Qarabağ münaqişəsi zamanı dağıdılmış tarix-memarlıq abidələri və muzeylərin siyahısı

Qarabağ münaqişəsi zamanı dağıdılmış tarix-memarlıq abidələri və muzeylərin siyahısı — Qarabağ, eyni zamanda onun ətrafında yerləşən Azərbaycan ərazilərində Birinci və İkinci Qarabağ müharibələri zamanı qismən və ya tamamilə dağıdılmış talan edilmiş və ya hər hansı bir şəkildə zərər çəkmiş tarix-memarlıq abidələrini əks etdirən siyahı.

Siyahının hazırlanması zamanı Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş dövlət qeydiyyatına alınmış daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısından istifadə edilmişdir.^[1] Tarix və memarlıq abidələri qeydiyyata alınma prinsipinə uyğun olaraq, dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətliyinə görə üç başlıqda göstərilmişdir.

Cədvəllərdə abidələrinin sıralanma nömrəsi, adı, ünvanı ilə yanaşı qısa təsvir bölməsində tarixi və müvafiq mənbələr əsasında dağıdılması haqqında məlumatlar, mümkün şəkli (dağıdıldıqdan sonra və ya əvvəl) və dəqiq koordinantları qeyd edilmişdir.

Eyni zamanda, siyahıya müharibələr zamanı yuxarıda qeyd edilmiş ərazilərdə dağıdılmış və ya ziyan görmüş monumental-heykəltəraşlıq nümunələri və muzeylər də daxil edilmişdir.

Zəmin

Əsas məqalə: Qarabağ müharibəsi

Erməni komandiri Arkadi Ter-Tadevosyanın dediyinə görə, 1992-ci ildə Şuşa işğal edildikdən^[2] sonra şəhər yaxınlıqdakı Xankəndindən olan ermənilər tərəfindən talan və məhv edilmişdir. Ter-Tadevosyan demişdir ki, Qarabağ erməniləri azərbaycanlıların geri dönməməsi üçün evləri yandırmışdır.^[3] 2002-ci ildə, şəhərin erməni qüvvələri tərəfindən işğal edilməsindən on il sonra, şəhərin təxminən 80%-i xarabalıq halında idi.^[4] Ermənilər Şuşadan olan üç azərbaycanlı musiqiçi və şairin tarixi büstlərini də söküb satmışdır.^[5]

Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) araşdırma missiyası 2005-ci ildə Füzuli şəhərinə səyahət etmiş və şəhərin xarabalıq olduğunu bildirmişdir.^[6]

Ağdam şəhəri erməni qüvvələrinin hücum əməliyyatı əsnasında və sonrasında dağıdılmışdır. Ermənilər geridə qoyulan xarabalıqları belə yağmalamışdır.^[7]

İslam Konfransı Təşkilatı

Əsas məqalə: İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının Dağlıq Qarabağ münaqişəsilə bağlı qətnamələri

İslam Konfransı Təşkilatının 10/11 saylı qətnaməsində üzv dövlətlərin "işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində arxeoloji, mədəni və dini abidələrin (İslam abidələri də daxil olmaqla) talan və məhv edilməsindən" narahat olduqları bildirilir.^[8][9]

İslam Konfransı Təşkilatı Xarici İşlər Nazirləri Şurasının 10/37 saylı qətnaməsinin üçüncü hissəsində Azərbaycan ərazisində tarixi İslam abidələrinin məhv edilməsini pislənir. İslami müqəddəs yerlərin qorunması haqqında 2/37-C saylı qətnamənin İşğal altında olan Azərbaycan ərazilərində İslam tarixi və mədəni reliktlərinin və ziyarətgahlarının məhv edilməsi və ləkənməsi bölməsi altında üzv dövlətlərin Xarici İşlər Nazirləri Şurası Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, arxeologiyasının və etnoqrafiyasının İslam irsinin tərkib hissəsi olan qisminin Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə qalan nümunələrinin məhvi ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə etmişdir. Həmçinin, burada Azərbaycan ərazisində etnik təmizləmə məqsədi ilə Azərbaycan məscidlərinin və digər İslam ziyarətgahlarının tamamilə və vəhşicəsinə məhv edilməsinin insanlığa qarşı cinayət olduğu bir daha təsdiqlənmişdir. Qətnamədə Ermənistan Respublikasının işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərində Ermənistanın İslam irsinə təcavüzü nəticəsində, o cümlədən nadir qədim əsərlərin və İslam sivilizasiyasının, tarix və memarlıq abidələrinin, məscidlər, türbələr, məzarlar, arxeoloji qazıntılar, muzeylər, kitabxanalar, rəsm sərgi salonları və hökumət teatrları və konservatoriyalar, çoxlu miqdarda qiymətli xəzinələrin və milyonlarla kitabın və tarixi əlyazmanın məhv edilməsi və qaçaqmalçılıq yolu ilə ölkədən çıxarılması işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində İslam irsini tamamilə məhv etmək cəhdi kimi tanınmış və Azərbaycanın özünə vurulan ziyana görə adekvat təzminat almaq hüququ təsdiqlənmişdir. Burada həmçinin, Ermənistan Respublikasının bu cür əməllərə görə təzminat ödəmək məsuliyyəti olduğu qeyd edilmişdir.^[10][11]

Azərbaycan Ermənistana qarşı

2020-ci ilin sonunda həm Azərbaycan, həm də Ermənistan İkinci Qarabağ müharibəsi ilə əlaqədar bir-birinə qarşı məhkəmə işi açmışdır. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin Böyük Palatası hər iki işə baxacaq.^[12]

Azərbaycan Ermənistana qarşı məhkəmə işində iddiaçı olan Azərbaycan tərəfi 2020-ci ilə qədər məscidlər, kitabxanalar, tarixi abidələr də daxil olmaqla Azərbaycan irsinə daxil olan abidələrin erməni tərəfi tərəfindən məhv edildiyini irəli sürmüşdür. Bura Şuşa qəbiristanlıqları və mövcud olmuş 67 məsciddən (və ya İslam ziyarətgahları) 65-i daxildir. Qalan iki məscid zədələnmişdir.^[13]

Tarix-Memarlıq abidələri

Dünya əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri

Dünya əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri arasında ən çox ziyan çəkəni e.ə. II minilliyin sonlarına aid olan və Orta Tunc dövrü insanlarının yaşayış izlərini daşıyan Üzərliktəpə arxeoloji abidəsidir. 1993-cü ildən ermənilərin işğalı altında olan abidə ərazisi 2019-cu ilə kimi mütəmmadi olaraq hər il ermənilər tərəfindən yandırılmışdır.^[14]

Ağdam rayonu ərazisindəki Qutlu Musa türbəsi baxımsızlıqdan qəzalı vəziyyətə düşmüş, türbənin fasadlarını bəzəyən unikal divar rəsmləri boyanaraq məhv edilmiş, interyerindəki oyma naxışlı daş plitələri isə dağıdılmışdır.^[15] Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində yerləşən abidələr şəhərin 90-cı illərdə ermənilər tərəfindən bombardman edilməsi zamanı ciddi zədə almışdır.^{[16][17][18][19][20]} 1992-ci ildə şəhərin ermənilər tərəfindən işğal edilməsindən sonra burda olan İslam memarlıq nümunələrinin hamısı tamamilə və ya qismən dağıdılmışdır.

XIII əsrə aid Gəncəsər monastırı 1990-cı illərdə erməni silahlı birləşmələri tərəfindən məşvərət yeri və silah anbarı kimi istifadə edildiyinə görə dəfələrlə Azərbaycanlı hərbi birləşmələrin hücumuna məruz qalmış, monastırın fasadına qismən zərər dəymişdir.^[21] 2000–2002-ci illərdə monastırın dam örtüyü və interyerlərində ciddi təmir işləri aparılmış və ilkin memarlıq xüsusiyyətlərinə uyğun olmayan elementlər əlavə edilmişdir. 2011-ci ildən etibarən monastırın fasadlarının memarlığına müdaxilə edilmiş, kompleksi əhatə edən qala divarları müasir daşlarla üzlənmişdir.^[22]

1992-ci ildə Laçın rayonunun işğal edilməsi ilə ermənilərin nəzarəti altına keçən Sisərnəvəng monastırı 1999–2000-ci illərdə əsaslı təmir edilmiş, bu zaman abidənin dam örtüyü, fasadları və interyerinə ciddi dəyişikliklər edilmişdir. 2020-ci il Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatına əsasən Laçın rayonu ərazisini tərk edən ermənilərin monasıtın həyətində yerləşən VI–IX əsrlər və sonrakı dövrlərə aid bədii təsvirli daşlar və xaç daşları aparmalarını əks etdirən fotolar sosial mediada yayımlanmışdır.

№	Abidə	Ünvan	Qısa təsvir	Şəkil	Koordinantları
1	Qutlu Musa türbəsi	Ağdam, Xaçındərbətli	Hülakülərin hakimiyyəti dövründə — 1314-cü ildə Şahbənzər adlı yerli memar tərəfindən inşa edilmiş Qutlu Musa türbəsi türbəsi aktiv döyüş mərkəzlərindən uzaq olsa da, əraziyə nəzarət edən erməni əhali tərəfindən ciddi dağıntıya məruz qalmışdır. Ümumilikdə türbənin dam örtüyü və divarları saxlansa da, dekorativ elementlərinə, xüsusilə unikal fasad rəsmlərinə zərər vurulmuşdur. Belə ki, türbənin fasad rəsmləri üzərinə sprey boya ilə xaç rəsmləri çəkilmiş və müxtəlif adlar yazılmış[15], interyeri bəzəyən dekorativ daşyonma sənəti nümunələri isə dağıdılmışdır.		40°01′58″ şm. e. 46°49′01″ ş. u.^HGYO
2	Gəncəsər monastırı	Kəlbəcər, Vəngli	1216–1261-ci illərdə inşa edilmiş Gəncəsər monastırı 1990-cı illərdə erməni silahlı birləşmələri tərəfindən məşvərət yeri və silah anbarı kimi istifadə edildiyinə görə dəfələrlə Azərbaycanlı hərbi birləşmələrin hücumuna məruz qalmış, monastırın fasadına qismən zərər dəymişdir.[21] 2000–2002-ci illərdə monastırın dam örtüyü və interyerlərində ciddi təmir işləri aparılmış[23] və ilkin memarlıq xüsusiyyətlərinə uyğun olmayan elementlər əlavə edilmişdir. 2011-ci ildən etibarən monastırın fasadlarının memarlığına müdaxilə edilmiş, kompleksi əhatə edən qala divarları müasir daşlarla üzlənmişdir.[22]		40°03′24″ şm. e. 46°31′52″ ş. u.^HGYO
3	Üzərliktəpə	Ağdam, Xındırıstan	Orta Tunc dövrünə aid Üzərliktəpə yaşayış yeri Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni hesab edilir.[24][25] 1993-cü ildən ermənilərin nəzarəti altında olan Üzərliktəpə abidəsi ərazisində tədqiq edilmiş kurqanlar məhv edilib[26], ərazi hərbi məqsədlərlə istifadə olunub[14] və dəfələrlə yandırılıb.		39°59′01″ şm. e. 46°55′43″ ş. u.^HGYO
4	Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu	Şuşa			39°45′30″ şm. e. 46°44′54″ ş. u.^HGYO
5	Sisərnəvəng monastırı	Laçın, Hüsülü	Hüsülü kənd ərazisini tərk edən ermənilər monastır ərazisindəki VI–XIII əsrlərə aid bədii tərtibatlı və oyma naxışlı qəbir daşlarını Ermənistana aparıblar.[27][28]		39°38′39″ şm. e. 46°24′27″ ş. u.^HGYO

Ölkə əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri

№	Abidə	Ünvan	Qısa təsvir	Şəkil	Koordinantları
1	Arğalı türbəsi	Füzuli, Əhmədalılar			39°25′22″ şm. e. 47°20′04″ ş. u.^HGYO
2	Şeyx Babı türbəsi	Füzuli, Babı			39°24′35″ şm. e. 47°19′38″ ş. u.^HGYO
3	Amaras monastırı	Xocavənd, Sos			39°41′01″ şm. e. 47°03′26″ ş. u.^HGYO
4	Gürcülü türbəsi	Qubadlı, Gürcülü			39°25′36″ şm. e. 46°27′54″ ş. u.^HGYO
5	Məlik Əjdər türbəsi	Laçın, Cicimli			39°30′43″ şm. e. 46°30′59″ ş. u.^HGYO
6	Şuşa qalası	Şuşa			39°45′58″ şm. e. 46°45′04″ ş. u.^HGYO
7	Qarabağ xan sarayı	Şuşa			39°45′43″ şm. e. 46°45′32″ ş. u.^HGYO
8	Qaraböyük xanım sarayı	Şuşa			39°45′58″ şm. e. 46°45′10″ ş. u.^HGYO
9	Hacı Quluların mülkü	Şuşa			39°45′42″ şm. e. 45°32′00″ ş. u.^HGYO
10	Xan qızı Natəvanın sarayı	Şuşa			39°45′53″ şm. e. 46°45′03″ ş. u.^HGYO
11	Əsəd bəyin evi	Şuşa			39°45′51″ şm. e. 46°45′09″ ş. u.^HGYO
12	Yuxarı Gövhər ağa məscidi	Şuşa			39°45′36″ şm. e. 46°45′08″ ş. u.^HGYO
13	Aşağı Gövhər ağa məscidi	Şuşa			39°45′42″ şm. e. 46°45′12″ ş. u.^HGYO
14	İki mərtəbəli karvansara	Şuşa			39°45′37″ şm. e. 46°44′59″ ş. u.^HGYO
15	Mehmandarovların evi	Şuşa			39°45′24″ şm. e. 46°45′11″ ş. u.^HGYO
16	İbrahimxəlil xan sarayı	Şuşa			39°45′41″ şm. e. 46°45′44″ ş. u.^HGYO
17	İsa bulağı	Şuşa			39°44′40″ şm. e. 46°42′36″ ş. u.^HGYO
18	Üzeyir Hacıbəyovun evi	Şuşa			39°44′56″ şm. e. 46°44′52″ ş. u.^HGYO
19	Xanlıq Muxtar karvansarayı	Şuşa	Şəhər 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən işğal edildikdən sonra karvansaradakı İslam elementləri və ərəb dilindəki yazılar erməni xaçı və yazısı ilə əvəzlənmişdir.[29]		39°45′47″ şm. e. 46°45′03″ ş. u.^HGYO
20	Ağa Qəhrəman Mirsiyab oğlunun karvansarayı	Şuşa			39°44′06″ şm. e. 46°44′06″ ş. u.^HGYO
21	Zülfüqar Hacıbəyovun evi	Şuşa			39°45′44″ şm. e. 46°45′07″ ş. u.^HGYO
22	Saatlı məscidi	Şuşa	Şəhər 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən işğal edildikdən sonra məsciddəki İslam elementləri və ərəb dilindəki yazılar erməni xaçı və yazısı ilə əvəzlənmişdir.[29]		39°45′46″ şm. e. 46°45′03″ ş. u.^HGYO
23	Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin evi	Şuşa			39°45′40″ şm. e. 46°45′33″ ş. u.^HGYO
24	Qazançı kilsəsi	Şuşa			39°45′32″ şm. e. 46°44′50″ ş. u.^HGYO
25	Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin evi	Şuşa			39°45′34″ şm. e. 46°45′09″ ş. u.^HGYO
26	Yuxarı məscid mədrəsəsi	Şuşa
27	Səfərov qardaşlarının karvansarayı	Şuşa			39°45′40″ şm. e. 46°45′24″ ş. u.^HGYO
28	Sadıqcanın evi	Şuşa			39°45′45″ şm. e. 46°45′09″ ş. u.^HGYO
29	Uğurlu bəyin evi	Şuşa			39°45′40″ şm. e. 46°45′10″ ş. u.^HGYO
30	Şirin su hamamı	Şuşa			39°45′47″ şm. e. 46°45′07″ ş. u.^HGYO
31	Seyid Şuşinskinin evi	Şuşa			39°45′22″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.^HGYO
32	Vaqif türbəsi	Şuşa			39°45′19″ şm. e. 46°45′29″ ş. u.^HGYO
32	Qasım bəy Zakirin evi	Şuşa			39°45′43″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.^HGYO
33	Behbudovların evi	Şuşa			39°45′15″ şm. e. 46°45′14″ ş. u.^HGYO
34	Firudin bəy Şuşinskinin evi	Şuşa			39°45′52″ şm. e. 46°44′47″ ş. u.^HGYO
35	Firudin bəy Köçərlinin evi	Şuşa			39°45′42″ şm. e. 46°44′45″ ş. u.^HGYO
36	Mir Möhsün Nəvvabın evi	Şuşa			39°45′38″ şm. e. 46°45′00″ ş. u.^HGYO
37	Bülbülün evi	Şuşa			39°45′41″ şm. e. 46°45′28″ ş. u.^HGYO
38	Hüseyn bəy Köçərlinin evi	Şuşa			39°45′32″ şm. e. 46°45′16″ ş. u.^HGYO
39	Keçəçi oğlu Məhəmmədin evi	Şuşa			39°45′28″ şm. e. 46°45′21″ ş. u.^HGYO
40	Karvansaray axırı	Şuşa			39°45′35″ şm. e. 46°45′05″ ş. u.^HGYO
41	Gəray Əsədovun evi	Şuşa			39°45′28″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.^HGYO
42	Süleyman Sani Axundovun evi	Şuşa			39°45′28″ şm. e. 46°45′13″ ş. u.^HGYO
43	Cabbar Qaryağdıoğlunun evi	Şuşa			39°45′28″ şm. e. 46°45′24″ ş. u.^HGYO
44	Məmmədbəyli türbəsi	Zəngilan, Məmmədbəyli			39°10′00″ şm. e. 46°48′00″ ş. u.^HGYO
45	Dairəvi qüllə	Zəngilan, Hacallı			39°07′11″ şm. e. 46°48′02″ ş. u.^HGYO
46	Şərifan yaşayış yeri və sərdabələri	Zəngilan, Şərifan			39°07′57″ şm. e. 46°47′57″ ş. u.^HGYO
47	Mirəli türbəsi	Füzuli, Aşağı Veysəlli			39°41′50″ şm. e. 47°11′52″ ş. u.^HGYO
48	Qarğabazar karvansarası	Füzuli, Qarğabazar			39°32′18″ şm. e. 47°09′26″ ş. u.^HGYO
49	Katarovəng monastırı	Xocavənd, Ziyarət dağının zirvəsi, Köhnə Tağlar və Susanlıq kəndlərinin arası	2000-ci illərdə ermənilər tərəfindən təmir edilən abidənin orijinal dam örtüyü və fasad elementləri dəyişdirilmişdir. İkinci Qarabağ müharibəsində Ziyarət dağının Azərbaycan Ordusu tərəfindən azad edilməsindən sonra abidəyə zərər yetirilmişdir. Sosial şəbəkədə naməlum Azərbaycan əsgəri tərəfindən yayımlanmış videoda monastırın dağıdılmış giriş qapısı və abidə ətrafında dağıdılmış xaç daşlar görünür.[30]		39°31′33″ şm. e. 46°51′22″ ş. u.^HGYO

Yerli əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri

№	Abidə	Ünvan	Qısa təsvir	Şəkil	Koordinantları
1	Pənah xanın imarəti	Ağdam			39°59′35″ şm. e. 56°20′05″ ş. u.^HGYO
2	Pənahəli xanın türbəsi	Ağdam			39°59′33″ şm. e. 56°56′19″ ş. u.^HGYO
3	Xanoğlu türbəsi	Ağdam			39°59′33″ şm. e. 56°56′19″ ş. u.^HGYO
4	Ağdam türbəsi	Ağdam			39°59′33″ şm. e. 56°56′19″ ş. u.^HGYO
5	Papravənd türbəsi	Ağdam, Papravənd			40°09′26″ şm. e. 46°50′30″ ş. u.^HGYO
6	Papravənd məscidi	Ağdam, Papravənd			40°09′26″ şm. e. 46°50′30″ ş. u.^HGYO
7	Maqsudlu türbəsi	Ağdam, Maqsudlu			40°05′39″ şm. e. 46°53′57″ ş. u.^HGYO
8	Maşallah məscidi	Ağdam, Qiyaslı			40°01′16″ şm. e. 46°54′57″ ş. u.^HGYO
9	Boyəhmədlilər məscidi	Ağdam, Boyəhmədli			40°07′50″ şm. e. 46°51′48″ ş. u.^HGYO
10	Kəngərli türbəsi	Ağdam, Kəngərli			40°02′16″ şm. e. 46°58′23″ ş. u.^HGYO
11	Sultan Allahverdi hamamı	Cəbrayıl			39°23′58″ şm. e. 47°01′38″ ş. u.^HGYO
12	Xudayarlı türbələri	Cəbrayıl, Xudayarlı			39°11′42″ şm. e. 46°55′40″ ş. u.^HGYO
13	Şıxlar türbəsi	Cəbrayıl, Şıxlar			39°26′22″ şm. e. 46°51′35″ ş. u.^HGYO
14	Çələbilər məscidi	Cəbrayıl, Çələbilər			39°23′18″ şm. e. 46°49′43″ ş. u.^HGYO
15	Papı məscidi	Cəbrayıl, Papı			39°24′10″ şm. e. 47°04′29″ ş. u.^HGYO
16	Daşkəsən	Cəbrayıl, Daşkəsən			39°25′43″ şm. e. 47°06′16″ ş. u.^HGYO
17	Qərb məscidi	Cəbrayıl, Məzrə			39°18′17″ şm. e. 47°06′25″ ş. u.^HGYO
18	Müəllimlər evi	Füzuli			39°35′47″ şm. e. 47°08′45″ ş. u.^HGYO
19	Füzuli şəhər İcra Hakimiyyətinin binası	Füzuli			39°35′54″ şm. e. 47°08′53″ ş. u.^HGYO
20	Pənahəli xan məscidi	Füzuli, Qorqan			39°33′35″ şm. e. 47°16′59″ ş. u.^HGYO
21	Hacı Ələkbər məscidi	Füzuli			39°35′44″ şm. e. 47°08′43″ ş. u.^HGYO
22	Arran məscidi	Füzuli, Böyük Bəhmənli			39°31′44″ şm. e. 47°28′55″ ş. u.^HGYO
23	Şah Abbas məscidi	Füzuli, Qarğabazar			39°32′18″ şm. e. 47°09′27″ ş. u.^HGYO
24	Qarğabazar türbəsi	Füzuli, Qarğabazar			39°32′14″ şm. e. 47°09′36″ ş. u.^HGYO
25	Xanlıq məscidi	Füzuli, Dədəli			39°35′04″ şm. e. 47°09′33″ ş. u.^HGYO
26	Qacar məscidi	Füzuli, Qacar			39°39′03″ şm. e. 47°03′24″ ş. u.^HGYO
27	Çayqırağı məscidi	Füzuli, Merdinli			39°35′47″ şm. e. 47°15′57″ ş. u.^HGYO
28	Gecəgözlü məscidi	Füzuli, Gecəgözlü			39°34′46″ şm. e. 47°11′45″ ş. u.^HGYO
29	Əzəmət məscidi	Füzuli, Yuxarı Veysəlli			39°44′12″ şm. e. 47°05′43″ ş. u.^HGYO
30	Şöləxanım məscidi	Füzuli, Yuxarı Veysəlli			39°34′42″ şm. e. 47°15′44″ ş. u.^HGYO
31	Camaat məscidi	Füzuli, Araz Dilağarda			39°33′59″ şm. e. 47°36′15″ ş. u.^HGYO
32	Ərənlər məscidi	Füzuli, Qoçəhmədli			39°31′59″ şm. e. 47°07′34″ ş. u.^HGYO
32	Qaradağlı məscidi	Füzuli, Qaradağlı			39°30′42″ şm. e. 47°04′37″ ş. u.^HGYO
33	Divanlılar türbəsi	Füzuli, Divanalılar			39°40′04″ şm. e. 47°05′07″ ş. u.^HGYO
34	Qaraxanbəyli məscidi	Füzuli, Qaraxanbəyli			39°36′16″ şm. e. 47°16′42″ ş. u.^HGYO
35	Xocavənd türbəsi	Xocavənd			39°47′53″ şm. e. 47°06′29″ ş. u.^HGYO
36	Həzrəti Əbülfəzl ağa məscidi	Xocavənd			39°47′50″ şm. e. 47°06′16″ ş. u.^HGYO
37	Albanberd kilsəsi	Xocavənd, Qarakənd			39°51′20″ şm. e. 47°02′00″ ş. u.^HGYO
38	Dəmirçilər məscidi	Qubadlı, Dəmirçilər			39°19′09″ şm. e. 46°36′03″ ş. u.^HGYO
39	Çöl məscidi	Qubadlı, Dondarlı			39°18′43″ şm. e. 46°36′30″ ş. u.^HGYO
40	Yusifbəyli məscidi	Qubadlı, Yusifbəyli			39°18′53″ şm. e. 46°42′00″ ş. u.^HGYO
41	Həzrəti Həvvaxanım türbəsi	Qubadlı, Boyunəkər			39°14′48″ şm. e. 46°38′20″ ş. u.^HGYO
42	Molla Mirzəxan məscidi	Qubadlı, Mollalı			39°14′39″ şm. e. 46°40′03″ ş. u.^HGYO
43	Həzrəti Mahmud məscidi	Qubadlı, Mirlər			39°18′02″ şm. e. 46°37′58″ ş. u.^HGYO
44	Cümə məscidi	Qubadlı, Məmər			39°15′06″ şm. e. 46°41′39″ ş. u.^HGYO
45	Böyüklər məscidi	Qubadlı, Xələc			39°20′46″ şm. e. 46°30′51″ ş. u.^HGYO
46	Mahruzlu məscidi	Qubadlı, Mahruzlu			39°12′40″ şm. e. 46°44′11″ ş. u.^HGYO
47	Mahruzlu məscidi	Qubadlı, Mahruzlu			39°12′40″ şm. e. 46°44′11″ ş. u.^HGYO
48	Güləbird türbəsi	Laçın, Güləbird			39°29′37″ şm. e. 46°36′03″ ş. u.^HGYO
49	Həmzə Sultan sarayı	Laçın, Hüsülü	Hüsülü kənd ərazisini tərk edən ermənilər saray ərazisindəki XIV–XV əsrlərə aid bədii tərtibatlı və oyma naxışlı qəbir daşlarını Ermənistana aparıblar.[27]		39°38′39″ şm. e. 46°24′28″ ş. u.^HGYO
50	Soltan Əhməd sarayı	Laçın, Soltanlar			39°38′20″ şm. e. 46°25′23″ ş. u.^HGYO
51	Soltan Baba türbəsi	Laçın, Zeyvə			39°40′29″ şm. e. 46°24′57″ ş. u.^HGYO
52	Şeyx Əhməd türbəsi	Laçın, Zeyvə			39°40′29″ şm. e. 46°24′57″ ş. u.^HGYO
53	Meşəkənarı məscidi	Laçın, Qarıqışlaq			39°40′02″ şm. e. 46°23′04″ ş. u.^HGYO
54	Xanlar məscidi	Laçın, Piçənis			39°48′15″ şm. e. 46°26′36″ ş. u.^HGYO
55	Piçənis məscidi	Laçın, Piçənis			39°48′16″ şm. e. 46°26′40″ ş. u.^HGYO
56	Abadxeyir türbəsi	Laçın, Əhmədli			39°40′46″ şm. e. 46°14′55″ ş. u.^HGYO
57	Realniy məktəbin binası	Şuşa			39°45′12″ şm. e. 46°44′37″ ş. u.^HGYO
58	Aslan Qaraşovun evi	Şuşa			39°45′35″ şm. e. 46°44′49″ ş. u.^HGYO
59	Çuxur məhlə məscidi	Şuşa			39°45′40″ şm. e. 46°45′27″ ş. u.^HGYO
60	Mərdinli məscidi	Şuşa			39°45′45″ şm. e. 46°45′10″ ş. u.^HGYO
61	Culfalar məscidi	Şuşa			39°45′27″ şm. e. 46°45′16″ ş. u.^HGYO
62	Bəhmən Mirzənin evi	Şuşa			39°45′54″ şm. e. 46°44′50″ ş. u.^HGYO
63	Turşsu bulağı	Şuşa			39°45′56″ şm. e. 46°44′49″ ş. u.^HGYO
64	Köçərli məscidi	Şuşa			39°45′56″ şm. e. 46°44′46″ ş. u.^HGYO
65	Mamayı məscidi	Şuşa			39°45′42″ şm. e. 46°45′00″ ş. u.^HGYO
66	Zöhrabbəyovların malikanəsi	Şuşa			39°45′34″ şm. e. 46°45′22″ ş. u.^HGYO
67	Quyuluq məscidi	Şuşa			39°45′35″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.^HGYO
68	Xoca Mərcanlı bulağı	Şuşa			39°45′37″ şm. e. 46°45′04″ ş. u.^HGYO
69	Zəngilan Cümə məscidi	Zəngilan			39°05′22″ şm. e. 46°38′37″ ş. u.^HGYO
70	Yaylalar məscidi	Zəngilan, Malatkeşin			39°06′11″ şm. e. 46°38′36″ ş. u.^HGYO
71	Muş məscidi	Zəngilan, Qıraq Müşlan			39°03′51″ şm. e. 46°40′53″ ş. u.^HGYO

Monumental və xatirə abidələri

№	Abidə	Ünvan	Qısa təsvir	Şəkil	Koordinantları
1	Xurşudbanu Natəvanın qəbirüstü abidəsi	Ağdam	Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra abidə tamamən dağıdılmış, qəbr təhqir olunmuş, Xurşudbanu Natavanın sümükləri isə çıxarılmışdır[31].		39°59′33″ şm. e. 46°59′19″ ş. u.^HGYO
2	Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi	Ağdam			39°59′04″ şm. e. 46°54′56″ ş. u.^HGYO
3	Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi	Cəbrayıl
4	Məhəmməd Füzulinin heykəli	Füzuli
5	Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi	Füzuli
6	Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi	Kəlbəcər
7	Qaçaq Nəbi və Həcərin heykəli	Qubadlı
8	Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi	Qubadlı
9	Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi	Laçın
10	Molla Pənah Vaqifin büstü	Şuşa
11	Üzeyir Hacıbəyovun heykəli	Şuşa
12	Mir Möhsün Nəvvabın qəbirüstü abidəsi	Şuşa			46°45′26″ şm. e. 39°45′15″ ş. u.^HGYO
13	Molla Pənah Vaqifin heykəli	Xankəndi
14	Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi	Xankəndi
15	Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi	Xocavənd
16	Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi	Zəngilan

Muzeylər

№	Abidə	Ünvan	Qısa təsvir	Şəkil	Koordinantları
1	Qurban Pirimovun xatirə muzeyi	Ağdam, Gülablı			39°52′50″ şm. e. 46°56′42″ ş. u.^HGYO
2	Füzuli Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi	Füzuli			39°36′21″ şm. e. 47°09′11″ ş. u.^HGYO
3	Sarı Aşığın xatirə muzeyi	Laçın, Güləbird
4	Bülbülün ev-muzyi	Şuşa
5	Üzeyir Hacıbəyovun ev-muzyi	Şuşa
6	Mir Möhsün Nəvvabın ev-muzeyi	Şuşa
7	Zəngilan Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi	Zəngilan
8	Zəngilan Daş Heykəllər Muzeyi	Zəngilan
9	Laçın Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi	Laçın
10	Qubadlı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi	Qubadlı
11	Əsgəran Tarix - Diyarşünaslıq Muzeyi	Əsgəran
12	Cəbrayıl Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi	Cəbrayıl
13	Ağdam Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi	Ağdam, Qaradağlı
14	Çörək muzeyi	Ağdam
15	Xurşidbanu Natəvanın xatirə muzeyi	Ağdam
16	Xurşidbanu Natəvanın ev-muzeyi	Şuşa
17	Süleyman Sani Axundovun ev-muzeyi	Ağdam, Seyidli
18	Şuşa Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi	Şuşa
19	Azərbaycan Dövlət Qarabağ Tarixi Muzeyi	Şuşa
20	Hadrut Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi	Hadrut
21	Xocavənd Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi	Xocavənd
22	Ağdərə Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi	Ağdərə
23	Laçın Dövlət Rəsm Qalereyası	Laçın
24	Şuşa Dövlət Rəsm Qalereyası	Şuşa
25	Qubadlı Dövlət Rəsm Qalereyası	Qubadlı
26	Ağdam Dövlət Rəsm Qalereyası	Ağdam

Həmçinin bax

• Qarabağ müharibəsi incəsənətdə

İstinadlar

1. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarına 1 nömrəli əlavə Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, İstifadə tarixi:9 yanvar 2015
2. "Шуша - цитадель Карабаха: почему она важна для азербайджанцев и армян" [Shusha is the citadel of Karabakh: why is it important for Azerbaijanis and Armenians]. BBC Russian Service (rus). 7 November 2020. 9 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 November 2020.
3. "Shusha Armenians recall their bittersweet victory". Institute for War and Peace Reporting. 10 May 2002. 18 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 April 2021.
4. de Waal, Thomas. "Shusha Armenians Recall Their Bittersweet Victory". Institute for War and Peace Reporting. 10 may 2002. 5 oktyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 oktyabr 2015.
5. de Waal, Thomas (2003, 2013). Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace And War. New York University Press, pp. 196-197.
6. OSCE Minsk Group, 31 January-5 February 2005, Report of the OSCE Fact-Finding Mission (FFM) to the Occupied Territories of Azerbaijan Surrounding Nagorno-Karabakh (NK) (April 2005), pp. 7–8.
7. P. Osterlund, “After the war: Touring Azerbaijan’s reclaimed territories”, Eurasianet (22 December 2020), available at https://eurasianet.org/after-the-war-touring-azerbaijans-reclaimedterritories^{[ölü keçid]}.
8. "Organization of Islamic Conference. RESOLUTIONS ON POLITICAL AFFAIRS ADOPTED BY THE ELEVENTH SESSION OF THE ISLAMIC SUMMIT CONFERENCE" (PDF). 2011-07-17 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-13.
9. "OIC RESEARCH CENTRE FOR ISLAMIC HISTORY, ART AND CULTURE" (PDF). 2010-12-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-13.
10. "Organization of Islamic Conference. The Destruction and Desecration of Islamic Historical and Cultural Relics and Shrines in the Occupied Azerbaijan Territories Resulting From the Aggression of the Republic of Armenia Against the Republic of Azerbaijan" (PDF). İstifadə tarixi: 2010-12-14.^{[ölü keçid]}
11. R. Orujev. "Министры иностранных дел ОИК приняли три резолюции по Нагорному Карабаху" [Ministers of Foreign Affairs of OIC adopted three resolutions on Nagorno-Karabakh]. Ekho. 2010-05-20. 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-14.
12. Ghazanchyan, Siranush. "ECtHR Grand Chamber to examine two inter-state cases lodged by Armenia and Azerbaijan". Public Radio of Armenia. 12 May 2021. 17 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 September 2021.
13. INTERNATIONAL COURT OF JUSTICE INTERPRETATION AND APPLICATION OF THE INTERNATIONAL CONVENTION ON THE ELIMINATION OF ALL FORMS OF RACIAL DISCRIMINATION (REPUBLIC OF AZERBAIJAN v. REPUBLIC OF ARMENIA) Arxivləşdirilib 2022-08-18 at the Wayback Machine. APPLICATION INSTITUTING PROCEEDINGS filed in the Registry of the Court on 23 September 2021
14. "Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günü". sputnik.az. Sputnik Azərbaycan. 18.04.2018. 2021-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
15. ""Sarı Musa türbəsini "xaça çəkiblər"" (19 iyul). Ekspress. 2007. 2020-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
16. "Появились кадры последствий утреннего обстрела Шуши". Известия. 3 ноября 2020. 2022-09-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
17. "Нагорный Карабах заявил об обстреле персидской мечети в Шуши". Кавказский Узел. kavkaz-uzel.eu. 02 ноября 2020. 2022-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
18. "Стало известно об осквернении часовни в контролируемом Азербайджаном Шуши". lenta.ru. 20 ноября 2020. 2020-11-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
19. "Город Шуши в Карабахе подвергся ударам". ria.ru. Ria Novosti. 2 октября 2020. 2022-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
20. "Три журналиста ранены при обстреле собора в Шуши". kavkaz-uzel.eu. 08 октября 2020. 2022-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
21. Отчёт лорда Хилтона о посещении Нагорного Карабаха Arxivləşdirilib 2009-06-27 at the Wayback Machine Gandsazar Monastery: deliberately bombed by Azeri aircraft. A monastic building was destroyed but the Church was fortunately missed
22. "Gandzasar facelift: Vandalism or restoration as tiling continues at Karabakh medieval church's fence?". ArmeniaNow. 12 July 2011. 2012-05-18 tarixində arxivləşdirilib.
23. Organova, Natalya. "Гандзасар: война амбиций". noev-kovcheg.ru (15). 2011. 2021-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-05. «Когда Левон Айрапетян ремонтировал в 2000-2002 годах притвор церкви, когда выкладывал пол церкви плиткой, когда ремонтировал алтарь церкви, где были архитекторы?» – задается риторическим вопросом отец Григор.
24. Məmmədova, Aidə. "Qarabağda tunc dövrü boyalı qablar istehsalı ocaqları". anl.az. Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2021-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
25. Məmmədov, Zaur. "Ağdam məscidinin qarşısından dünyaya göndərilən mesajlar". apa.az. APA. 25 Noyabr 2020. 2021-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
26. "Məhv edilən mədəni irsimiz – Erməni işğalı nəticəsində Azərbaycana 23 trln. dollardan artıq zərər dəyib". xeberler.info.az. 10-09-2020. 2021-02-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
27. Baghirova, Nazrin. "❗️Покидая Карабах, армянская сторона разгромила и разграбила множество древних албанских памятников христианской истории, а также вывезла древние надгробные камни". 3:14 PM · 8 янв. 2021. 2021-01-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
28. "Salvaging our cultural heritage at Tsitsernavank to prevent cultural destruction by Azerbaijan". 2 декабря 2020 г. ·. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
29. "Mədəni irsə dəymiş ziyan". mfa.gov.az. Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2021.^{[ölü keçid]}
30. "Азербайджанцы осквернили храм Катаро на вершине Дизапайта". infoteka24.ru. 16 января, 2021. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 yanvar 2021.
31. "Məşhur fotoqraf Ağdamda: "Natəvanın sümükləri qəbirdən çıxarılmışdı"". 2021-04-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-28.