Балқаш (қала)

Қала
Балқаш
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	ҚазақстанҚазақстан
Статусы	Облыстық маңызы бар қала
Облысы	Қарағанды облысы
Әкімі	Сатаев Сапар Каиркенович
Тарихы мен географиясы
Координаттары	46°51′ с. е. 75°00′ ш. б.46.850° с. е. 75.000° ш. б. / 46.850; 75.000 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 46°51′ с. е. 75°00′ ш. б.46.850° с. е. 75.000° ш. б. / 46.850; 75.000 ^(G) ^(O) ^(Я)
Құрылған уақыты	1931
Бұрынғы атаулары	Прибалхашстрой
Қала статусы	1937
Жер аумағы	230 км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	73 739[1] адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (69,71 %) орыстар (24,36 %) корейлер (1,26 %) немістер (1,14%) татарлар (1 %) украиндар (0,57 %) басқалары (1,96 %) 2022 ж.[2]
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 71036
Пошта индекстері	100300 - 100316
Автомобиль коды	09
Балқаш қаласының әкімдігі  (қаз.) (орыс.)
Балқаш
Балқаш шекарасы

Балқаш — Балқаш жағалауында орналасқан қала. Балқаш көлінің жағасындағы ең ірі қалалардың бірі. Қала Қарағанды қаласынан 380 км қашықтықта Бертіс айлағында орналасқан. Халық саны – 73,7 мың адам.

Тарихы

1931 жылы Прибалхашстрой кенті ретінде қаланған. Қала 1937 жылы Прибалхашстрой кентінің базасында құрылды.

Қаланың қысқы көрінісі

Балқаш көлінің солтүстігінде 12 км жердегі Қоңырат мыс кен орны мен Қарағанды көмірінің негізінде жұмыс істейтін ірі мыс қорыту зауытының құрылысына байланысты салына бастады. 1967 жылы Лондондық Халықаралық Көрмесінде балқаштық мыс халықаралық мыс эталоны болып танылды.

Туризм

Қала жағажайы

Көл және көл маңындағы табиғат ескерткіштерінің (Бектау ата шатқалы, тоғайлы ормандар) рекреациондық потенциалы туристерді қабылдауға таптырмас мүмкіндік береді. Балқаш көлінің жағасында танымал туризм түрлері болып жағажай туризмі, спорттың су түрлері: желкенді қайық, байдаркамен және каноэмен есу, спорттық балық аулау табылады. Балқаш көлінің жағалауында жылына 4 мыңнан астам адам демалады. Демалушыларға жағдайды облыстың ірі өнеркәсіпорындары мен жеке меншік кәсіпкерлердің 9 демалыс зонасы жасайды. Көлдің батыс жағалауында халықаралық және республикалық маңызы жоғары Алматы – Екатеринбург тас жолы өтеді. Аймақта орналасқан табиғи ескерткіштердің бірі – Бектау ата тау желісі. Бектау ата тауының шыңы 1000 метрге дейін жетеді. Бектау ата тау желісінің ұзындығы 4000 га, алайда оның аумағында түрлі атқалдар мен құздар орналасқан. Мұнда өсімдіктердің жүзге тарта түрі кең таралған, олардың 45 сирек кездесетін болса, 8 Қызыл Кітапқа енгізілген. Сонымен қатар Бектау ата тауында киелі саналатын тұзщы су көзі бар «Әулие» үңгірі орналасқан. Бектау ата тау желісі – туристердің қызығушылығын тудыратын табиғат әлемінің ерекше бір туындысы.

Халқы

Саны (2009, 2021)^[3]

2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
68833	▲73785	107,2	32251	▲35460	110	36582	▲38325	104,8

Географиясы

Климаты

Балқаш ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел
Абсолюттық максимум, °C	3,9	5,9	21,7	32,5	33,8	37,6	40,9	39,5	37,6	25,8	18,9	6,8
Орташа максимум, °C	−8,7	−7	2,0	14,4	22,2	27,8	29,6	28,1	21,7	12,8	2,9	−5,2
Орташа температура, °C	−13,3	−12,1	−3,1	8,8	16,4	22,1	24,0	22,1	15,5	7,3	−1,5	−9,5
Орташа минимум, °C	−17,8	−17,1	−8,2	3,2	10,5	16,4	18,4	16,1	9,3	1,9	−5,8	−13,7
Абсолюттық минимум, °C	−35,6	−35,5	−28,9	−10,4	−2,9	4,6	6,9	3,7	−3,6	−14,8	−29,5	−35,1
Жауын-шашын нормасы, мм	13,8	10,3	10,2	10,6	15,6	13,2	12,7	9,5	3,0	7,8	16,6	12,4
Дерекнама: Балқаш ауа райы мен климаты

Экономикасы

Қаладағы мыс қорыту зауыты

Балқаш еліміздегі түсті металлургияның ең маңызды орталықтарының бірі. Мұнда құрамында мыс және түсті прокат зауыттары, өндіріс газдарынан күкіртті натрий мен күкірт қышқылын алатын химия өнеркәсібі бар «Балқашмыс» акционерлік қоғамы жұмыс істейді.Оның өнімдері бірнеше шет елдерге шығарылады. Лондондағы халықаралық көрмеде Балқаш мысы ең таза мыс ретінде дүниежүзілік эталон деген атаққа ие болды (1967). Балқаш мыс қорыту комбинатын 1997 жылдың ақпанында Оңтүстік Кореяның «Самсунг» фирмасы алып, өндірісті 6 ай ішінде жобадағы қуатына жеткізді. Бір айда 11, 5 мың тонна рафинатталған мыс өндірген. Жылдық өнім көлемі 100 мың тонна.

Қалада 2007 жылы 414 шаруашылық жүргізуші субъекті тіркелген, оның ішінде 4 ірі, 45 орта, 365 шағын субъектілері. Негізгі экономикалық бағыт:

• түсті металлургия;
• энергетика;

Қаланың негізгі кәсіпорындары:

• «ЗОЦМ» АҚ
• Балқаш қаласы әкімінің жанындағы «Су Жылу Транс» КМК

Өндірілетін өнімнің негізгі түрлері:

• электр және жылу энергиясы;
• түсті металдар өндірісі;

2006 жылғы қаланың ірі және орта кәсіпорындар жұмыскерлерінің тізімдік саны 20877 адамды құрады, орташа атаулы еңбекақы - 31683 теңге. 2006 жылғы өндірістік өнім көлемі (үй шаруашылық есебінсіз) 216083,4 млн. теңгені құрады. Жылдық деректер бойынша 2006 жылы негізгі капиталға инвестициялар 5005,3 млн. теңге сомасында игерілді, бұл 2005 жылғы көлемге 117,7%-ды құрайды. Кәсіпорындардың өз күштерімен орындалған мердігерлік жұмыстар көлемі 2006 жылы 1978,6 млн. теңгені немесе 2005 жылғы көлемінің 134,0%-ын құрады. 2006 жылғы бөлшек тауар айналым көлемі (қоғамдық тамақтандыру қызметің есепке алмағанда) 3829,2 млн. теңге шамасында құралды, ақылы қызмет көрсету көлемі (мемлекеттік басқару қызметінсіз)– 887,8 млн. теңге.

Ауыл шаруашылығы

2006 жылы ауыл шаруашылығы өнімінің айтарлықтай бөлігін өсімдік шаруашылығы құрады.

2006 жылғы 1 шілдеге ауыл шаруашылығы өндірушілерінің нақты бары: 1 ауыл шаруашылық кәсіпорыны, 1 іс-әрекеттегі шаруа қожалығы, 3,6 мың халықтың жеке қосалқы шаруашылығы. Аймақта ауыл шаруашылық өнім өндіруге 0,3 мың гектар ауыл шаруашылық жерлері пайдаланылады, оның ішінде 0,1 мың га – егістік алқаптар.

2006 жылғы астыққа 0,3 мың га ауыл шаруашылық дақылдары егілетін егістік жерлер пайдаланылды, оның ішінде картоп 0,1 мың га, көкөніс 0,2 мың га.

2006 жылы 1,8 мың тонна картоп, 3,6 мың тонна көкөніс-бақша дақылдары, 0,06 мың тонна ет (тірі салмақта), 1,8 мың тонна сүт; 445,2 мың дана жұмыртқа өндірілді.

2007 жылғы 1 қаңтарға ірі қара мал саны 2,3 мың бас; қой мен ешкі – 3,1 мың бас; шошқа - 0,3 мың бас; жылқы - 42 бас; құс – 5,4 мың бас.*

Білім

Қалада 2006/2007 оқу жылы басына

• 21 күндізгі жалпы білім беретін мектеп жұмыс істейді, онда 12456 оқушы оқиды,
• 1 кешкі жалпы білім беретін мектеп - 200 оқушы
• 4 колледжде – 2736 оқушы,
• 2 кәсіби-техникалық оқу орнында – 1195 оқушы,
• 1 жоғары оқу орнында - 2595 оқушы оқиды.

Қалада

• 9 кітапхана,
• 5 клуб типті мекеме,
• 1 мұражай істейді.^[4]

Инфрақұрылымы

Сурет:Agybay batyr monument in Balkhash.jpg

Қаладағы Ағыбай батырға арналған ескерткіш

Қаладағы Мәдениет үйі

Қалада тарихи өлке тану мұражайы, 2 спорт кешені, жүзу бассейіні, қазақ балық шаруашылық ғылыми-зерттеу институты, тау-кен металлургия техникумы, педагогика, медицина училищелері, Қарағанды полтехникалық университетінің жалпы техникалық факультеті, музыка мектебі, 20 шақты орта және 8 жылдық мектеп, 2 халық театры, бейнестудия , т.б.мәдениет, денсаулық сақтау мекемелері бар.

Транспорты

Балқаш – ірі жол торабы. Әуе, темір және автожолдар қаланы Астана, Алматы, Қарағанды, Тараз, Шымкент қалаларымен, Мәскеу және Орталық Азия елдерімен байланыстырады.

Дереккөздер

1. Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
2. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
3. 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
4. Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5