Баш ҡала

Баш ҡала
Өлөшләтә тура килә	первый по величине город^[d]
Ҡапма-ҡаршыһы	бывшая столица^[d]
Категория-эпоним	Category:Wikipedia categories named after capitals^[d]
Баш ҡала Викимилектә

Баш ҡала — Бер дәүләттең йәки административ берәмектең (өлкә, край, автоном республика, провинция, штат, департамент) төп ҡалаһы. Ғәҙәттә, идара итеү һәм власть (хакимиәт) юғары органдары урынлашҡан була: дәүләт (территория) башлығының (монархтың, президенттың, губернаторҙың, башлыҡтың) резиденцияһы, парламент, үҙәк министрлыҡтар һәм идаралыҡтар, суд^[1], шулай уҡ сит ил дәүләттәренең дипломатик вәкиллектәре.

Ҡайһы бер осраҡтарҙа дәүләт власы органдарының бер өлөшө башҡа ҡалаларға күсерелә. Мәҫәлән, Көньяҡ Африка Республикаһында өс ҡала араһында административ, закондар сығарыу һәм суд органдары бүленә^[2].

Күп осраҡта баш ҡала — халыҡ һаны һәм иҡтисади потенциалы буйынса илдең иң ҙур ҡалаһы. Әммә иҫкәрмәләр ҙә бар. Шулай итеп, АҠШ-тың баш ҡалаһы Вашингтон административ функциялар башҡарыу өсөн махсус төҙөлә, шул уҡ ваҡытта илдең иң эре иҡтисади үҙәге булып Нью-Йорк тора^[3]. Үҙ статусы арҡаһында баш ҡала йыш ҡына үҙ аллы административ берәмеккә бүленә, уға махсус идара итеү режимы индерелә.

«Баш ҡала» һәм «административ үҙәк» төшөнсәләре бер-береһенә яҡын, әммә синонимдар булып тормай. Дөйөм алғанда, ниндәй ҙә булһа дәүләт административ берәмегенең һәр рәсми төп торама пункты «административ үҙәк» тип аталырға тейеш, әммә баш ҡала түгел. Әммә йыш ҡына «баш ҡала» термины тарихи традициялар буйынса беренсе кимәл административ берәмектәр үҙәктәренә лә ҡулланыла^{[4][5][6][7][8]}.

Һүҙҙең этимологияһы

Константинополь мең йылдан ашыу баш ҡала була

«Баш ҡала» боронғо урыҫ һүҙе столъ һүҙенән килеп сыҡҡан. «Тәхет, кенәздең хакимлыҡ итеү урыны» тигәнде аңлата. Ошо исемдән «стольный» сифаты барлыҡҡа килгән. «Стольный город» термины боронғо рус сығанаҡтарында XI быуаттан осрай. Башта Киевҡа, һуңыраҡ башҡа ҡалаларға (Владимир Волынский, Псков, Клязмалағы Владимир) ҡарата ҡулланыла. Мәскәү баш ҡала тип тәүге тапҡыр XV быуаттың беренсе яртыһында атала. Рус телендә «столица» һәм «столичный» һүҙҙәре XVII быуат башында ғына барлыҡҡа килә^[9].

Хәҙерге баш ҡалалар

Баш ҡала ҡайһы берҙә статусы буйынса үҙ аллы административ йәки федератив берәмеккә бүленә (мәҫәлән, Австрия Конституцияһына ярашлы, Вена ер статусына эйә; Көньяҡ Кореяла Сеул шулай уҡ баш ҡала тип тәржемә ителә; АҠШ-та илдең баш ҡалаһы — Вашингтон — Колумбияның бер штатҡа ла инмәгән бойондороҡһоҙ федераль округында урынлашҡан); Мәскәү — Рәсәй Федерацияһында федераль әһәмиәттәге ҡала һәм Мәскәү өлкәһе составына инмәй.

Ҡағиҙә булараҡ, баш ҡала — илдең иң ҙур ҡалаһы. Әммә илдең бер йәки бер нисә ҡалаһы күләме һәм әһәмиәте буйынса баш ҡаланы уҙып китергә мөмкин, ундайҙар бер нисә тиҫтә. Был һүҙҙе баш ҡала йыш ҡына илдең иң эре, иң әһәмиәтле ҡалаһына ҡарата, уны «фактик баш ҡала» тип йөрөткәндә, шулай уҡ күсмә мәғәнәлә — башҡа формаль булмаған «баш ҡалаларға» ла ҡулланалар.

Төрлө йылдарҙа төрлө илдәр баш ҡаланы ике һәм унан да күберәк ҡалалар араһынан һайлау ҡаршылығына осрай. Был ролгә дәғүә иткәндә ҡалаларҙың тарихына, ҙурлығына һәм әһәмиәтенә иғтибар итәләр. Мәсьәлә төрлөсә хәл ителә. Ҡайһы берҙә ике ҡала тиң хоҡуҡлы рәсми баш ҡала тип иғлан ителә — мәҫәлән, Австро-Венгрия империяһында Вена һәм Будапешт, Король Ливияһында Триполи һәм Бенгази һ. б. . Японияла Токио префектураһын баш ҡала тип йөрөтәләр. Ул яҡынса 50 үҙ аллы торама пункттан тора.

Башҡа осраҡтарҙа, ҡалаларҙың береһенә лә өҫтөнлөк бирелмәй һәм өсөнсө ҡала баш ҡала була (йәки хатта махсус рәүештә «нулдән» булдырыла) — мәҫәлән, АҠШ-та Вашингтон (Филадельфия һәм Нью-Йорк араһында һайлағандан һуң), Көньяҡ Африкала Претория (Йоханнесбург, Кейптаун), Канадала Оттава (Торонто һәм Монреаль), Австралияла Канберра (Сидней һәм Мельбурн), Бразилияла Бразилиа (Сан-Паулу һәм Рио-де-Жанейро) һ. б.

Беренсе, икенсе йәки өсөнсө кимәлдәге башҡа административ берәмектәрҙең (өлкә, край, автономиялы республика, провинция, штат, департамент) рәсми баш ҡалаһы административ үҙәк тип йөрөтөлә.

Юғары власть органдары урыны булмаған баш ҡалалар

Бер нисә дәүләттә юғары дәүләт органдары баш ҡалала түгел, ә башҡа ҡалаларҙа урынлашыуы ихтимал. Мәҫәлән, Рәсәй Конституция суды Мәскәүҙән Санкт-Петербургҡа күсерелә, ә Германияла башҡарма власть органдарының күпселеге Берлинда, әммә Боннда бер нисә министрлыҡ, ә Карлсруэла Германия Конституция суды урынлашҡан. Тағы ла бер миҫал — Эстония, унда төп власть баш ҡалала — Таллинда тупланған, ә Юғары суд (асылда конституция суды, шулай уҡ юғары инстанция суды) ҙурлығы буйынса илдең икенсе ҡалаһы Тартула урынлашҡан.

Шулай уҡ күпселек дәүләт органдары урынлашмаған баш ҡалалар ҙа бар:

• Амстердам — Нидерландтың баш ҡалаһы.
• Порто-Ново — Бениндың баш ҡалаһы;
• Сукре — Боливияның баш ҡалаһы;
• Ямусукро — Кот-д’Ивуарҙың баш ҡалаһы.

Иерусалим

Төп мәҡәлә: Йәрүсәлимдең сәйәси статусы

Израиль Конституцияһына ярашлы, Иерусалим дәүләттең баш ҡалаһы булып тора. Бер үк ваҡытта был ҡала төп законға ярашлы өлөшләтә танылған Фәләстин Дәүләтенең баш ҡалаһы булып тора. Халыҡ-ара берләшмәлә Иерусалим статусы бәхәс предметы булып тора^[10][11][12].

Ваҡытлыса баш ҡалалар

Төрлө йылдарҙа төрлө илдәрҙә ваҡытлыса баш ҡалаларҙың иғлан ителеүе, шулай уҡ төрлө сәбәптәр менән баш ҡаланың ғәмәлдәге йәки баш ҡала функцияларын башҡарыу өсөн махсус булдырылған икенсе ҡалаға күсерелеүе осраҡтары була. Мәҫәлән, һуңғы ярты быуат эсендә бер нисә тиҫтә яңы баш ҡала барлыҡҡа килә.

Илдең берәй ҡалаһында ваҡытлыса урынлаштырыу йәки бер ҡаланан икенсеһенә күсереү шулай уҡ баш ҡаланы баҫып алыу, йәки ғәмәлдәге баш ҡалаға хәрби хәүеф янауы арҡаһында, йәки баш ҡала статусына дәғүә итеүсе ҡалалар араһындағы бәхәсте хәл итеү йәки башҡа сәбәптәр арҡаһында ла булыуы мөмкин.

Миҫалдар

Германия Федератив Республикаһының «Ваҡытлы баш ҡалаһы» итеп махсус рәүештә Бонн һайлана^[13]

• Каунас — ике донъя һуғышы, 1920—1939 йылдарҙа Вильнюсты поляк баҫып алыуы эҙемтәһе араһындағы осорҙа Литва Республикаһының ваҡытлыса баш ҡалаһы^[14].
• Пусан — Корея һуғышы барышында 1950—1953 йылдарҙа Корея Республикаһының ваҡытлыса баш ҡалаһы.
• Бонн — 1949 йылдан 1990 йылға тиклем (1998) Германия Федератив Республикаһы парламенты һәм хөкүмәте урынлашҡан ҡала.
• Назрань — бында Магас ҡалаһын төҙөгәндә Рәсәй Ингушетия Республикаһы властары урынлаша.
• Тайбэй — Тайвандың гоминьдандан һуңғы властары был ҡаланы Нанкин урынына ваҡытлыса бөтә Ҡытай баш ҡалаһы тип һанай.
• Пхеньян 1948 йылдан алып 1972 йылға тиклем КХДР Конституцияһы буйынса ваҡытлыса баш ҡала була (рәсми рәүештә баш ҡалаһы Сеул була)^[15].
• Тифарити һәм Бир Лелу — Сахара Ғәрәп Демократик Республикаһының хәҙерге һәм элекке ваҡытлы баш ҡалалары, әлеге ваҡытта Марокконың тулы контроле аҫтында булған Эль-Аюнды алмаштыра.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Список столиц государств
• Перенос столицы

Иҫкәрмәләр

1. Сухарев, А. Я. и др. Большой юридический словарь. — М.: Инфра-М, 2003.
2. Южно-Африканская Республика  (билдәһеҙ). «Вокруг света» (12 май 2012). Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 1 март 2021 года.
3. Столица // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
4. List of state capitals in the United States (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online. Дата обращения: 28 ноябрь 2019.
5. A capital (порт.). Правительство штата Минас-Жерайс (Бразилия) (6 май 2019). Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 5 ғинуар 2021 года. 2021 йыл 5 ғинуар архивланған.
6. Guadalajara (исп.). Правительство штата Халиско (Мексика) (2018). Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 30 июль 2019 года.
7. Frederike Müller. Die 16 Bundesländer: Baden-Württemberg (нем.). Deutsche Welle (20 ноябрь 2019). Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 10 декабрь 2019 года.
8. Международная Ассамблея искусств «Северное ожерелье» собрала больше тысячи участников  (билдәһеҙ). Официальный интернет-портал Республики Карелия (27 ноябрь 2019). Дата обращения: 28 ноябрь 2019.
9. Стольный город в древнерусских и фольклорных источниках  (билдәһеҙ). // slovene.ru. Дата обращения: 2015-2-28. Архивировано 2 апрель 2015 года.
10. Whitaker, Brian. Rivals for holy city may have to turn to God  (билдәһеҙ). Guardian Unlimited (22 август 2000). Дата обращения: 10 июнь 2015. Архивировано 10 июнь 2008 года.
11. Henry, Marilyn. Disney response on Jerusalem exhibit calms Arabs  (билдәһеҙ). Jerusalem Post Service (1 октябрь 1999). Дата обращения: 10 июнь 2015. Архивировано 9 июнь 2008 года.
12. Sontag, Deborah. Two Dreams of Jerusalem Converge in a Blur // New York Times.
13. Мировая экономика и международные отношения. Выпуски 7—12. — Правда, 1993. — С. 131.
14. Eidintas, Alfonsas; Vytautas Žalys; Alfred Erich Senn. Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918–1940 (инг.) / Ed. Edvardas Tuskenis. — (Paperback ed.). — New York: St. Martin's Press^[en], 1999. — P. 67–70. — 272 p. — ISBN 0-312-22458-3.
15. Савельев Р. В. Проблемы Корейского полуострова и интересы России. — Институт Дальнего Востока РАН, 1998. — С. 65.

Һылтанмалар

• Рейтинг столиц Европы 2009: кто больше, дороже и чище 2012 йыл 20 ғинуар архивланған.
• Большая Российская энциклопедия 2022 йыл 2 декабрь архивланған.