Смаргонь

Горад Смаргонь Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Смаргонскі Каардынаты 54°29′01″ пн. ш. 26°24′00″ у. д.^HGЯO Заснаваны 1503 Першая згадка 1503 Плошча 21,45 км² Вышыня цэнтра 150 м Насельніцтва ▼35 422 чал. (1 студзеня 2024)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1592 Паштовы індэкс 231000, 231041, 231042, 231044, 231045 Аўтамабільны код 4 СААТА 4256501000 Афіцыйны сайт Афіцыйны сайт (руск.) (англ.) Смаргонь на карце Беларусі ±

Смаргонь на Вікісховішчы

Смарго́нь^[2] (трансліт.: Smarhoń) — горад у Гродзенскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Смаргонскага раёна, на рацэ Оксне (левы прыток Віліі) і яе прытоку Гервятцы. За 260 км на паўночны ўсход ад Гродна; чыгуначая станцыя на лініі Маладзечна — Вільнюс. Вузел аўтадарог на Маладзечна, Вільнюс, Вілейку, Крэва, Свір. Насельніцтва 37 527 чал. (2018)^[3].

Назва

Паводле В. Жучкевіча, назва балцкага паходжання і звязаная з коранем smurg-^[4]. Старажытнейшаю за «Смаргонь» лічыцца засведчаная ў літоўскім маўленні рэгіёна (у Рымдзюнах) форма Smurgainys («Смургойні»)^[5].

Такім самым чынам, праз утваральнік -jn-, у гэтай частцы Павілля ўтвораны і тапонімы Дукойні, Жукойні. На мяжы XV—XVI стагоддзяў тытул магнатаў Зяновічаў гучаў як hares in Smorgoyny «паны на Смаргойнах»^[6]. Форма тапоніма ў 1567 годзе засведчаная як «Сморкгойнь»^[7].

Назва звязаная з літ. smurgis «смаркач» (хто сморкаецца), ад smurgas «лядаш са страхі; соплі» і smurgti «накрапваць, імжыць».

Найімаверней гэта было імя першага пасяленца на месцы Смаргоні. Імя са значэннем «Смаркач» магло быць мянушкавага тыпу, але не выключана, што гэта было імя, нададзенае хлопчыку яшчэ ў маленстве.

Такім самым чынам утвораная і назва блізкіх да Смаргоні Кушлян, ад kušlys «сляпец» (хто падслепаваты). Падобнага тыпу і вядомае з ХІІІ стагоддзя яцвяжскае імя Зебр (літ. žebras «мурзаты; пярэсты, стракаты»)^[8].

Гісторыя

Упершыню Смаргонь упамінаецца ў дакументах па гісторыі Вілейскай епархіі ў 1503 годзе. Вядомая як прыватнае мястэчка ў Вялікім Княстве Літоўскім, уласнасць Зяновічаў, Радзівілаў, Пшаздзецкіх. Звалася таксама Смургоні, у XIX стагоддзі Смаргоні. У 1552 годзе тут заснаваны кальвінісцкі збор. З 1590 года пачалі працаваць папяровая мануфактура, школа, шпіталь. У Смаргоні ўпершыню пачалі выпякаць абаранкі (смаргонкі)^[9]. У XVII стагоддзі Радзівілы заснавалі так званую «Смаргонскую акадэмію»^[10] — жартоўная назва промыслу па лоўлі і дрэсіроўцы мядзведзяў. З 1795 года Смаргонь у складзе Расійскай імперыі.

У час вайны 1812 года пры адступленні французскіх войскаў тут спыняўся Напалеон I, перадаў камандаванне маршалу І. Мюрату і з’ехаў у Парыж. З таго часу дарогу Смаргонь — Ашмяны завуць Напалеонаўскай дарогай. У Першую сусветную вайну праз Смаргонь праходзіла лінія фронту, паселішча было разбурана. У 1920—1922 гадах Смаргонь уваходзіла ў склад Сярэдняй Літвы, з 1922 года — Польскай Рэспублікі. З 1939 года ў БССР, з 15 студзеня 1940 года Смаргонь — цэнтр Смаргонскага раёна Вілейскай вобласці.

З 25 чэрвеня 1941 года да 4 ліпеня 1944 года Смаргонь акупавана гітлераўскай Германіяй.

4 ліпеня 1944 года 35-я гвардзейская танкавая брыгада, якой камандаваў Герой Савецкага Саюза Азі Асланаў, фарсіраваўшы Вілію, сумесна з 7-й гвардзейскай брыгадай, вызваліла горад. З верасня 1944 года Смаргонь — цэнтр Смаргонскага раёна Маладзечанскай вобласці. 20 студзеня 1960 года Смаргонь і Смаргонскі раён пераходзіць у склад Гродзенскай вобласці.

У 1972—1976 гадах уведзены ў строй заводы аптычнага станкабудавання, сухога абястлушчанага малака, камбікормавы, ільнозавод. 4 красавіка 1983 года Пастановай ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР у Смаргоні пачынаецца будаўніцтва філіяла Мінскага трактарнага завода.

У 1985 годзе горад Смаргонь быў выдзелены ў асобную адміністрацыйную адзінку абласнога падпарадкавання. 20 чэрвеня 1988 года ў склад горада ўключаны вёскі Карналінка і Мінкі Каранёўскага сельсавета і вёска Садовая Бялкоўшчынскага сельсавета^[11]. У лістападзе 1996 года адміністрацыйныя адзінкі Смаргонскі раён і горад Смаргонь был аб’яднаны ў адну — Смаргонскі раён. У 2003 годзе Смаргонь адзначыла 500-годдзе. 2019 год — першыя дажынкі на Смаргоншчыне.

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1897 год — 7,5 тыс. чал.^[12]
• XX стагоддзе: 1973 год — 11,4 тыс. чал.^[12]; 1995 год — 38,0 тыс. чал.^[12]
• XXI стагоддзе: 2006 год — 36,7 тыс. чал.; 2009 год — 36,9 тыс. чал.; 2016 год — 37 372 чал.^[13]; 2017 год — 37 386 чал.^[3]; 2018 год — 37 527 чал.

Эканоміка

Смаргонскі завод аптычнага станкабудавання. Смаргонскі агрэгатны завод, Смаргонскія малочныя прадукты, Смаргонскі камбінат хлебапрадуктаў. Гасцініца «Смаргонь».

Культура

Карціна З. Развадоўскага «Напалеон у Смаргоні»

Смаргонскі гісторыка-краязнаўчы музей.

У горадзе праводзіцца Міжнародны конкурс камерных ансамбляў імя М. К. Агінскага.

У 2003 і 2009 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «Адна зямля»^[14][15].

Спаса-Праабражэнская царква (1988—1990).

Мастак Зыгмут Развадоўскі^[uk] ў 1930 годзе напісаў карціну «Напалеон у Смаргоні»^[16], якая зараз знаходзіцца ў мастацкім музеі горада Лодзь.

Славутасці

• Смаргонскі касцёл Міхаіла Арханёла (колішні кальвінісцкі збор).
• Помнік Францішку Багушэвічу.

• Выдатныя мясціны
• 
  Смаргонь. Спаса-Праабражэнская царква
• 
  Касцёл Св. Міхаіла

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Смаргоні

• Зміцер Апанасовіч («Тэрор»; 1990—2022) — баец-добраахвотнік беларускага батальёна імя Кастуся Каліноўскага, які загінуў пры абароне Украіны^[17].
• Майсей Ісакавіч Бурштэйн (1889—1968) — беларускі вучоны ў галіне садоўніцтва.
• Рэвэка Хаймаўна Бурштэйн (1904—1992) — вучоны ў галіне электрахіміі. Доктар хімічных навук. Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі РСФСР.
• Зэльман Маркавіч Гамзэ (1907—1965) — савецкі вучоны ў галіне гідраэнэргетыкі.
• Майсей Саламонавіч Кульбак (1896—1937) — яўрэйскі пісьменнік, драматург, перакладчык.
• Уладзімір Някляеў — беларускі пісьменнік.
• Ігар Рачкоўскі — беларускі ваенны і дзяржаўны дзеяч.
• Расціслаў Лапіцкі — удзельнік беларускага антысавецкага падполля^[18].
• Аляксандр Шыдлоўскі (1911—2002) — беларускі культурны дзеяч, кампазітар.

Ганаровыя грамадзяне Смаргоні

• Уладзімір Рыгоравіч Шчасны — беларускі перакладчык, публіцыст, дыпламат.
• Уладзімір Васільевіч Церабун — беларускі скульптар, графік, жывапісец, лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола Беларусі (1976), заслужаны дзеяч мастацтваў Рэспублікі Беларусь (2007).
• Аляксандр Палікарпавіч Лях — хормайстр народнага ансамбля песні і танца імя М. К. Агінскага
• Мар’ян Мікалаевіч Дукса — беларускі празаік і паэт.
• Таццяна Генадзеўна Голубева — Заслужаны будаўнік Рэспублікі Беларусь
• Эдвард Пятровіч Рожка — Герой Сацыалістычнай Працы.
• Уладзімір Пракопавіч Някляеў — беларускі паэт, празаік, эсэіст.
• Віктар Уладзіміравіч Роўда — беларускі харавы дырыжор, кандыдат мастацтвазнаўства, прафесар.
• Аляксандр Анісімавіч Дзяруга — беларускі дзеяч самадзейнага мастацтва, заслужаны дзеяч культуры Беларусі (1961)
• Аляксандр Канстанцінавіч Шыдлоўскі — беларускі культурны дзеяч, кампазітар. Заслужаны дзеяч культуры Беларусі (1960).
• Лілія Уладзіміраўн Трохалева — беларуская самадзейная мастачак Беларусі.
• Тамара Сяргееўна Ватаева — беларуская настаўніцай
• Пётр Конанавіч Кукарэка

Крыніцы

1. Численность населения на 1 января 2024 г. и среднегодовая численность населения за 2023 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Белстат, 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q125194897"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6520738"></a>
2. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9 (DJVU).
3. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
4. Жучкевич В. А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Минск, 1974. С. 353.
5. http://vietovardziai.lki.lt/?zodis=Smurgainys&id=2405980
6. Rimvydas Petrauskas. Galia ir tradicija. Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės giminių istorijos. — Vilnius, 2021. — С. 235.
7. K. Būga. Rinktiniai raštai. Т. 3. Vilnius, 1961. C. 148.
8. K. Būga. Rinktiniai raštai. Т. 3. Vilnius, 1961. C. 142.
9. Похлебкин В. В. О кулинарии от А до Я. — Мінск: Полымя, 1988. — 224 c. — ISBN 5-345-00218-5. — C. 8.
10. Таццяна Кляшчонак. «Аб заснавальніку Смаргонскай Мядзведжай Акадэміі //«Рэгіянальная газета», 4 лютага 2000 г., № 5 (250)
11. Рашэнне выканкома Гродзенскага абласнога Савета народных дэпутатаў ад 20 чэрвеня 1988 г. // Збор законаў Беларускай ССР, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1988, № 27 (1941).
12. Беларусь 1995.
13. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
14. На «Адной зямлі» гаспадарылі ашмянцы//«Рэгіянальная газета», 29 чэрвеня 2001 г., № 26 (323)
15. Гран-пры “Адной зямлі” выйграў смаргонец//«Рэгіянальная газета»
16. http://budujemydwor.pl/napoleon-w-smorgoniach-zygmunta-rozwadowskiego/
17. Служыў у 38-й дэсантнай брыгадзе, снайпэр, ваяр. Хто такі беларус Зьміцер «Тэрор» Апанасовіч, які загінуў ва Ўкраіне (svaboda.org)
18. Міхась Чарняўскі:Расціслаў Лапіцкі — з кагорты невядомых герояў //«Рэгіянальная газета», 25 ліпеня 1997 г., № 13 (258), стар. 3

Літаратура

• Ганчароў А. У. Смаргонь // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 51. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Смаргонь // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 675. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Хільмановіч У. Беларускае золата. — Беласток: СЕОРВ, 2014. — С. 122—123.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Смаргонь

• Геаграфічныя звесткі па тэме Смаргонь на OpenStreetMap
• Смаргонь — westki.info Архівавана 3 мая 2009.
• «Рэгіянальная газета» он-лайн Архівавана 18 верасня 2020.