2019-08-08].
  172. ↑ Watchtower, Kongres międzynarodowy w roku 2019 pod hasłem „Miłość nigdy nie zawodzi!” – Warszawa (Polska) [online], jw.org, 15 sierpnia 2019 [dostęp 2019-08-23].
  173. ↑ Watchtower, Kongresy międzynarodowe 2019 [online], jw2019.org, 8 sierpnia 2018 [dostęp 2018-08-08] [zarchiwizowane z adresu].
  174. ↑ Studium przypadku: Międzynarodowy Kongres Świadków Jehowy w Warszawie [online], meetingplanner.pl, 12 sierpnia 2019 [dostęp 2019-08-17].
  175. ↑ 30 tysięcy Świadków Jehowy na stadionie Legii. Odbył się międzynarodowy kongres [online], warszawawpigulce.pl, 11 sierpnia 2019 [dostęp 2019-08-17].
  176. ↑ Kongres Świadków Jehowy w Warszawie zgromadził tysiące ludzi [online], eska.pl, 24 czerwca 2023.
  177. ↑ Kongres Świadków Jehowy w Płocku. Kilkunastu wiernych przyjęło chrzest [ZDJĘCIA] [online], terazgostynin.pl, 15 lipca 2023.
  178. ↑ Głośmy dobrą nowinę! Kongres Świadków Jehowy 2024 [online], torwar.cos.pl, 2 lipca 2924.
  179. ↑ Głośmy dobrą nowinę! Kongres Świadków Jehowy 2024 [online], torwar.cos.pl, 28 czerwca 2924.
  180. ↑ Kongres Świadków Jehowy w Warszawie. 45 osób ochrzczono na Torwarze [ZDJĘCIA] [online], warszawa.eska.pl, 21 sierpnia 2024.
  181. ↑ Świadkowie Jehowy w Kongresowej, „Gazeta Wyborcza, Gazeta Stołeczna”, 1 kwietnia 1992, s. 2.
  182. ↑ Zgromadzenie Świadków Jehowy, „Tygodnik Płocki”, 24 listopada 1991, s. 2.
  183. ↑ Czekam na Armagedon, „Głos Ludu (wyd. kieleckie)”, 24 października 1993, s. 5.
  184. ↑ Zgromadzenie Świadków Jehowy, „Słowo Ludu (wydanie radomskie)”, 4 maja 1994, s. 2.
  185. ↑ Spotkanie Świadków Jehowy, „Głos Ludu (wyd. kieleckie)”, 5 grudnia 1994, s. 5.
  186. ↑ a b Watchtower, Sprawozdanie z Polski i Ukrainy [online], jw.org, 8 stycznia 2018 [dostęp 2018-01-10].
  187. ↑ Watchtower, „Skupiajcie się na swojej więzi z Jehową” Specjalny program duchowy pokrzepia braci na Ukrainie i w Polsce [online], jw.org, 3 maja 2022 [dostęp 2022-03-05].
  188. ↑ Watchtower, Sprawozdanie Ciała Kierowniczego nr 4/2022 [online], jw.org, 3 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-03].
  189. ↑ Świątynia Świadków, „Słowo Ludu (wydanie radomskie)”, 10 grudnia 1996, s. 8.
  190. ↑ Sala Królestwa już otwarta, „Życie Nasielskie”, 20 stycznia 2011, s. 1.
  191. ↑ Nowy Dom Modlitwy w Pułtusku [online], wpu24.pl, 10 stycznia 2023.
  192. ↑ Watchtower, Ogłoszenia, „Nasza Służba Królestwa”, czerwiec 2006, s. 3.
  193. ↑ Watchtower, Biblia w języku używanym na co dzień Wydanie Chrześcijańskich Pism Greckich w Przekładzie Nowego Świata [online], jw.org, 18 grudnia 2017 [dostęp 2020-03-30].
  194. ↑ Watchtower, Biblia w Internecie [online], jw.org, 17 grudnia 2017 [dostęp 2021-05-11].
  195. ↑ Joanna Wardega, Chińczycy w Polsce – niewidoczna mniejszość, [w:] Studia Migracyjne - Przegląd Polonijny [online], academia.edu, 2017, s. 136 137.
  196. ↑ Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Departament Kontroli, Skarg i Wniosków, Informacja o stanie realizacji praw osób osadzonych w Strzeżonych Ośrodkach Dla Cudzoziemców Prowadzonych przez Straż Graniczną, archiwum.mswia.gov.pl, Warszawa, styczeń 2013, s. 24.
  197. ↑ Funkcjonowanie duszpasterstw więziennych wyrazem równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych w Polsce [online], salon24.pl, 18 marca 2016 [dostęp 2023-12-04].
  198. ↑ Zbieranie „kosztowności” w Polsce, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, 15 lipca 1992, s. 25, 26.
  199. ↑ Pamiątka Śmierci Jezusa Chrystusa” według Świadków Jehowy [online], sw.gov.pl [zarchiwizowane z adresu 2016-04-09].
  200. ↑ Ogłoszenia, „Nasza Służba Królestwa”, luty 2014, s. 4.
  201. ↑ Ogłoszenia, „Nasza Służba Królestwa”, styczeń 2013, s. 4.
  202. ↑ Ogłoszenia, „Nasza Służba Królestwa”, wrzesień 2015, s. 4.
  203. ↑ Watchtower, JW Broadcasting – kwiecień 2016 [online], jw.org, 4 kwietnia 2016 [dostęp 2016-04-04].
  204. ↑ Akcja pomocy dla braci z Ukrainy – miłość pokonuje przeciwności [online], jw.org, 2 stycznia 2023 [dostęp 2023-01-02].
  205. ↑ Bracia z Ukrainy odczuwają troskę Jehowy [online], jw.org, 2 stycznia 2023 [dostęp 2023-01-02].
  206. ↑ Aleksandra Matelska, „...w miłości nie ma bojaźni” Nazistowskie prześladowania Świadków Jehowy w Polsce, Wrocław: Wydawnictwo A Propos, wyd. II, 2010, s. 28, ISBN 978-83-61387-19-0.
  207. ↑ Jan Mironczuk, Świadkowie Jehowy wobec władz Polski Ludowej – geneza kontestacji, „Władze Polski Ludowej a mniejszościowe związki wyznaniowe, red. T.J. Zieliński,”, Warszawa–Katowice: WBST w Warszawie, 2010, s. 85–101.
  208. ↑ Aleksandra Boczek, Świadkowie Jehowy – ofiary totalitarnych reżimów, „Kształty”, styczeń 2008, s. 22–28.
  209. ↑ Instytut Slawistyki PAN, Narracja i pamięć. Konstrukcje i destrukcje tożsamości [online], 2012 [dostęp 2017-09-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-07-24].
  210. ↑ UKSW, Sprawozdanie z działalności UKSW za rok 2014 [online], 2014, s. 54 [dostęp 2023-11-11].
  211. ↑ Muzeum Historii Żydów Polskich Polin, Polityka III Rzeszy wobec mniejszości [online], 2015 [dostęp 2023-01-24].
  212. ↑ Centrum Edukacyjnym IPN im. Janusza Kurtyki Przystanek Historia, Konferencja naukowa Margines społeczny w komunistycznej Warszawie (1945–1989) – 22 listopada [online], centrum.ipn.gov.pl, 2017 [dostęp 2022-07-28].
  213. ↑ IPN, Konferencja naukowa „Margines społeczny w komunistycznej Warszawie (1945–1989)” – Warszawa, 22 listopada 2017 (retransmisja na kanale IPNtv) [online], ipn.gov.pl, 2017.
  214. ↑ Instytut Pamięci Narodowej, „Struktury administracji wyznaniowej i pierwsze lata działalności Urzędu ds. Wyznań w Polsce »ludowej« (1945–1956)” [online], ipn.gov.pl, 23 września 2019 [dostęp 2020-02-10].
  215. ↑ Instytut Pamięci Narodowej, Ogólnopolska konferencja naukowa „Urząd ds. Wyznań: struktury, działalność, ludzie w latach 1957–1975 – Wólka Magierowa, 1–3 września 2020 [online], ipn.gov.pl, 1 września 2020 [dostęp 2021-05-05].
  216. ↑ Instytut Pamięci Narodowej, Ogólnopolska konferencja naukowa „Urząd ds. Wyznań: struktury, działalność, ludzie – Konstancin-Jeziorna, 13–15 września 2021 [online], ipn.gov.pl, 1 września 2021 [dostęp 2021-12-21].
  217. ↑ Europeantimes, ROSJA, Świadek Jehowy pozbawiony obywatelstwa i deportowany do Turkmenistanu [online], europeantimes.news, 26 października 2023 [dostęp 2023-11-19].
  218. ↑ OSCE, Warsaw Human Dimension Conference Plenary Session 4: Fundamental Freedoms II [online], osce.org, 6 października 2023 [dostęp 2023-11-19] (ang.).
  219. ↑ Dr hab. Jan Mironczuk opowiedział o chrześcijańskich mniejszościach wyznaniowych w Ostrołęce i w powiecie ostrołęckim [online], mbpostroleka.pl, 25 września 2014.
  220. ↑ Europeantimes, Norwegia dyskryminuje Świadków Jehowy [online], europeantimes.news, 14 października 2024.
  221. ↑ OSCE, OSCE-NORWAY: Declassification and discrimination of Jehovah’s Witnesses (EN/ Norwegian) [online], hrwf.eu, 14 października 2024 [dostęp 2024-10-14] (ang.).
  222. ↑ Spotkanie ZRPO Wojciecha Brzozowskiego z przedstawicielami związku wyznaniowego Świadkowie Jehowy [online], bip.brpo.gov.pl, 11 października 2024.
  223. ↑ Gazeta Wyborcza. Tylko Zdrowie, Operacje bez rozlewu krwi [online], wyborcza.pl, 19 maja 2017 [dostęp 2017-09-19].
  224. ↑ W WUM ma powstać jeden z większych w Europie ośrodków kardiochirurgii [online], pulsmedycyny.pl, 2 listopada 2021.
  225. ↑ Postanowienie Sądu Najwyższego sygn. akt. III CK 155/05
  226. ↑ Sonia Statuch, Międzykulturowość w gabinecie [online], warszawa.ifmsa.pl, 4 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-04].
  227. ↑ Anna Lisicka, Konferencja „Etyka w medycynie” [online], edu.pl, 18 marca 2017 [dostęp 2018-08-31].
  228. ↑ Uniwersytet Radomski im. Kazimierza Pułaskiego, Wydział Nauk Medycznych i Nauk o Zdrowiu [online], wnminoz.uniwersytetradom.pl, 18 marca 2017 [dostęp 2023-11-11].
  229. ↑ Postępowanie medyczne u Świadków Jehowy – podejście oparte na współpracy [online], igichp.pl, 5 czerwca 2024.
  230. ↑ Rzeczpospolita, Sąd Najwyższy: świadkowie Jehowy nie byli w PRL „tajnym związkiem" [online], rp.pl, 21 listopada 2018 [dostęp 2018-11-23].
  231. ↑ Rzeczpospolita, Sąd Najwyższy uniewinnił świadka Jehowy skazanego w PRL [online], rp.pl, 26 kwietnia 2018 [dostęp 2018-11-23].
  232. ↑ Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne oraz stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2006–2008 [online], stat.gov.pl, 2009, s. 127-128 [dostęp 2022-12-24].
  233. ↑ Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne oraz stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2009–2011 [online], stat.gov.pl, 2013, s. 131-132 [dostęp 2022-12-24].
  234. ↑ Ciekawe osiągnięcia w służbie, „Nasza Służba Królestwa”, lipiec 2015, s. 4.
  235. ↑ Damian Kelman, Świadkowie Jehowy w Płocku. Świadkowie wznawiają działalność. Będziecie mogli ich spotkać, między innymi, przed ZOO [online], płock.naszemiasto.pl, 24 czerwca 2022.
  236. ↑ Świadkowie Jehowy w Siedlcach wznawiają publiczną działalność [online], zyciesiedleckie.pl, 24 czerwca 2022.
  237. ↑ Świadkowie Jehowy w Gostyninie wznawiają publiczną działalność [online], 23 lipca 2022.
  238. ↑ Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne w Polsce 2012–2014 [online], stat.gov.pl, 2016, s. 131-132 [dostęp 2022-12-24].
  239. ↑ Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne w Polsce 2015–2018 [online], 28 lutego 2020, s. 234–236.
  240. ↑ Urząd Statystyczny w Warszawie, Rocznik Statystyczny Województwa Mazowieckim 2021 [online], warszawa.stat.gov.pl, 2021 [dostęp 2022-12-25].
  241. ↑ Warszawa: Zgromadzenia obwodowe [online], jw.org [dostęp 2022-12-25].
  242. ↑ List z Biura Oddziału, „Nasza Służba Królestwa”, wrzesień 2005, s. 1.
  243. ↑ Zdjęcie sali głównej Sali Zgromadzeń w Warszawie [online].


Świadkowie Jehowy w Polsce

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!