خواجه حَمْدُاللهِ بْنِ تاج‌الدّینْ ابوبَکْرِ بْنِ نَصْرِ مُسْتوفی قَزْوینی[یاد ۱] (۶۸۰ ه.ق قزوین – ۷۵۰ ه.ق قزوین) شناخته‌شده با نام حَمْدُاللهِ مُسْتوفی قَزْوینی صاحب‌منصب، جغرافی‌دان، مورّخ و شاعر ایرانی[۱][۲][۳] قرن هشتم و اواخر عهد ایلخانی بود. او از خاندان مستوفیان قزوین است که از قدیمی‌ترین قبایل قزوین بودند و مدت‌ها تصدی حکومت آن شهر برعهده داشتند؛ برخی هم از مقامات و متصدیان مشاغل دیوانی بوده‌اند. پدر حمدالله نیز باعنوان «مستوفی» در دستگاه حکومتی ایلخانان خدمت می‌کرد. مستوفی نزد رشیدالدّین فضل‌الله همدانی تقرب داشت و به‌واسطه او چندی حکومت ابهر، زنجان، طارم و استیفای مالیات آن ناحیه به وی واگذار شد. او غالباً به‌شغل دبیری و دیوانی اشتغال داشت و مشتاق کسب اطلاعات تاریخی در مورد ایران و سایر نقاط جهان بود.
عمده زندگی و حیات ادبی مستوفی در دوران سلطنت اولجایتو، ابوسعید و شاهزادگان بعد از آنان بوده است. دوره استیلای مغول مضاف بر انهدام آثار تمدنی و تنزل سطح علم و فرهنگ، یکی از دوره‌های روشن حیات عقلی ایران نیز بود. با وجود این، تألیفات نویسندگان قبل از این دوران هرگز با بعد از آن قابل مقایسه نیست. حمدالله از شُعرا و منشیان مطلع زبان فارسی بود و اغلب با فضلا و عالمان دستگاه رشیدالدّین فضل‌الله آمیزش و مباحثه داشت. پس از قتل رشیدالدّین، او به‌پاس سابقه خدمتگزاری که نسبت به خاندان رشیدی داشت، در حلقه متقربین پسرش غیاث‌الدّین محمد داخل گردید. مستوفی نیز وقایع‌نامه‌ای که یک تاریخ جهانی بود برای غیاث‌الدّین محمد مکتوب ساخت.
رشیدالدّین فضل‌الله همدانی نویسنده کتاب جامِعُ‌التَّواریخ از مشوقان حمدالله برای نگارش آثارش بوده است. حمدالله از خود سه اثر مهم تاریخی مرقوم فارسی به یادگار گذاشته است؛ کتاب تاریخِ گُزیده که خلاصه تاریخ جهان، ایران و اسلام است، نُزْهَةُالقُلوب که مفسر و شارح دانش جغرافیایی و یکی از اولین دانشنامه‌های فارسی بوده است و ظَفَرنامه که منظومیست مشتمل بر هفتادوپنج‌هزار بیت بر وزن شاهنامه. او همچنین صاحب کهن‌ترین تصحیح موجود از شاهنامه است که امروزه با نام شاهنامه مستوفی شناخته می‌شود.[۴] آثار مستوفی از مهم‌ترین مراجع استدراک وقایع و استنباط وضعیت حیات مردم در دوران سلطنت ایلخانیان هستند. حمدالله مستوفی در ۷۵۰ هـ. ق درگذشت و در محله پنبه‌ریسه قزوین دفن شد. آرامگاه او نیز به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در اوایل سده هفتم هجری اقوام مغول به‌رهبری چنگیزخان به سرزمین ایران حمله کردند. چنگیزخان پس از چندین سال جنگ با امپراتوری خوارزمشاهی، نهایتاً مجبور شد به سرزمین اصلی خویش مغولستان برگردد و ادامه فتوحات را به‌عهده سردارانش بگذارد. بعد از مراجعت چنگیز به مغولستان، سرداران او به‌استعانت افراد ایرانی چون خاندان جوینی به‌اداره امور پرداختند و فتوحات را در غرب کشور ادامه دادند. نزدیک به سی‌سال وضع سیاسی ایران بدین صورت ادامه داشت و بلاتکلیفی در کلیه شئون به‌چشم می‌خورد که به دوره فترت معروف است. در این مدت، مغولان در شرق آسیا به‌سرزمین چین دست‌یافتند و دولت خود را به‌مرکزیت خان‌بالغ استحکام بخشیدند. سپس هولاکوخان را برای گسترش فتوحات مغول به غرب آسیا فرستادند. او مأمور به تأسیس حکومت ایلخانی، تأمین امنیت برای مغولان و برانداختن اسماعیلیان ایران و خلافت عباسی بود. هولاکو در اوایل ۶۵۴ هـ. ق از جیحون گذشت و پس از تصرف نواحی مختلف ایران، دولت‌های محلی را که از پیش دست‌نشانده چنگیزخان و سرداران او بودند مطیع خود کرد. وی شهرستان مراغهآذربایجان را به پایتختی برگزید و خود را «ایلخان» نامید و دولت «ایلخانی» را بنیان نهاد.[۹]
حیات حمدالله مستوفی در زمان حکومت ایلخانیان بود به‌خصوص اولجایتو و تا آخرین حاکم ایلخان ابوسعید ادامه داشت.[۱۰] هولاکوخان و جانشینان او جمعاً ۸۲ سال بر ایران حکومت کردند و این مدت در تاریخ ایران به دوره حکومت ایلخانان معروف است. این برهه یکی از ادوار پرتحول تاریخ ایران نیز است. در این دوره بود که خلافت بغداد برافتاد و تشیع و تصوف رو به‌گسترش نهاد؛ همین‌طور مذاهب و ادیان مختلف، علی‌الخصوص مسیحیت با استفاده از فرصت پیش‌آمده در این سرزمین به‌فعالیت پرداختند. ایلخانیان هم درپی انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی خود به اسلام گرویدند. واپسین ایلخان مغول ابوسعید بدون اینکه از خود پسری برجای گذارد در ۷۳۶ هـ. ق به‌خاطر افراط در عشرت و خوش‌گذرانی درگذشت و چون وارث قانونی دیگری برای نشستن بر تخت برجای نمانده‌بود، هریک از مدعیان حکومت و امیران خاندان‌های مغول به بهانه‌ای علم جنگ برافراشتند. در قلمرو وسیع ایلخانیان که مشتمل بر بخش اعظم آسیای صغیر و بین‌النهرین، ماوراء ارس و خزر تا جزایر خلیج فارس (هرمز، کیش و بحرین)، جلگه سند، کوه‌های هندوکش و سرحد ماوراءالنهر بود، شورش‌ها یکی پس‌ازدیگری به‌وقوع پیوست. این جنبش‌ها که چیزی جز مبارزه قومی و قدرت‌طلبی نبود، سرانجام به پیدایش سلسله‌های محلی و نظام ملوک‌الطوایفی انجامید.[۱۱] تجزیه ممالک ایلخانی آغاز گشت و حکومت‌های آل جلایر، امرای چویانی، آل مظفر، آل اینجو، طغاتیموریان و امرای سربداری به میان آمدند. سلسله‌هایی که مقارن حمله مغول وجود داشتند یا در دوران حکومت ایلخانیان پدید آمدند به‌مثابه سلغریان، ملوک شبانکاره فارس، اتابکان یزد، اتابکان لرستان، قرختائیان کرمان، آل کرت هرات و ملوک طبرستان با قبول ایلی باقی‌ماندند. بعضی‌هم در دوره حکومت ایلخانیان منقرض و بعضی پس‌از سقوط به حکومت ادامه دادند. دوره حکومت این امارت‌ها چندان طولانی نبود و قسمت بزرگی از عهد و تسلّط آن‌ها در ضعف و زدوخورد با امرای دیگر می‌گذشت و مجموعاً وسایل مؤثری برای ادامه انحطاط مدنی ایران شمرده‌می‌شدند و تنها در دوره قدرت خود فرصت دخالت در امور عمرانی، علمی و ادبی را حاصل می‌کردند.[۱۲]
زبان و شعر و ادبیات فارسی
یکی از علل ترقّی ادبیات در ایران، همواره تشویق دربارهای سلطنتی و خاندان‌های ریاست و ثروت بوده است. پس از حمله مغول، جز معدودی از خاندان‌ها و سلاطین ایرانی باقی ماندند که آن‌ها هم به‌تدریج از میان رفتند و حکومت قاهری از متغلّیان مغول و تاتار به‌وجود آمد که چندان خریدار دانش و ادب نبودند.[۱۳] از رویی، نابودی نزدیکاً تمام مراکز مهّم دانش و ادب در مشرق ایران بر اثر حمله مغول و همین‌طور نابود گردیدن بخش بزرگی از آثار ادبی و علمی، باعث قطع ارتباط ایران با ایران پیش از مغول شد.[۱۴] در آغاز قرن هفتم هجری نیز، تمدّن در مشرق و مرکز ایران به‌مراحل عمده‌ای از ترقّی رسید و شمار دانشمندان و اهل علم، عرفان و ادب بسیار زیاد شد که با حمله مغول عده‌ای کشته‌شده و الباقی به ممالک مجاور گریختند.[۱۵]زبان فارسی نیز با درآمیختن زبان عربی با آنچه در قرون مقدّم بود تفاوت یافته و استوار شده‌بود و شعر و نثر به‌طور قطع به نواحی دیگر ایران یا به‌نواحی خارج از ایران منتقل گردید.[۱۶] در این دوران بود که لغات ترکی و مغولی به‌دلیل حکومت مغول در ایران به زبان فارسی وارد شدند.[۱۷] شاعرانی چون پوربهای جامی به ساخت ادبیات ملمّع مغولی و فارسی پرداختند.[یاد ۲] همین‌طور ساختن اشعار ترکی به‌وسیله شاعران فارسی‌گوی و سرودن اشعار ملمّع فارسی و ترکی معمول گردید.[۱۸]
در سده‌های هفتم و هشتم، زبان فارسی دنباله رواجی را که در عهد مقدّم داشت، رها نکرد و حتّی از حدودی که پیش از آن رسیده‌بود، فراتر رفت. هندوستان نیز به‌علّت مهاجرات‌های بزرگ ایرانیان از طبقات مختلف رجال، مستوفیان، دبیران، علما و مشایخ صوفیه، جولانگاه بزرگ زبان و ادب فارسی شده‌بود. درباریان دولت‌های مسلمان هند که تربیت‌شده در دستگاه غوریان و رجال و سرداران ایرانی بودند به‌طور به‌سزایی ناشر زبان و فرهنگ ایرانی گردیده که حتّی اعیاد و رسوم درباری ایران را با وفاداری بسیار در آن سرزمین نگاشته‌بودند.[۱۹] با حمله مغول و احوالات آن، شعر فارسی جنبه نیرومند درباری خود را تا حدّ زیادی از دست داد زیرا حکومت اصلی و مرکزی ایران در ایران عهد غیر فارسی‌زبان بود و طبعاً به زبان و ادب فارسی التفاتی نداشت. بدین ترتیب، شعر و نثر فارسی در دربارهای اصلی و مراکز بزرگ حکومت کمتر مورد توجّه قرار گرفت و بلکه بیشتر در دربارهای کوچک ناپایدار باقی ماند. همین‌طور شعر و ادب از رونق و رواج افتاد و نظم و نثر فارسی بیشتر جنبه عمومی یافت تا درباری. شعر مدحی یا درباری نیز برخلاف چناچه تصور می‌شود، از بین نرفت بلکه ضعیف گشت و در این ضعف مدّت‌ها باقی ماند. قصیده‌سرایانی مانند اثیرالدّین اومانی، بدر جاجرمی، مجد همگر، رکن صاین، ابن یمین، سلمان ساوجی از سرودن اشعار مدحی غافل نمی‌نگشتند. شاعرانی هم مانند سیف‌الدّین محمّد فرغانی با اینکه مهارتشان در قصیده مسلّم است، اما قلمشان را از ثناخوانی و مدح برحذر می‌داشتند.[۲۰]
تاریخچه زندگی
تولد و تبار
نقشه استان‌های ایران در زمان خلافت عباسی. عَراقِ عَجَم را ناحیه جبال می‌گفتند. جبال نیز جمع جَبَل، به‌معنای کوهستان یا تپه است. وَجهِ تَسمیه آن به‌دلیل کوهستانی بودن منطقه به‌جز ناحیه شمالِ شرقی‌اَش است.[۲۱]
حمدالله مستوفی قزوینی در ۶۸۰ ه.ق / ۱۲۸۱ مـ. در شهر قزوین واقع در عراق عجم، منطقه‌ای منطبق بر غرب ایران دیده به‌جهان گشود.[۲۲] خانواده او از اعراب بودند که نسبشان از حُرّ بن یَزید ریاحی متفرع است[۲۳] و در قرون نهم و دهم حاکمیت شهر را برعهده داشته و پس از ظهور غزنویان، به‌عنوان محاسب مالی عالی‌رتبه خدمت کردند.[۲۴][۲۵] مستوفیان از دیرباز در قزوین ساکن‌شده و قبول مشاغل دیوانی کردنده‌بودند.[۲۶][۲۷][۲۸] پدر حمدالله خود باعنوان مستوفی در دستگاه ایلخانان خدمت می‌کرد. جدّ چهاردهم او، ابومنصور کوفی در ۲۲۳ هـ. ق همراه با سپاهیانی به‌حکومت قزوین منصوب شد و از آن پس خاندانشان در همان شهر باقی‌ماند و مدّت‌ها متصدی حکومت قزوین بودند.[۲۹] برادر حمدالله، فخرالدّین احمد از کُتّاب‌وشُعرای عهد اولجایتو و ابوسعید بود و در دیوان مشاغلی داشته است.[۳۰] خانواده مستوفی از تعلیمات کافی در ادب، تاریخ و اطلاعات عمومی برخوردار بودند و ازهمین جهات امین‌الدّین نصرالله و فخرالدّین فتح‌الله، برادران دیگر حمدالله متصدی مشاغل دولتی و صاحب ثروت و دستگاه بودند.[۳۱] جدّ دوّم او، امین‌الدّین نصر، نخست مستوفی عراق بود که از آن زمان به بعد لقب این خاندان شد.[۳۲][۳۳][۳۴] امین‌الدّین نصر پس از ترک مقام، به اعتزال و اعتکاف روی‌آورد و پس از حمله مغولان به ایران و غارت قزوین در ۱۲۲۰ مـ. توسط آن‌ها کشته شد.[۳۵][۳۶] حمدالله در کودکی و نوجوانی در زادگاه خود به کسب علم و دانش پرداخته و از نوجوانی سرایش اشعار خویش را آغاز کرد. در جوانی علی‌رغم علاقه فراوان به تاریخ، جغرافیا، شعر و ادب، همانند اجداد خویش جذب مشاغل دیوانی شد.[۳۷]
انتصاب به مستوفی‌گری
با وجود اینکه جدّشان توسط مغول‌ها کشته شد، مستوفی‌ها به آن‌ها خدمت بسیار کردند و به شهرت دست‌یافتند. پسرعموی بزرگش فخرالدّین محمد مستوفی مدت کوتاهی وزیرایلخانان بود و برادرش زین‌الدّین محمد نیز دستیار وزیر و مورّخ عالیه رشیدالدّین همدانی بود.[۳۸][۳۹][۴۰] فخرالدّین محمد و سعدالدّین مظفر مستوفی، پسرعموی دیگر حمدالله نیز در عهد امیر بوقا و برادرش امیر آروغ در دیوان عراق مساند مهمی داشته‌اند.[۴۱][۴۲] مستوفیان از جمله خاندان‌های عراق عجم بودند که در زمان مغولان به شهرت رسیدند. در همین احوال، رقابت بین عراقی‌های عجم و خراسانی‌ها به‌ویژه مستوفیان و جوینی‌ها به‌سبب برتری‌جویی پدیدار شد که در آثار مستوفی نیز مشهود است و در برخی موارد ذکر احوال جوینی‌ها محذوف گشته است.[۴۳][۴۴] فخرالدّین محمد و سعدالدّین مظفر مستوفی از جمله کسانی بودند که برای استیصال خاندان جوینی کوشش داشتند.[۴۵] شرف‌الدّین هارون پسر صاحب‌دیوان عراق در ۶۸۵ ه.ق امیر آروغ را به‌قتل سعدالدّین مظفر واداشت، سعدالدّین در عراق به‌قتل رسید و جسد او به قزوین برده‌شد. برادرش فخرالدّین محمد به‌سبب انتقام، امیر آروغ را در همان سال به‌قتل هارون تحریک کرد و پسر صاحب‌دیوان نیز در همان سال کشته‌شد.[۴۶][۴۷] حمدالله مستوفی متقرب به رشیدالدّین فضل‌الله بود و از آغاز جوانی به‌خدمات دیوانی اشتغال داشت و درصدد استمرار پیشه خاندانش در ۷۱۱ ه.ق / ۱۳۱۱ مـ. به‌عنوان حاکم و حسابدار مالی زادگاهش قزوین و سایر بخش‌های هم‌جوار از جمله ابهر، زنجان و طارم انتصاب یافت و مدّتی نیز متصدی تقریر اموال بغداد گشت.[۴۸][۴۹][۵۰] او همین‌طور سفرهایی را به تبریز، بغداد، شیراز و اصفهان به‌جهت ادای وظایف دیوانی و شغل استیفاء انجام داد.[۵۱][۵۲][۵۳]
اشتغال و حرفه و تألیف آثار
حمدالله از خواص و کُتّاب زبردست رشیدالدّین فضل‌الله بود[۵۴] و او را در ۷۱۱ ه.ق پس از قتل صاحب‌دیوان سعدالدّین ساوجی[یاد ۳] و استقلال در کارها، بر حکومت و استیفای مالیات آن مناطق برگماشت و برادرش زین‌الدّین محمد نیز در عهد آن، نایب دیوان وزارت بود.[۵۵] رشیدالدّین همدانی او را به این منصب ارتقاء داد و مسبب علاقه حمدالله به تاریخ شد، همین‌طور او را ترغیب به نوشتن ظفرنامه، مابعد شاهنامهفردوسی، در ۱۳۲۰ مـ. کرد.[۵۶][۵۷][۵۸]تجارب‌الامم فی اخبار ملوک العرب والعجم که برگردانی کهن از کتاب نهایةالارب فی اخبار الفرس و العرب است، مستوفی را مترجم خطاب کرده است و باعث شد تا برخی از دانشمندان او را مترجم بدانند در صورتی‌که چنین نمی‌باشد.[۵۹] حمدالله نیز از شُعَرا و مُنشیان مطلع زبان فارسی و از علاقه‌مندان به وطن خود ایران بود؛ او از جوانی شوقی مفرط به‌تحصیل اطلاعات تاریخی و مباحثه با فضلای معاصرش داشته و غالباً با آن‌ها هم‌صحبت می‌شد، علی‌الخصوص در دستگاه رشیدالدّین همدانی که مرکز اجتماع آن‌ها بوده و او نیز تمتّع بسیار کرد.[۶۰] مستوفی در ۷۳۵ ه. ق، / ۱۳۳۴ مـ. ظفرنامه، این اثر مشتمل بر ۷۵٬۰۰۰ بیت را به‌پایان رساند که تاریخ دوران اسلامی را تا عصر ایلخانان گزارش می‌دهد.[۶۱][۶۲][۶۳] پس از قتل رشیدالدّین فضل‌الله، حمدالله مستوفی به‌حکم سابقه خدمتگزاری که نسبت به خاندان رشیدی داشت در سلک ملازمان پسرش غیاث‌الدّین محمد داخل شد.[۶۴] نخستین اثر مستوفی، تاریخ گزیده که پیش‌تر نیز در ۷۳۰ ه.ق / ۱۳۳۰ مـ. به‌رشته تحریر درآمد، رویدادنامه‌ای مشابه با ظفرنامه بود.[۶۵][۶۶][۶۷] رویدادنامه‌ای که برای غیاث‌الدّین محمد، پسر رشیدالدّین مکتوب شد، یک تاریخ جهانی بود و وقایع پیامبران، جهان اسلام و پادشاهان پیش از اسلام ایران را روایت می‌کرد.[۶۸][۶۹] از زندگی مستوفی در اواخر حکومت ایلخانیان و بعد از قتل غیاث‌الدّین محمد در ۷۳۶ هـ. ق اطلاعی در دسترس نیست،[۷۰] جز اینکه او بین تبریز و بغداد سفر کرده است، اما حیات او تا ۷۴۰ هـ. ق که سال تألیف نزهةالقلوب است، مسلّم است.[۷۱][۷۲]
سفر به شیراز و بازگشت به قزوین و مرگ
مستوفی در ۷۴۰ ه.ق / ۱۳۳۹ مـ. در ساوه ساکن بود و برای حاجی شمس‌الدّین زکریا، داماد غیاث‌الدّین محمد که وزیر حسن بزرگجلایری ح. ۱۳۳۲ مـ. / ۱۳۳۷ مـ. بود، اشتغال داشت. او سعی می‌کرد در اداره امور دیوانی اعانت کند اما عن‌قریب پس از عقب‌نشینی حسن جلایری به بغداد به‌دلیل شکست از حسن کوچکچویانی کنار رفت. حمدالله در امر بازگشت مردد بود چراکه نمی‌دانست به زادگاهش قزوین بازگردد یا به جنوب ایران که ایمن‌تر بود نقل کند.[۷۳] او در نهایت تصمیم می‌گیرد برای کسب ثروت و منزلت بیشتر عازم شهر شیراز در جنوب ایران شود اما با استقبالی که در دربار امیرمسعودشاهآل اینجو ح. ۱۳۳۸ مـ. ۱۳۴۲ مـ. از او به عمل آمد از این جدّیت منفعل و از عهد خویش صرف‌نظر کرد.[۷۴] با این اوصاف، او ده ماه دیگر در آن‌جا اقامت گزید تا اینکه به دلیل هرج‌ومرجی که در طول مبارزه سلسله اینجو برای تاج‌وتخت به‌وجود آمد،[۷۵] تصمیم به عزیمت گرفت.[۷۶] مستوفی پس از بازگشت به شمال، در شهرهای آوج، ساوه، کاشان و اصفهان مورد استقبال قرار گرفت و عاقبت‌الامر در پایان ۱۳۴۰ مـ. به قزوین مراجعت نمود. او در اشعار خود به بیماری و آشفتگی‌هایی که در این دوران متحمل‌شده اشاره می‌کند و اینکه پس از جلب همدردی حامی ناشناس، احتمالاً حسن بزرگ، عافیت می‌یابد. اندر همین احوالات بود که مستوفی اثر جهان‌شارح و جغرافیایی نزهةالقلوب را به تمام می‌رساند.[۷۷][۷۸] او مسلماً بعد از ۷۴۰ هـ. ق یعنی در ۷۵۰ ه.ق / ۱۳۳۹/۴۰ مـ. در قزوین درگذشت[۷۹][۸۰][۸۱] و در مقبره‌ای گنبدی شکل به خاک سپرده‌شد.[یاد ۴][۸۲]
تاریخ‌نویسی در عصر مغول
اقوام مغول مردمانی به‌دور از فرهنگ، ادب، هنر و دنیای متمدّن بودند و به آداب و رسوم درباری آشنایی نداشتند. پس از سیطره آنان، آداب و رسوم ایرانی منسوخ و قوانین و قواعد آن‌ها جایگزین گشت. با تغییر آداب و رسوم و دور شدن از فضای ادبی و هنری، تأثیراتی نیز بر روی نظم و نثر فارسی به‌میان آمد. مغولان جز خطّ اویغوری نمی‌دانستند و به زبان فارسی تسلّط نیافته، همین‌طور ادب منشیانه را نیاموخته و با روش متکلّفانه، مصنوع و نثر فضلا و عالمان بیگانه بودند. با اینکه مغولان دست به ویرانی سرزمین ایران زدند، اما بعدها توسّط علما و دانشمندان ایرانی تغییر خلق و خو داده، تا جایی‌که خود حامی شعرا و فضلا و بانی بسیاری از آثار مهم گشتند.[۸۳]
اگرچه تسلّط مغول ضربه مهلکی بر پیکر فرهنگ و معارف ایران وارد کرد و کتب، مجامع علمی، مراصد و سایر مراکز علمی نابود گردید، اما به‌خاطر علاقه و الفتی که خانان مغول پس از چنگیز به ذکر اجداد خود داشتند و برای اینکه بتوانند یاد اسلاف، نیاکان و فتوحات خود را زنده نگه دارند، به تاریخ و نوشتن آن توجّه بسیار کردند، تا جایی‌که مورّخان و فضلا را به وادار به تحریر تاریخ می‌ساختند. ایلخانان نیز که جانشینان مغولان بودند، توجّه زیادی به این کار داشتند. چنان‌که غازان خان، اولجایتو و ابوسعید بهادرخان و دیگر ایلخانان به مورّخانی چون رشیدالدّین فضل‌الله همدانی چنان اختیاری دادند تا مورّخان و دانایان را از سراسر ایران و سایر ممالک گردآوری کند و به نوشتن کتاب جامع‌التواریخ که تاریخ اجداد ایلخانان است بپردازند. همین‌طور در بازه سده‌های هفتم و هشتم است که تواریخ معتبر و بسیاری به‌مثابه تاریخ جهانگشای، تاریخ اولجایتو، تاریخ مبارک غازانی، تاریخ وصّاف، طبقات ناصری، نظام‌التواریخ، تاریخ بناکتی، سیرت جلال‌الدّین مینکبرنی و نفثةالمصدور به‌زیور نثر آراسته گشتند. در این دوره بود که توانمندان شعر و نثر فارسی چون سعدی شیرازی، همام تبریزی و خواجه نصیرالدّین طوسی به‌تدوین آثار خویش مشغول بودند.[۸۴]
آثار
حمدالله مستوفی را باید یکی از مورّخان و نویسندگان برجسته سده ۸ هـ. ق / ۱۴ مـ. دانست. از مجموعه آثار او می‌توان دریافت که وی، افزون بر دانش گسترده در تاریخ و جغرافیا، در نجوم و دانش‌های طبیعی و ادبی هم دستی نیرومند داشته است.[۸۵] مؤلفات او جمعاً سه کتاب مرقوم فارسی به‌نام‌های تاریخ گزیده، ظفرنامه و نزهةالقلوب است که دو مزبور اوّل در بهر تاریخ و اثر عقبی در باب جغرافیا است.[۸۶][۸۷][۸۸][۸۹]
جز این‌ها باید از دو کتاب دیگر نام برد که تألیف آن‌ها به نحوی به حمدالله مستوفی منسوب شده است؛ نخست کتابی است با نام مفاخر التواریخ (مواخر التواریخ) که حاجی خلیفه از آن نام‌برده و اظهار می‌کند که حمدالله این کتاب را در ۷۲۴ هـ. ق به زبان فارسی و در ۲۵ باب تألیف کرده‌بود؛ سپس تصریح می‌کند که ابواب و مطالب تاریخ گزیده افزون‌تر از مفاخر التواریخ است. از آن‌جا که تاکنون نسخه‌ای از این کتاب شناسایی نشده است، نمی‌توان دربارهٔ آن به‌درستی نظر داد اما بعید نیست که کتاب یادشده نسخه خُردترِ همان تاریخ گزیده باشد.[۹۰]
تاریخِ گُزیده در ۷۳۰ هـ. ق / ۱۳۳۰ مـ. تألیف شد و به‌نام غیاث‌الدّین محمد فرزند رشیدالدّین فضل‌الله موشّح است.[۹۱] این نسک یک تاریخ جهانی و نخستین اثر مستوفی می‌باشد که منتخبی از جامع‌التواریخ رشیدی است[۹۲] و از ادوار گوناگون و اقوام مختلف، وقایع پیامبران، جهان اسلام و پادشاهان پیش از اسلام ایران را روایت می‌کند.[۹۳][۹۴]ظفرنامه ناقص آن‌زمان تفهیم می‌کند که تحریر تاریخ گزیده براساس منابع قبلی بوده و مستوفی نیز به‌طور کامل به آن اشاره کرده است.[۹۵]تاریخ گزیده معلومات ارزشمند و نفیسی را پس‌از مرگ غازان خان پادشاه ایلخانی در ۷۰۳ هـ. ق / ۱۳۰۴ مـ. بازگو می‌کند. همین‌طور داستانی سیاسی را شرح می‌دهد که با لحنی مثبت به پایان‌رسیده و غیاث‌الدّین محمد به‌وزیری ایلخانان منصوب می‌گردد.[۹۶]تاریخ گزیده مشتمل است بر یک مقدمه و شش باب که‌هریک از ابواب منقسم از چند فصل است و در انتها یک خاتمه منظور است.[۹۷] باب اوّل و دوّم به‌ترتیب شارح تعیش پیغمبران و پادشاهان پیش‌از اسلام می‌باشد و باب ماقبل آخر شامل شرح زندگی مشایخ، علما و شاعران ممتاز عرب و عجم است و به‌همین‌چم باب واپسین درمورد قزوین که مولد و منشأ مؤلف است، گزارش می‌کند.[۹۸][۹۹] باب پنجم نیز همراه با اضافات از کتاب التدوین فی اخبار قزوین مأخوذ گشت.[۱۰۰][۱۰۱] گفتنیست که این تاریخ‌نامه دارای نثری روان و ساده است.[۱۰۲] با این همه، در سده‌های اخیر این کتاب چندان مورد توجه ادبای ایرانی قرارنگرفته و شاید اگر مستشرقین توجّهی بدین اثر نمی‌نمودند همچنان در غفلت باقی می‌ماند.[۱۰۳]
اثر ثانویه مستوفی منظومه‌ایست مثنوی به‌وزن بحر متقارب که ظَفَرْنامه[یاد ۵] نام دارد و متعاقب شاهنامهفردوسی است.[۱۰۴][۱۰۵][۱۰۶] نام آن به‌صراط وام از کتاب فارسی میانهپیروزنامه مأخوذ گشت.[۱۰۷] مستوفی نیز آن را ظفرنامه خواند و بیتی سرود که تقلید او از شاهنامه را آشکار می‌سازد.[یاد ۶][۱۰۸][۱۰۹] او در ۷۳۵ هـ. ق / ۱۳۳۴ مـ. این اثر مشتمل بر ۷۵٬۰۰۰ بیت را به سرانجام رساند که تاریخ دوران اسلامی را از زمان حیات محمّد بن عبدالله تا عصر ایلخانان، هنگام سلطنت ابوسعید مغول شرح می‌دهد.[یاد ۷][۱۱۰][۱۱۱][۱۱۲] حمدالله در ابتدای تاریخ گزیده، به‌این تألیف منظوم اشاره می‌کند[۱۱۳] ولی در آن هنگام بیش‌از پنجاه‌هزار بیت نگفته‌بود و چندسال بعد بیست‌وپنج‌هزار بیت به‌آن افزود.[۱۱۴] ظفرنامه به سه بخش منقسم است؛ بخش اوّل به عرب و به‌قسم اسلامی، بخش دوّم به تاریخ عجم و احکام و بخش سوم متعلق به تاریخ مغول و سلطنتشان می‌باشد.[یاد ۸][۱۱۵] همین‌طور مستوفی ۱۰٬۰۰۰ بیت آن را به هریک از هفت قرن‌ونیم هجرت بر طبق تقسیمات سال‌شماری به‌نظم درآورده و ۲۵٬۰۰۰ بیت آن را به عرب، ۲۰٬۰۰۰ بیت آن را به عجم و ۳۰٬۰۰۰ بیت آن را به مغول اختصاص داده است.[۱۱۶] حمدالله به‌گفته خودش وقتی شروع به‌نوشتن ظفرنامه کرد چهل‌ساله بود و پانزده سال را صرف کتابت آن کرده است.[یاد ۹][۱۱۷]
درین نامه از هفتصد و چند سال
بگفتم حکایت ز هر گونه حال
سخن شد بهر صد ده اندر هزار
بهفتاد و پنج آمد آن را شمار
قسمت اولیه این کتاب به‌شدت تحت تأثیر جامع‌التواریخ رشیدی است (مستوفی نیز بدان اشاره می‌کند) اما نسبت به تاریخ گزیده، وابستگی کمتری در آن مشهود است.[۱۱۸] همین‌طور از جهاتی به تاریخ منظوم معاصر، شاهنامه چنگیزی شمس‌الدین کاشانی شباهت دارد. صرف‌نظر از این، ظفرنامه منبع اولیه ویژه‌ای برای سلطنت پادشاه ایلخانی اولجایتو ح. ۷۱۶–۷۰۳ هـ. ق / ۱۳۱۶–۱۳۰۴ مـ. و جانشینش ابوسعید بهادرخان ح. ۷۳۶–۷۱۷ هـ. ق / ۱۳۳۵–۱۳۱۶ مـ. است. ظفرنامه مستوفی اگرچه ازجهت مقام شِعری منزلت شاهنامه، گرشاسپنامهاسدی و بوستانسعدی را ندارد اما از نمونه‌های متوسط شعر فارسی است[۱۱۹] و چون مؤلف در ضبط وقایع، نام اشخاص و بلاد دقت‌داشته، از مهم‌ترین منابع استنباط و فهم وقایع تاریخی خصوصاً از دوران استیلای مغول به‌حساب می‌آید.[۱۲۰] اهمیت این اثر توسط مورّخ عهد تیموری، حافظ ابرو تصدیق گشت که بسیاری از مصداق آن را در ذیل جامع‌التواریخ خود گنجانده‌بود.[۱۲۱]ظفرنامه نیز به‌مثابه تاریخ گزیده متصف به فرجام نیک است؛ زین‌باب مذکور است ابوسعید باموفقیت شورشی را سرکوب و به‌دنبال آن صلح را برقرار کرد.[۱۲۲] به‌همین‌چم مستوفی در آن، واقعه قتل‌عام شهر قزوین که مسقط‌الرأس او بوده را به‌روشنی وصف می‌کند؛ اطلاعات او غالباً از جدّ اعلایش امین‌الدّین نصر مأخوذ گشت.[۱۲۳][۱۲۴]
محتمل است به‌دلیل حوادث آشفته‌ای که درخلال تلاشی ایلخانان به‌میان آمد، مستوفی اثر خود را پیش از موعد مکتوب به اتمام رسانده‌باشد. این امر زمانی مستعد تأیید می‌گردد که او بعداً نثری از ظفرنامه را نگاشت که در آن به مرگ ابوسعید و نابسامانی‌های پس از او اشاره می‌کند.[۱۲۶]ظفرنامه را بسیار ارزنده دانستند زیرا گذشته از آن‌که در قسمت سوّم که مختص تاریخ مغول است مطالب ارزشمندی ثبت شده است، از لحاظ وزن، قافیه، ضبط و تلفظ اسامی تاریخی مغولی غنی می‌باشد. از این کتاب بیش‌از یک نسخه وجود ندارد و نسخه ۷۷۰ برگی که در موزه بریتانیا ضبط‌شده، در ۸۰۷ هـ. ق در شیراز استنساخ گردیده است.[۱۲۷]
نقشه جغرافیایی ایران که بر اساس نزهةالقلوب و در ۱۸ اکتبر ۱۶۴۱ مـ. در ایران صفوی رسم شده است.
برجسته‌ترین و واپسین اثر مستوفی نُزْهَةُالْقُلوبْ است که عملاً تنها مرجع تقریر جغرافیا و اقدامات دوران ایلخانان است.[۱۲۸] این کتاب یک منبع حیاتی در مورد دولت، تجارت، زندگی اقتصادی، نزاعات فرقه‌ای، استیفای مالیات و سایر مباحث مشابه است.[۱۲۹][۱۳۰]نزهةالقلوب پنج‌سال بعد از ظفرنامه، مقارن با ۷۴۰ هـ. ق و اوقات اختلال و هرج‌ومرج پس‌از مرگ ابوسعید تألیف گشته است.[۱۳۱] مستوفی به‌مانند تاریخ گزیده و ظفرنامه، تخصص در این عرصه را نفی می‌کند و بیان می‌دارد که به‌واسطه ترغیب مصاحبین این اثر را تألیف کرده است. او همین‌طور به‌سبب عدم وجود منبع جغرافیایی به زبان فارسی، کتابش را به فارسی تألیف نمود، چراکه اغلب منابع جغرافیایی در مورد ایران (مانند تألیفات ابوزید بلخی و ابن خردادبه) به زبان عربی بودند.[۱۳۲][۱۳۳][۱۳۴]نزهةالقلوب مشتمل بر یک مقدمه، سه مقاله و یک خاتمه می‌باشد که مقاله سوّم مهم‌ترین آن است. مقاله اوّل در ذکر تکوین موالید، ثلثه معادن، نبات و حیوان است که خود سه مرتبه دارد؛ مقاله دوّم در ذکر انسان می‌باشد که بر دو گونه است و مقاله سوّم نیز که بر شرح صفت بلدان، ولایات و بقاع است بر چهار قسمت استوار می‌باشد.[۱۳۵][۱۳۶] در مقاله سوّم که قسمت جغرافیایی آن است، مؤلف از حرمین شریفین و بیت‌المقدس سخن می‌گوید و جغرافی ایران، عراق و آسیای صغیر را مشروح می‌سازد.[۱۳۷][۱۳۸] همین‌طور ضمیمه‌ای در جغرافیای طبیعی ایران به‌آن الحاق‌شده که بیان‌کننده ممالکی است در جوار ایران که هرگز تحت سلطنت ایران نبوده‌اند.[۱۳۹][۱۴۰] خاتمه آن نیز در باب عجایب عالم بالاخص ایران است. این کتاب از لحاظ علم جغرافیا و اوضاع و احوال ممالک ایران در قرون وسطی دارای قدر و قیمت شایانی نیز است.[۱۴۱]
نزهةالقلوب سهم قابل‌توجهی در کمک به تاریخ ملی نژادی ایران داشته است.[۱۴۲] مستوفی نیز به‌طورقابل‌ملاحظه‌ای از واژه «ایران» در تألیفات خود استعمال کرده است.[۱۴۳][۱۴۴] از زمان سقوط شاهنشاهی ساسانی در ۶۵۱ مـ. آرمان ایران یا ایران‌زمین (ایرانشهر) به‌عنوان یک ماهیت سیاسی از بین رفت. با این حال، این آرمان در جایگاه اصلی از باور ملی ایرانیان باقی ماند و گهگاه در آثار مردم نیز از آن یاد شده است.[۱۴۵][۱۴۶] همین‌طور با ظهور دولت ایلخانی حیات این آرمان تجدید شد.[۱۴۷] به‌گفته مورّخ مدرن پیتر جکسون، دلیل این تجدید حیات سقوط خلافت عباسی در ۱۲۵۸ مـ. و «بی‌حقوقی نسبی اسلام سیاسی» بود.[۱۴۸] مستوفی سرحدات ایران را در شرق از رود سند تا خوارزم و ماوراءالنهر، و در غرب تا بیزانس و بلاد شام را منطبق با قلمرو شاهنشاهی ساسانی می‌داند.[۱۴۹][۱۵۰] او همین‌طور استان‌های ایران را در بیست باب شرح می‌دهد: عراق (عراق عرب) یا «قلب ایرانشهر»، عراق عجم، آران، مغان، شروان، گرجستان، بیزانس، ارمنستان، ربیعه، کردستان، خوزستان، فارس، شبانکاره، کرمان، مکران، هرمز، نیمروز، خراسان، مازندران، قومس، طبرستان و گیلان.[۱۵۱] این شیوه مفهوم‌سازی تاریخ و جغرافیای ایران از قرن سیزدهم توسط مورّخان دیگر مورد تقلید قرار گرفته است.[۱۵۲]
عقیده مذهبی
مستوفی در تاریخ گزیده شرح مفصلی از تاریخ دوازده امام ارائه می‌دهد، همین‌طور در نزهةالقلوب به تفصیل مناطق شیعی ایران می‌پردازد[۱۵۳][۱۵۴] که مسبب این شد تا او را «شیعه» بدانند.[۱۵۵] با این حال، او از شیعیانی مانند سعدالدّین ساوجی که او را رافضی می‌خواند و همچنین از امیر شیعه حاجی دلقندی که او را به‌خاطر حذف سه خلیفه اول در خطبه محکوم کرد، بیزاری می‌جست. ایران‌شناس بریتانیایی چارلز ملویل با توجه به مذهب غالب آن زمان قزوین و مسلک رشیدالدّین فضل‌الله، احتمال می‌دهد که او یک «سنیشافعی» بوده‌باشد.[۱۵۶]
مقبره حمدالله مستوفی در نیمه شرقی شهر قزوین، در محله پنبه‌ریسه قرار دارد و به «گنبد دراز» معروف است.[۱۵۷] آرامگاهِ او که محل توجّه مستشرقین و جهان‌گردان است از نظر قدمت و بنای گنبد اهمیت خاصی دارد. ساختمان آن مربوط به اواخر دوره مغول و از بدایع صنعتی آن، همان وضع ساختمان گنبد است که با مهارتِ هنری کثیرالاضلاع منتظم مبدل به دایره گردیده و بر آن مخروط کاملی تعبیه شده است.[۱۵۸] بنای برجی شکل آرامگاه ساخته‌شده از آجر، در میانه محوطه‌ای به مساحت بیش از ۱۳۰۰ مـ. قرار دارد. پلان بنا به شکل مربع، به ابعاد ۸۰/ ۶ متر است و فضای داخلی آن به ضلع ۳۰/ ۴ متر، در بالا توسط ۴ سکنج، نخست تبدیل به هشت‌ضلعی، سپس شانزده‌ضلعی، و در نهایت مدور شده است. گنبد بنا رُک دوپوش است. تیزه گنبد داخلی ۹۰/ ۸ متر و رأس مخروط گنبد خارجی، دارای ارتفاعی نزدیک به ۱۶ متر است. در حال حاضر، درِ آرامگاه چوبیِ جدید است که پس از مرمت بنا نصب گردیده است. در قسمت بالای لنگهٔ اول، جمله «لا الٰه الا الله الملک الحق المبین» و در لنگه دیگر جمله «محمد رسول‌الله الصادق البارّ الامین» کنده‌کاری شده است. قسمت پایین درها نیز دارای منبت‌کاری است. درِ اصلی آرامگاه منبت‌کاری است که یک لنگه آن از میان‌رفته و لنگه دیگر برای حفاظت بیشتر به موزه ملی ایران انتقال داده‌شده است.[۱۵۹][۱۶۰] در مقابلِ ورودیِ آرامگاه، پله‌هایی قرار گرفته است که به سرداب می‌رود. فضای سرداب نیز چهارضلعی است و حدود ۹ متر مساحت دارد. داخل بنای آرامگاه دارای ازاره‌ای از کاشی فیروزه‌ای است و در زیر پایه‌های گنبد کتیبه‌ای به خط نسخ گچ‌بری‌شده حاوی سوره دهر (۷۶) است که در ضمن تعمیر، آن را رنگ زده‌اند. در حدود سال ۱۳۱۰ شـ، در زمان فرمانداری اعتمادالدوله صدری، عده‌ای از مردم علاقه‌مند، دیواری پیرامون محوطه آرامگاه کشیدند و تعمیرات مختصری نیز انجام دادند.[۱۶۱]
با توجه به ارزش‌های فرهنگی و هنری، بنای آرامگاه در ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ شـ. به‌شماره ۳۳۲ در فهرست آثار ملی به‌ثبت رسید. پس از ثبت، در ۱۳۱۹ شـ. وزارت فرهنگ با کمک وزارت کشور، آرامگاه را به‌صورت کنونی مرمت اساسی کرد؛ بدین ترتیب، نمای خارجی گنبد که آجری بود، با کاشی پوشش شد؛ مقرنس پای گنبد که غالباً ریخته بود، مرمت شد و زیر مقرنس، کتیبه‌ای از کاشی لاجوردی، به خط نستعلیق نصب گردید. متن کتیبه کاشی، حاوی شرح حال و تألیفات حمدالله مستوفی و تهیه‌کننده متن کتیبه نصرت‌الله مشکوتی مدیر تعمیر ابنیه تاریخی وقت است؛ در پایان کتیبه نیز تاریخ مرمت آرامگاه، مهرماه هزاروسیصدونوزده خورشیدی ثبت شده است.[۱۶۲]
ساخت سردیس
سردیس حمدالله مستوفی قزوینی در شهریور ۱۳۹۷ شـ. و در اوّلین گِردِهمایی ساخت سردیس مفاخر و مشاهیر قزوین ساخته شد و همان سال در پارک مشاهیر و سال ۱۴۰۱ شـ. در پیاده راه فرهنگی سبزه میدان نصب و در معرض دید شهروندان و گردشگران قرار گرفت. این سردیس در سال ۱۳۹۷ شـ. توسط مجسّمه‌ساز رضا آزی محمدی ساخته‌شده و توسط سازمان زیباسازی شهرداری قزوین جانمایی و نصب شد.[۱۶۳]
نشر آثار
تاریخ گزیده
پیش‌از همه مستشرق فرانسوی باربیه دومنار در ژورنال آسیاتک سری پنج جلد دهم، باب ششم این کتاب یعنی قسمت‌های مربوط به قزوین را (بدون فصل اوّل یعنی احادیث و اخبار) به فرانسه ترجمه و در ۱۸۵۷ مـ. انتشار داد. تقریباً پنجاه‌سال پس از او ادوارد براون انگلیسی فصل ششم (فصل باب شعرای ایران) را بعد از مقابله با هشت نسخه نسبتاً معتبر دیگر در اکتبر ۱۹۰۰ و ژانویه ۱۹۰۱ مـ. در نشریه انجمن همایون آسیایی به‌چاپ رساند. در همین احوال، مستشرق فرانسوی ژول گانتین باب چهارم (تاریخ سلاطین اسلامی ایران) را به فرانسوی ترجمه و همراه با اصل فارسی در ۱۹۰۳ مـ. در پارس انتشار داد. اما تا سال ۱۹۱۰ مـ. متن فارسی و کامل تاریخ گزیده همچنان به‌صورت خطّی باقی مانده‌بود تا اینکه در آن سال براون نسخه‌ای نسبتاً قدیمی را در نظر گرفت و از روی آن چاپی عکسی تهیه نمود. این نسخه که مربوط به ۸۵۷ هـ. ق بود از متعلقات عبدالعلی میرزا پسر فرهاد میرزا پسر عباس میرزای نایب‌السلطنه بود و خطّ او که بعضی نکات را در حاشیه کتاب توضیح داده است هنوز باقی است اما نسخه مغلوطی بوده و سقطات فراوان دارد. ادوارد براون نیز به‌اتفاق نیکلسن خلاصه‌ای از تاریخ گزیده همراه با حواشی وتوضیحات کافی، به انگلیسی ترجمه‌کرده و در ۱۹۱۳ مـ. در لیدن به‌چاپ رساند. در ایران نیز عبدالحسین نوایی در ۱۳۳۶ چاپ ارزشمندی از آن را در تهران به‌عمل آورد.[۱۶۴][۱۶۵]
نزهةالقلوب
قسمت‌های مربوط به عراق، عراق عرب، آذربایجان، مغان، آران، شروان و گرجستان توسط مستشرق فقید فرانسوی شارل شفر در جزو ضمائم سیاست‌نامه در ۱۸۹۷ مـ. در پاریس منتشر شد؛ همین‌طور بخش‌های مربوط به مازندران، قومس و گیلان را مستشرق روسی برنهارد دورن در جلد چهارم کتاب Mohammadaniche Quellen در ۱۸۵۸ مـ. در سنت پترزبورگ منتشر نمود. قسمت جغرافیایی (قسمت سوّم) آن را نیز ایران‌شناس فقید انگلیسی گای لسترنج با مقابله با چند نسخه دیگر به‌صورت بیست‌وسومین کتاب از نشریات اوقاف گیب در ۱۹۱۵ مـ. منتشر ساخت و بلافاصله به ترجمه انگلیسی آن مبادرت ورزید. گای لسترنج قبل از چاپ اثرش در تألیف دیگر خود به‌نام ممالک خلافت شرقی نیز از آن بهره برده‌بود. بخش مربوط به حیوانات آن نیز توسط جی استفانسون در ۱۹۲۸ مـ. در لندن چاپ شد. در ایران بخش مربوط به جغرافیای آن توسط محمد دبیرسیاقی پس از مقابله با چند نسخه دیگر و از روی متن چاپی اروپایی در اسفند ۱۳۳۶ به‌طبع رسید. علاوه بر این، تمام مطالب کتاب توسط میرزا محمد شیرازی ملقب به ملک‌الکتاب در ۱۳۱۱ هـ. ق به‌صورت چاپ سنگی در بمبئی منتشر گشت که نسخه مغلوطی است.[۱۶۶][۱۶۷][۱۶۸][۱۶۹]
تبارنامه
شجره‌نامه مستوفیان براساس مندرجات حمدالله مستوفی چنین است:[۱۷۰]
حُرِّ بْنِ یَزید ریاحی جدّ اعلی
اَبی‌نَصْر اوّلین ملقّب مستوفی
حَمْد
نَصْر
سِیْفُ‌الدّین یوسُف
سَعْدُالدّین حَسَنْ
اَمینُ‌الدّین نَصْر معاصر سلاجقه عراق
عِزُّالدّین خواجه
زِیْن‌ُالدّین حَمْد
ناصِرِالدّین اَبوبَکْر
تاج‌ِالدّین اَبوبَکْر
فَخْرِالدّین محمّد وزیر و حاکم روم
زِیْن‌ُالدّین محمّد نایب دیوان وزارت
حَمْدُالله مُسْتوفی مؤلف
یادداشت
↑در کلیه نسخ قدیمی نام مستوفی به‌صورت «حمد» ذکر شده است و نه حمدالله. در یک نسخه که در حدود قرن دهم نگاشته‌شده و در کتابخانه ایاصوفیه استانبول ضبط است نام وی و پدرش چنین نقل شده است: «حمد بن ابی‌بکر بن حمد بن نصر مستوفی قزوینی» و بعد در نسخه دیگری از کتابخانه فوق‌الذکر، صرف‌نظر از اختلاف ترتیب نسب بدان صورت «حمد بن محمد بن ابی‌بکر بن حمد بن نصر المستوفی» یاد شده است. در هر دو عنوان، نام وی و جدّش حمد مرقوم است. مستوفی، «شرح حال مؤلف و خاندانش»، تاریخ گزیده، یا.
↑خواجه سعدالدّین ساوجی از همکاران رشیدالدّین فضل‌الله بود که با تحرک و دسیسه علی‌شاه گیلانی از مقام فرو افتاد و به‌قتل رسید. گیلانی فوراً جایگزین او شد و دسیسه‌ای ناثمر علیه رشیدالدّین طراحی نمود که دامنگیر خویش گشت. براون، تاریخ ادبی ایران، ۹۸–۹۹.
↑دکتر ریو شاعر و مترجم فقید بریتانیایی، ظفرنامه را به‌تفصیل وصف می‌کند و می‌نویسد: از قدر و قیمت تاریخی آن کتاب نباید به‌هیچ‌وجه غافل بود، مخصوصاً که مؤلف نسبت به بیان وقایع و تواریخ ایام بسیار دقت کرده است. براون، تاریخ ادبی ایران، ۱۳۸.
↑ماحصل پانزده سال رنج، هفتادوپنج‌هزار بیت سروده است که بیست‌وپنج‌هزار بیت آن به‌قسم اسلامی، بیست‌هزار بیت به‌قسم احکام و سی‌هزار بیت به‌قسم سلطانی متعلق است.
کشیدم در این پانزده سال رنج
بگفتم سخن پانزده بار پنج
عرب بیست‌وپنج و عجم بیست‌هزار
مغول سی‌هزار آمد اندر شمار
و ایضاً جمیع حکایات و سرگذشت‌های اعراب و مغولان در آن مشروح است.
Lane, George (2014). "Persian Notables and the Families Who Underpinned the Ilkhanate". Nomads as Agents of Cultural Change. Perspectives on the Global Past. University of Hawaii Press. pp. 182–213. doi:10.1515/9780824847890-011. ISBN978-0-8248-4789-0.
Melville, Charles (2012). Persian Historiography: A History of Persian Literature. Bloomsbury Publishing. ISBN978-1-84511-911-9.
Melville, Charles (2019). "Concepts of government and state formation in Mongol Iran". In Babaie, Sussan (ed.). Iran After the Mongols. Bloomsbury Publishing. pp. 1–320. ISBN978-1-78673-601-7.
British drama television series MosleyWritten byLaurence MarksMaurice GranDirected byJohn AlexanderStarringJonathan CakeHugh BonnevilleEmma DaviesJemma RedgraveRichenda CareyTheme music composerBarrington PheloungCountry of originUnited KingdomOriginal languageEnglishNo. of series1No. of episodes4ProductionExecutive producerGuy SlaterProducerIrving TeitelbaumRunning time197 mins (tv-series) / 99 mins (movie-edition)Production companyAlomo ProductionsOriginal releaseNetworkChannel 4Release12 F...
Si ce bandeau n'est plus pertinent, retirez-le. Cliquez ici pour en savoir plus. Cet article ne cite pas suffisamment ses sources (décembre 2019). Si vous disposez d'ouvrages ou d'articles de référence ou si vous connaissez des sites web de qualité traitant du thème abordé ici, merci de compléter l'article en donnant les références utiles à sa vérifiabilité et en les liant à la section « Notes et références » En pratique : Quelles sources sont attendues ? ...
Robert Jenkinson, Lord Hawkesbury, später 2. Earl of Liverpool und Premierminister des Vereinigten Königreichs, wurde 1803 durch einen Writ of Acceleration Baron Hawkesbury. Ein Writ in Acceleration, gemeinhin als Writ of Acceleration bekannt, zu deutsch Schreiben der Beschleunigung, war eine Unterart eines Writ of Summons, welcher es dem sicheren Titelerben (Heir Apparent) eines Inhabers mehrerer Peerstitel ermöglichte, unter einem nachgeordneten Titel seines Vaters Mitglied im englischen...
الأسرة المصرية السادسة المدة؟ تمثال للملك بيبي الأول ، متحف بروكلين عاصمة منف نظام الحكم ملكية مطلقة اللغة الرسمية اللغة المصرية الديانة ديانة قدماء المصريين التاريخ الفترة التاريخية المملكة المصرية القديمة التأسيس 2345 ق.م النهاية 2181 ق.م تعديل مصدري - تعديل الأسر
الأ دي ستورا شعار الأ دي ستوراشعار الاسم الرسمي Comune di Ala di Stura الإحداثيات 45°18′55″N 7°18′21″E / 45.31515°N 7.305909°E / 45.31515; 7.305909 [1] تقسيم إداري البلد إيطاليا[2] التقسيم الأعلى مدينة تورينو الحضرية (1 يناير 2015–) خصائص جغرافية المساحة 46٫33 كم2 (17٫89...
Argentine footballer (born 1987) Messi redirects here. For other uses, see Messi (disambiguation). Lionel Messi Messi with Argentina at the 2022 FIFA World CupPersonal informationFull name Lionel Andrés Messi[1]Date of birth (1987-06-24) 24 June 1987 (age 36)[1]Place of birth Rosario, Santa Fe, ArgentinaHeight 1.70 m (5 ft 7 in)[1]Position(s) Forward, attacking midfielderTeam informationCurrent team Inter MiamiNumber 10Youth career1992–1995 Grand...
Training facility in X-Men comics Danger RoomMarvel Comics locationComcept art of the danger room as featured in X2(2003)First appearanceThe X-Men #2 (November 1963)Created byStan Lee, Jack KirbyIn-universe informationTypeTraining roomLocationX MansionCharactersX-MenPublisherMarvel Comics The Danger Room is a fictional training facility[1] appearing in American comic books published by Marvel Comics. It first appeared in The X-Men #1 (September 1963) and was created by Stan Lee and Ja...
American baseball player (born 1980) Baseball player Ryan HaniganHanigan with the Boston Red Sox in 2016CatcherBorn: (1980-08-16) August 16, 1980 (age 43)Washington, D.C., U.S.Batted: RightThrew: RightMLB debutSeptember 9, 2007, for the Cincinnati RedsLast MLB appearanceOctober 1, 2017, for the Colorado RockiesMLB statisticsBatting average.251Home runs30Runs batted in214 Teams Cincinnati Reds (2007–2013) Tampa Bay Rays (2014) Boston Red Sox (2015–2016) C...
Regulated by US labor law Parental leave (also known as family leave) is regulated in the United States by US labor law and state law. The Family and Medical Leave Act of 1993 (FMLA) requires 12 weeks of unpaid leave annually for parents of newborn or newly adopted children if they work for a company with 50 or more employees. As of October 1, 2020, the same policy has been extended to caregivers of sick family members, or a partner in direct relation to the birth of the child therefore respo...
2011 crossover fighting video game 2011 video gameCartoon Network: Punch Time ExplosionNorth American cover for the Nintendo 3DS versionDeveloper(s)Papaya StudioPublisher(s)Crave Games (US)Deep Silver (UK)Composer(s)Billy MartinPlatform(s)Nintendo 3DS, Wii, PlayStation 3, Xbox 360ReleaseNintendo 3DSNA: 2 June 2011EU: 20 April 2012AU: 2012Wii, PlayStation 3, Xbox 360NA: 15 November 2011EU: 18 May 2012[1]Genre(s)FightingMode(s)Single-player, multiplayer Cartoon Network: Punch Time Explo...
لمعانٍ أخرى، طالع المنظر (توضيح). قرية المنظر - قرية - تقسيم إداري البلد اليمن المحافظة محافظة المحويت المديرية مديرية ملحان العزلة عزلة الروضة السكان التعداد السكاني 2004 السكان 179 • الذكور 84 • الإناث 95 • عدد الأسر 23 • عدد المساكن 16 معلوم...
Istilah perusahaan alih keluar atau badan usaha alih keluar (Bahasa Inggris : Offshore Company) digunakan setidaknya dalam dua cara yang berbeda. Perusahaan alih keluar dapat menjadi referensi untuk: The British Virgin Islands Companies Registry. Perusahaan, paguyuban , atau terkadang divisi yang terlibat dalam proses bisnis alih keluar.[1] Perusahaan bisnis internasional (PBI) atau jenis badan hukum lainnya , yang didirikan berdasarkan undang-undang suatu yurisdiksi, yang melara...
District in Bouïra Province, AlgeriaBir Ghbalou DistrictDistrictCountry AlgeriaProvinceBouïra ProvinceTime zoneUTC+1 (CET) Bir Ghbalou is a district of Bouïra Province, Algeria. Municipalities The district is further divided into 3 municipalities: Bir Ghbalou Raouraoua El Khabouzia This article about a location in Bouïra Province is a stub. You can help Wikipedia by expanding it.vte vte Bouïra ProvinceCapital: BouïraDistricts Aïn Bessem Bechloul Bir Ghbalou Bordj Okhriss Bouïra E...
AFL Wide BayMost recent season or competition:2020FormerlyBundaberg Wide Bay AFLSportAustralian rules footballFounded1987No. of teams4CountryAustraliaMost recentchampion(s)Across The Waves Bundaberg Eagles (2020)Most titlesHervey Bay Bombers (15)Official websiteAFL Wide Bay The AFL Wide Bay is an amateur Australian rules football competition that was formerly known as the Bundaberg-Wide Bay Australian Football League, which was formed in 1987 through the merger of the Bundaberg Australian Foo...
Radio station in Vancouver (1963–2023) CKSTVancouver, British ColumbiaBroadcast areaGreater VancouverFrequency1040 kHz (AM)ProgrammingFormatSilentOwnershipOwnerBell Media(Bell Media British Columbia Radio Partnership)Sister stationsCFTE, CFBT-FM, CHQM-FM, CIVT-DTHistoryFirst air dateJanuary 19, 1963Last air dateJune 14, 2023 (2023-06-14)(60 years, 146 days)Former call signsCJJC (1963-1985)CJUP (1985-1988)Former frequencies850 kHz (1963-1975)800 kHz (1975-1992)Call s...
Motor vehicle Daihatsu BeeOverviewManufacturerDaihatsuProduction1951-1952AssemblyIkeda, Osaka, JapanBody and chassisClassMicrocarBody style2-door coupéLayoutRear-engine, rear-wheel-drivePowertrainEngine540 & 804 cc 2HA V2 (petrol) The Daihatsu Bee is a three-wheeled microcar produced by the Japanese automobile manufacturer Daihatsu from 1951 until 1952. Overview Although Daihatsu had been producing motorized tricycles for carrying freight since 1930, and had also produced a small ca...
2018 Indian Telugu-language romantic comedy film Hello Guru Prema KosameTheatrical release posterDirected byTrinadha Rao NakkinaWritten byPrasanna Kumar BezawadaProduced byDil RajuStarringRam Pothineni Anupama Parameswaran Pranitha Subhash Prakash RajCinematographyVijay K. ChakravarthyEdited byKarthika SrinivasMusic byDevi Sri PrasadRelease date 18 October 2018 (2018-10-18) Running time145 minutesCountryIndiaLanguageTeluguBox officeest. ₹35 crore[1] Hello Guru Prema K...
Salvia caymanensis Klasifikasi ilmiah Kerajaan: Plantae (tanpa takson): Angiospermae (tanpa takson): Eudicots Ordo: Lamiales Famili: Lamiaceae Genus: Salvia Spesies: Salvia caymanensis Nama binomial Salvia caymanensisMillsp. & Uline Salvia caymanensis adalah spesies tumbuhan yang tergolong ke dalam famili Lamiaceae. Spesies ini juga merupakan bagian dari ordo Lamiales. Spesies Salvia caymanensis sendiri merupakan bagian dari genus Salvia.[1] Nama ilmiah dari spesies ini pertama ka...
Romanian football coach and player Ioan Andone Andone during the late 1980sPersonal informationDate of birth (1960-03-15) 15 March 1960 (age 63)Place of birth Șpălnaca, RomaniaHeight 1.85 m (6 ft 1 in)Position(s) Centre-backYouth career1972–1975 Școala Sportivă Hunedoara1975–1979 Corvinul HunedoaraSenior career*Years Team Apps (Gls)1979–1983 Corvinul Hunedoara 105 (15)1983–1990 Dinamo București 171 (22)1990–1991 Elche 34 (3)1991–1993 Heerenveen 39 (4)Total...
South African cricketer Robert DowerPersonal informationFull nameRobert Reid DowerBorn(1876-06-04)4 June 1876Kokstad, Cape ColonyDied15 September 1964(1964-09-15) (aged 88)Cape Town, Cape Province, South AfricaBattingRight-handedInternational information National sideSouth AfricaOnly Test14 February 1899 v England Career statistics Competition Test First-class Matches 1 6 Runs scored 9 82 Batting average 4.50 6.83 100s/50s 0/0 0/0 Top score 9 17 Catches/stumpings 2/– 5/...
,_Nuzhat_al-qulub.jpg)
