Topxana meşəsinin qırılması (1988)

Topxana meşəsinin qırılması (1988) — Azərbaycan SSR-də baş verən Meydan hərəkatını (1988-ci il 17 noyabr – 5 dekabr) başladan ictimai-siyasi hadisə.

1988-ci ilin noyabrın 17-də Şuşada yerləşən məşhur, əzəmətli palıd, çinar meşəsi - Topxana meşəsinin qırılmasına etiraz əlaməti olaraq Azərbaycan xalqı Azadlıq meydanında (keçmiş Lenin meydanı) ilk mitinq keçirdi.^[1] Mitinqin təşkil olunmasında məqsəd xalqın səsini Mərkəzə - Moskvaya çatdırmaq idi. O dövrün respublika hakimiyyətinin qarşısında xalqın adından əsasən üç tələb qoyulmuşdu:

Topxana meşəsinin qırılması dayandırılsın;
Dağlıq Qarabağ muxtar vilayəti ərazisində respublika hakimiyyətinin səlahiyyətləri bərpa olunsun;
SSRİ Ali Sovetinin növbəti sessiyasında Qarabağ məsələsi müzakirə olunsun, olunmazsa bizim deputatlar geriyə – Respublikaya qayıtmasınlar.^[2]

1988-ci il noyabrın 17-də Bakının əsas meydanında – Azadlıq meydanında (keçmiş Lenin meydanı) Topxana meşəsinin qırılmasına və Azərbaycan SSR-in sosial siyasətinə etiraz əlaməti olaraq Azərbaycan xalqının mitinqi başlandı. Xalq hərəkatı Bakının ən böyük meydanına yüz minlərlə insanın toplaşması ilə başladı.

Topxana meşəsi ilə bağlı başlanan 1988-ci ilin Meydan hadisələri daha sonra Azərbaycan Milli-Azadlıq Hərəkatına çevrildi. 1988-1991-ci illərin Milli-Azadlıq Hərəkatı Azərbaycanda müstəqillik aktının (18 oktyabr, 1991-ci il.) qəbul olunması ilə nəticələndi və Azərbaycan ikinci dəfə müstəqil dövlət olaraq öz varlığını dünyaya elan etdi.^[3]

İstinadlar

↑ Sabir Rüstəmxanlı DTK sədri Vaqif Hüseynovla görüşündən danışdı - İLK DƏFƏ.^{[ölü keçid]}
↑ "17 NOYABR 1988 – UNUDULMAZ GÜN VƏ GECƏ (sənədli xatirə)". 2013-07-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-27.
↑ "SSRİ-nin süqutu və Azərbaycanın müstəqilliyinə gedən yol". 2021-05-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-27.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Qarabağ münaqişəsi

Azərbaycan–Ermənistan münasibətləri ( Azərbaycan • Ermənistan) • Azərbaycan erməniləri (Bakı erməniləri) • Ermənistan azərbaycanlıları

Zəmin

Qarabağ bölgəsi • Dağlıq Qarabağ bölgəsi (tarixi) • Azərbaycan–Ermənistan müharibəsi (1918–1920) • Ermənistan–Azərbaycan müharibəsi (1918–1920) zamanı qırğınlar • Mart hadisələri (1918) • Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1948–1956) • Qarabağ hərəkatı • Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1988–1989) • Topxana meşəsinin qırılması (1988) • Sovet İttifaqının dağılması

Münaqişə əraziləri

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (1991-ci ildə ləğv edilib) (hazırda Xankəndi şəhəri, Xocalı rayonu, Xocavənd rayonu və Şuşa rayonunudur) • Digər ərazilər (Ağdam rayonu, Cəbrayıl rayonu, Füzuli rayonu, Kəlbəcər rayonu, Laçın rayonu, Qubadlı rayonu və Zəngilan rayonu)

Birinci Qarabağ müharibəsi

1988–1994

Toqquşma və poqromlar	Qafan hadisələri (1988) • Əsgəran toqquşması (1988) • Sumqayıt hadisələri (1988) • Xankəndi hadisələri (1988) • Gəncə hadisələri (1988) • Bakı hadisələri (1990)
Soyqırım və qətliamlar	Quqark qətliamı (1988) • Bağanis-Ayrım qətliamı (1990) • Cəmilli qətliamı (1991) • Meşəli qətliamı (1991) • Malıbəyli və Quşçular qətliamı (1992) • Qaradağlı qətliamı (1992) • Xocalı soyqırımı (1992) • Ağdaban qətliamı (1992) • Ballıqaya qətliamı (1992) • Başlıbel qətliamı (1993) • Daşbaşı qətliamı (1993)
Hərbi əməliyyatlar	Çaykənd əməliyyatı (1991) • Xankəndinin işğalı (1991 • Daşaltı əməliyyatı (1992) • Marquşavan əməliyyatı (1992) • Şuşanın işğalı (1992) • Laçının işğalı (1992) • Başkənd əməliyyatı (1992) • Goranboy əməliyyatı (1992) • Həsənqaya əməliyyatı (1992 • Kəlbəcərin işğalı (1993) • Ağdamın işğalı (1993) • Yay əməliyyatları (1993) (Cəbrayılın, Füzulinin, Qubadlının və Zəngilanın işğalı) • Kəlbəcər əməliyyatı (1993–1994) • Çeildağ əməliyyatı (1993) • Horadiz əməliyyatı (1994) • Tərtər əməliyyatı (1994)
Terrorlar və digərləri	Zvartnots Hava Limanında toqquşma • Leninakan yaxınlığında İl-76 qəzası (1988) • Tbilisi-Ağdam marşrut avtobusunun partladılması (1990) • Mİ-8 vertolyotunun Xocavənd səmasında vurulması (1991) • Şuşa yaxınlığında Mi-8 vertolyotunun vurulması (1992) • Bakı metrosunda partlayışlar • Ləmbəlidə partlayış (1994)
Daxili proseslər	Qara Yanvar (1990) • May hadisələri (1992) • Naxçıvanda dövlət çevrilişinə cəhd (1992) • Talış-Muğan böhranı • Sürət Hüseynovun qiyamı

Atəşkəs rejimi

1988–1994

Silahlı toqquşmalar	Xocavənd əməliyyatı (1997) • Ağdərə toqquşması (2008) • Ağdam toqquşması (2009) • Çaylı toqquşması (2010) • Sərhəd toqquşması (2012) • Təmas xəttində toqquşma (2014) • Ermənistanın Mİ-24 vertolyotunun vurulması (2014) • Aprel döyüşləri (2016) • Günnüt əməliyyatı (2018) • Tovuz döyüşləri (2020)
Dinc əhaliyə hücumlar	Fariz Bədəlov və Aygün Şahmalıyevanın ölümü (2011) • Alxanlı hücumu (2017)

İkinci Qarabağ müharibəsi

2020

Hərbi əməliyyatlar	Murovdağ uğrunda döyüşlər • Madagizin azad edilməsi • Lələtəpə əməliyyatı • Arazboyu əməliyyatlar • Cəbrayılın azad edilməsi • Hadrutun azad edilməsi • Füzulinin azad edilməsi • Zəngilanın azad edilməsi • Qubadlının azad edilməsi • Şuşanın azad edilməsi
Dinc əhaliyə hücumlar	Naftalan faciəsi • Tərtərin bombalanması • Gəncə bombalanmaları • Bərdənin bombalanması

Üçtərəfli bəyanatdan sonra

2020—2023

Silahlı toqquşmalar	Fərrux əməliyyatı (2021) • Şuşa istiqamətində toqquşma (2023) • Qarabağda döyüşlər (2023) (Qarabağda Rusiya sülhməramlılarının ölümü • Qarabağda yanacaq anbarında partlayış)
Sərhəd böhranı	Sərhəd toqquşmaları: noyabr, 2021 • avqust, 2022 • sentyabr, 2022 • aprel, 2023 • may, 2023
Terror və digər hadisələr	Susuzluq faciəsi (2021) • Şuşa yaxınlığında terror (2021)

Separatçı rejimin ləğvindən sonra

2023—

Proseslər	Qarabağ ermənilərinin Ermənistana təxliyyə edilməsi • Qarabağda vəzifə tutan separatçıların həbsi • Azərbaycanın Qarabağ ermənilərinin reinteqrasiyası planı

Siyasi və hərbi liderlər

Siyasi liderlər

	Ayaz Mütəllibov • Yaqub Məmmədov • İsa Qəmbər • Əbülfəz Elçibəy • Heydər Əliyev • İlham Əliyev
	Levon Ter-Petrosyan • Robert Köçəryan • Serj Sarqisyan • Nikol Paşinyan

Hərbi liderlər

	Valeh Bərşadlı • Tacəddin Mehdiyev • Şahin Musayev • Tahir Əliyev • Rəhim Qazıyev • Dadaş Rzayev • Surət Hüseynov • İsgəndər Həmidov • Rövşən Cavadov • Vahid Musayev • Məmmədrəfi Məmmədov • Səfər Əbiyev • Zakir Həsənov
	Arkadi Ter-Tadevosyan • Kristapor İvanyan • Qurgen Dalibaltayan • Jirayr Səfilyan • Monte Melkonyan • Norat Ter-Qriqoryants • Samvel Babayan • Vazgen Sarkisyan • David Tonoyan • Cəlal Harutyunyan

Danışıqlar prosesi

ATƏT-in Minsk qrupu • Beyker qaydaları • Praqa prosesi • Madrid prinsipləri

Beynəlxalq sənədlər

Jeleznovodsk Kommünikesi • Tehran Kommünikesi • Bişkek protokolu • 12 may 1994-cü il tarixli atəşkəs sazişi • Həştərxan Bəyannaməsi • Dağlıq Qarabağ Bəyamnaməsi • NATO Lissabon Sammiti Bəyannaməsi • AŞPA-nın qətnamələri (1416 • 2085) • BMT Baş Assambleyasının qətnamələri (48/114 • 60/285 • 62/243) • BMT TŞ-nin qətnamələri (822 • 853 • 874 • 884) • Üçtərəfli bəyanat (2020) • Moskva bəyanatı (2021) • Atəşkəs razılaşması (2023)

Münaqişənin fəsadları

Münaqişə zamanı itkin düşən azərbaycanlılar • Kütləvi məzalıqlar (Xocavənd • Şuşa) • Münaqişə zamanı dağıdılmış tarix-memarlıq abidələri

İrsi

Qarabağ müharibəsi incəsənətdə • Xarıbülbül • Anım Günü • Zəfər Günü

Əlaqəli mövzular

Qarabağlaşdırma • Dilqəm Əsgərov və Şahbaz Quliyevin girov götürülməsi • İranda Azərbaycana dəstək aksiyaları • Rusiya-Türkiyə Birgə Monitorinq Mərkəzi • Xankəndi–Laçın yolunda aksiyalar