مولانا محمد بن حسام‌الدین حسن شمس‌الدین محمد خوسفی (زاده خوسف) شناخته شده به ابن حُسام شاعر ایرانی در گذشته به سال ۸۷۵ هجری است. آثار او عبارتند از: دلائل النبوه و نسب‌نامه، خاوران‌نامه، دیوان اشعار، نظم نثر الالی. دیوان او شامل اشعاری در قالب‌های قصیده، ترجیع‌بند، مسمط و ترکیب‌بند است. او در قصیده از انوری، ظهیر فاریابی، خاقانی شروانی و سلمان ساوجی تأثیر گرفته‌است. از مهم‌ترین آثار او خاوران‌نامه است که به تقلید از شاهنامهفردوسی سروده شده‌است. ابن حسام حلقه‌ای حلقات ادبیات شیعی خراسان است و برخی دیگر از حلقه‌ها سلیمی تونی (م ۸۵۴) و آذری اسفراینی و لطف‌الله نیشابوری (م ۸۱۲)هستند. دیوان ابن حسام خوسفی توسط احمد احمدی بیرجندی تصحیح و منتشر شده‌است. [۱]
ابنِ حسام در سال ۷۸۲ یا ۷۸۳ هجری در شهر خوسف در منطقه قُهستان به دنیا آمد. خاندان او تا نُه پشت اهل فضل و علم و ارشاد بوده‌اند؛ و نیای او شمس‌الدین زاهد، به پارسایی و عبادت معروف بوده‌است. وی روزگار را به زهد و وَرَع میگذراند. همچنین دولتشاه سمرقندی دربارهٔ او این چنین میگوید:[۲]
«از دهقنت نان حلال حاصل کردی و گاو بستی و صباح که به صحرا رفتی تا شام اشعار خود را بر دسته‌بیل نوشتی ،در منقبت گویی در عهد خود نظیر نداشت.»
از همین رو صاحب نظران شغل وی را دهقانی دانسته‌اند. او از مشهورترین شاعران شیعه مذهب آن دوران بود.[۳] تاریخ درگذشت او در سال ۸۷۵ ق بوده‌است. [۴]
آثار
دیوان اشعار: شامل قصاید، غزلیات و دیگر قالب‌های شعری
نثر اللالی: منظومه ای در قالب مثنوی که شامل کلمات قصار در وصف علی بن ابی‌طالب است.
خاوران‌نامه از آثار ادبی‌است که به نظم فارسی در سال ۸۳۰ هجری قمری سروده شده‌است. این منظومه حماسه‌ای دینی و مصنوع است که در بحر متقارب و به وزن شاهنامه فردوسی سروده شده‌است. موضوع خاوران‌نامه جنگ‌های علی بن ابی‌طالب در سرزمین خاوران به همراهی مالک اشتر، و نیز با قباد پادشاه شرق و تهماسب‌شاه است. این منظومه به گفته ابن حسام از یک کتاب عربی به نظم کشیده شده‌است. این منظومه با حمد خدا و نعت محمد پیامبر اسلام و دیگر امام‌های شیعه آغاز میشود. این منظومه را تازیان‌نامه نیز گفته‌اند.
مذهب و اعتقادات
ذبیح الله صفا در کتاب تاریخ ادبیات در ایران با توجه به اشعار ابن حسام خوسفی او را در کمال اعتقاد به پیشروان و ائمه شیعه اثنی عشری می داند. [۶] همچنین در کتاب ابن حسام نویسنده او را شاخص ترین شاعر شیعی زمان خود می داند. [۷]
انتظار و مهدویت
قصاید ابن حسام خوسفی در سه دسته : حماسی ، تبلیغی ، حماسی تبلیغی دسته بندی میشود ،ابن حسام خوسفی در دورانی که بیگانگان به تعدی و خونریزی و غارت مردم مسلمان ایران می پرداخته اند با خلق آثار حماسی درباره امامان شیعه به ویژه حجت ابن الحسن پرداخته است. [۸] ابن حسام در ترکیب بند های سه گانه خود در باره حجت ابن الحسن با عنوان های هفت گل ، هفت رنگ و هفت معدن اوج ارادت قلبی خود را حجت ابن الحسن نشان داده است . [۹]
شعر مناقب هفت گل در مدح حجت ابن الحسن یکی از زیباترین آثار اوست:[۱۰]
آرامگاه ابن حسام خوسفی در سال ۹۲۰ هجری قمری بر روی تپه ای سنگی در بین مزارع‌های خوسف ساخته شد و در سده ۱۳ قمری مورد مرمت قرار گرفت. این بنای کوچک شامل اتاقکی است با فرم هشت ضلعی که نقشه فضای داخلی آن به صورت چلیپایی است. پوشش مقبره به صورت گنبدی طراحی شده که در مرکز آن یک کلاه‌فرنگی ساخته شده‌است. در این قسمت نورگیرهایی تعبیه شده تا هم نور فضای داخلی آرامگاه را تأمین کند و هم باعث تهویه فضای داخل آرامگاه شود. این بنا ابتدا در دوره صفویه بنا شده و در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شد. این بنا دارای نقشه چلیپایی شکل و پوشش گنبدی بوده و در سه جهت، سه طاق‌نما با قوس جناقی دارد. همچنین در داخل آرامگاه کتیبه‌ای کاشیکاری شده به رنگ سفید حاوی اشعار ابن حسام مي باشد و دور مقبره را فرا گرفته‌است.[۱۳]
پانویس
↑ دیوان محمد ابن حسام خوسفی ،احمد احمدی بیرجندی ، ص دوازده
تا پنجاه و پنج
