Xawery Dunikowski

Xawery Dunikowski

Xawery Dunikowski (ok. 1955)
Imię i nazwisko	Franciszek Xawery Aleksander Dunikowski
Data i miejsce urodzenia	24 listopada 1875 Kraków
Data i miejsce śmierci	26 stycznia 1964 Warszawa
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	rzeźba, malarstwo
Muzeum artysty	Muzeum Rzeźby im. X. Dunikowskiego w Królikarni
Ważne dzieła
Tchnienie Fatum Macierzyństwo Autoportret (Idę ku słońcu) Grobowiec Bolesława Śmiałego Francuzka I Głowy wawelskie Pomnik Józefa Dietla w Krakowie Pomnik Czynu Powstańczego Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej Pomnik Żołnierza 1 Armii WP
Odznaczenia

Sygnatura Xawerego Dunikowskiego na pomniku Józefa Dietla

Franciszek Xawery Dunikowski^[1] (ur. 24 listopada 1875 w Krakowie^[2][3], zm. 26 stycznia 1964 w Warszawie) – polski rzeźbiarz, malarz i pedagog.

Życiorys

Pochodził ze zubożałej szlacheckiej rodziny pieczętującej się herbem Abdank (Habdank). Był synem Mieczysława, nadkonduktora kolei warszawsko-wiedeńskiej, i Heleny z Jaworskich^[4]. Edukację rozpoczął w Szkole Technicznej w Warszawie. W 1896 przyjechał do Krakowa studiować w Szkole Sztuk Pięknych u rzeźbiarzy: Alfreda Dauna w latach 1896–1899 i Konstantego Laszczki w latach 1899–1903.

Po studiach wyjechał do Warszawy, aby objąć stanowisko profesora rzeźby w Szkole Sztuk Plastycznych. W 1905 w restauracji Lijewskiego w Warszawie postrzelił śmiertelnie atakującego go malarza Wacława Pawliszaka, któremu wcześniej odmówił dania satysfakcji^[5]. Później został zwolniony z aresztu za kaucją w wysokości 2 tys. rubli. W 1908 z nieformalnego związku z Sarą Lipską urodziło się jego jedyne dziecko, córka Maria Xawera^[6]. W Warszawie pracował do roku 1910, po czym wyjechał do Krakowa. W 1914 wyjechał na stypendium do Londynu. Kolejne lata spędził w Paryżu, służył w kompanii Bajończyków w Legii Cudzoziemskiej^[7]. Po szkoleniu wojskowym jesienią 1914 roku zwolniono go z powodu stanu zdrowia i nie walczył na froncie. W 1922 wrócił do Polski, aby objąć katedrę rzeźby na krakowskiej ASP. Postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 20 września 1930 został mianowany profesorem zwyczajnym rzeźby^[8]. Do grona uczniów Dunikowskiego zaliczali się m.in.: Jerzy Bandura, August Dyrda, Zygmunt Gawlik, Józef Gosławski, Maria Jarema, Ludwik Konarzewski (junior), Marian Konieczny, Jacek Puget, Henryk Wiciński^[9] oraz Jerzy Bereś.

W okresie międzywojennym otrzymał wiele prestiżowych nagród, wykonał setki realizacji, które przyniosły mu międzynarodową sławę. W 1936 otrzymał nagrodę plastyczną Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego^[10]. Z dzieł z tego okresu można wymienić postacie czterech ewangelistów na gmachu Seminarium Śląskiego w Krakowie z 1927, głowy wawelskie z lat 1925–1927 i pomnik prezydenta Krakowa Józefa Dietla z 1936.

Przez większą część okresu okupacji był więźniem niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz (nr obozowy 774), gdzie trafił po aresztowaniu w 1940. Po wojnie, w latach 1945–1955, kierował katedrą rzeźby na krakowskiej ASP. W 1955 na stałe przeniósł się do Warszawy. W 1959 został profesorem i kierownikiem katedry rzeźby w Państwowej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu.

Po wojnie, w wyniku przebudowy niemieckiego mauzoleum, zrealizował Pomnik Czynu Powstańczego na Górze św. Anny, za który w 1955 otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia^[11]. Z obrazów warto wspomnieć Portret córki z 1924 i Autoportret w stroju mandaryna z 1935. W Krakowie mieszkał w latach 1938–1940 i 1945–1955 przy ulicy Karmelickiej 27 (na kamienicy tablica upamiętniająca artystę). Wielokrotnie honorowany przez władze PRL, w listopadzie 1949 został członkiem Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzin Józefa Stalina^[12].

W latach 1959–1964 mieszkał w Warszawie w domu przy ul. Juliana Marchlewskiego (obecnie al. Jana Pawła II) 36^[13].

Zmarł w Warszawie, pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A26-tuje-18/19)^[14].

Ordery i odznaczenia

• Order Budowniczych Polski Ludowej (22 lipca 1949)^[15]
• Order Sztandaru Pracy I klasy (14 grudnia 1955)^[16]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (15 października 1948)^[17]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1936)^[18]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (10 listopada 1928)^[19][20]
• Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1935)^[21]
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (28 lutego 1955)^[22]

Wybrane realizacje

• Macierzyństwo (1900)
• Tchnienie (1901)
• Fatum (1904)
• cykl Kobiety brzemienne (1906)
• Grobowiec Bolesława Śmiałego (1917)
• Autoportret (1917)
• cykl Głowy Wawelskie (1925–1926)
• Pomnik Czynu Powstańczego na Górze św. Anny (1946–1955)
• Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej
• Pomnik Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego w Warszawie (1963)

Prace

• 
  Pomnik Józefa Dietla, Kraków
• 
  Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, Kraków ul. Kopernika 26.
  Rzeźby projektu Xawerego Dunikowskiego. Postać Chrystusa odkuł Karol Hukan.
• 
  Cmentarz Rakowicki, Grobowiec Pareńskich.
  Plakieta projektu Xawerego Dunikowskiego.
• 
  Kraków, al. Mickiewicza 3
  Budynek dawnego Seminarium Śląskiego, rzeźby ewangelistów projektu Dunikowskiego (1926)
• 
  Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej, Olsztyn
• 
  Pomnik Czynu Powstańczego, Góra św. Anny
• 
  Pomnik Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego, Warszawa

Upamiętnienie

Jego imieniem nazwano między innymi bulwar we Wrocławiu, ulice w Bydgoszczy, Częstochowie, Gdańsku, Gliwicach, Krakowie, Słupsku, Wałbrzychu, Zielonej Górze, Warszawie, Poznaniu, Pszczynie, Lublinie, Łodzi, Szczecinie, Kędzierzynie-Koźlu oraz plac w Olsztynie. Jego imię nosi również Zespół Szkół w Zawierciu. W warszawskiej Królikarni mieści się również muzeum poświęcone artyście^[23].

W listopadzie 1975 na budynku przy al. Jana Pawła II 36 w Warszawie, gdzie w latach 1959–1964 mieszkał artysta, odsłonięto tablicę pamiątkową^[13].

24 listopada 1975 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Ursynów zostało nadane imię Xawerego Dunikowskiego^[24].

W 1989 r. z okazji 45-lecia PRL-u Poczta Polska wyemitowała w nakładzie 5 mln sztuk upamiętniający go znaczek pocztowy o nominale 35 złotych^[25].

• 
  Pałac Królikarnia, siedziba Muzeum im. Xawerego Dunikowskiego
• 
  Popiersie Xawerego Dunikowskiego w Alei Sław na skwerze Harcerskim w Kielcach
• 
  Grób Xawerego Dunikowskiego, cmentarz Wojskowy na Powązkach

Przypisy

1. Włodzimierz Sokorski: Xawery Dunikowski. Iskry, 1978, s. 97, seria: Współczesne życiorysy Polaków. OCLC 5098404.
2. StanisławS. Łoza StanisławS. (red.), Czy wiesz kto to jest?, (Przedr. fotooffs., oryg.: Warszawa: Wyd. Głównej Księgarni Wojskowej, 1938.), Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe: na zam. Zrzeszenia Księgarstwa, 1983, s. 155 .
3. W metryce chrztu Ksawerego Dunikowskiego z archiwum kościoła pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Krakowie: pod pozycją 147 z roku 1876 zanotowano, że 20 czerwca 1876 roku ochrzczono tam Franciszka Ksawerego Aleksandra Dunikowskiego, urodzonego 29 listopada w Krakowie, w domu przy placu Św. Floriana 353 – Gdzie naprawdę urodził się Ksawery Dunikowski?, ikp.pl.
4. Gdzie naprawdę urodził się Ksawery Dunikowski? [online], 24ikp.pl [dostęp 2024-06-04] .
5. Krwawy dramat w Warszawie. „Nowości Illustrowane”. 5, s. 2, 28 stycznia 1905. 
6. Damian Gajda „Sara Lipska – muza Xawerego Dunikowskiego. Artystka w cieniu swojego mistrza” Wysokie Obcasy 25 października 2012.
7. Xawery Dunikowski – Portrety.
8. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej Polskiej. R. 13, 1930 nr 10 (27 X), [Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego], 1930, s. 508 [dostęp 2020-10-01] .
9. Aleksandra Melbechowska-Luty: Posągi i ludzie. Rzeźba polska dwudziestolecia międzywojennego. Warszawa: Neriton, 2005, s. 202. ISBN 83-89729-40-7.
10. Ksawery Dunikowski laureatem nagrody plastycznej M. W. R. i O. P.. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 77 z 2 kwietnia 1936. 
11. Nagrody Państwowe za osiągnięcia w dziedzinie nauki, postępu technicznego, literatury i sztuki. „Życie Warszawy”. Rok XII, Nr 173 (3656), s. 5, 22 lipca 1955. Warszawa: Instytut Prasy „Czytelnik”. [dostęp 2024-06-04]. 
12. „Życie Warszawy”, nr 306 (1808), 6 listopada 1949, s. 1.
13. Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 126. ISBN 83-01-06109-X.
14. Juliusz Jerzy Malczewski (red.): Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, s. 41. ISBN 83-217-2641-0.
15. M.P. z 1950 r. nr 5, poz. 51 „za wybitne zasługi położone dla dzieła budowy Polski Ludowej”.
16. M.P. z 1956 r. nr 23, poz. 335 „w związku z 80 rocznicą urodzin za wybitne osiągnięcia artystyczne w dziedzinie rzeźby”.
17. M.P. z 1948 r. nr 76, poz. 668 „za wybitne zasługi w dziedzinie rozwoju sztuki polskiej”.
18. M.P. z 1936 r. nr 263, poz. 468 „za zasługi na polu rozwoju sztuki”.
19. M.P. z 1928 r. nr 260, poz. 631 „za działalność artystyczną” – jako Ksawery Dunikowski.
20. Odznaczenie orderem „Polonia Restituta”. „Gazeta Lwowska”, s. 8, nr 260 z 11 listopada 1928. 
21. Rocznik Polskiej Akademii Literatury, Warszawa 1937, s. 255.
22. M.P. z 1955 r. nr 103, poz. 1410 – Uchwała Rady Państwa z dnia 28 lutego 1955 r. nr 0/350 – na wniosek Ministra Kultury i Sztuki.
23. Królikarnia. Historia. krolikarnia.mnw.art.pl. [dostęp 2011-09-18].
24. Uchwała nr 34 Rady Narodowej m. st. Warszawy z dnia 24 listopada 1975 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 30 grudnia 1975 r., nr 16, poz. 115, s. 1.
25. 1989.07.21. 45-lecie PRL. kzp.pl. [dostęp 2024-05-26]. (pol.).

Linki zewnętrzne

• Xawery Dunikowski „Głowa Adama Mickiewicza” – analiza w kontekście twórczości artysty.
• Piotr Szubert: Xawery (Ksawery) Dunikowski. culture.pl. [dostęp 2011-08-16].
• Xawery Dunikowski – film z 1963 roku. filmpolski.pl. [dostęp 2010-01-04].
• Tajemnica Pana X – film z 1994 roku (historia morderstwa Wacława Pawliszaka). filmpolski.pl. [dostęp 2010-01-04].
• Krewki Xawery Dunikowski. weranda.pl. [dostęp 2010-01-04].
• Karolina Stasiak: Niepokorny Dunikowski. Wyjątkowa wystawa w Orońsku. gazeta.pl, 2011-07-06. [dostęp 2011-09-18].
• Niepokorny, czyli cała prawda o Xawerym Dunikowskim na wystawie z okazji 30-lecia Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku. rzezba-oronsko.pl. [dostęp 2011-09-18].
• Xawery Dunikowski podczas prac nad głową robotnika w PKF na stronie KronikaRP.
• Wystawa rzeźb Xawerego Dunikowskiego w Krakowie w PKF na stronie KronikaRP.
• 25. rocznica śmierci Xawerego Dunikowskiego w PKF na stronie KronikaRP.

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000108682702
• VIAF: 8830625
• ULAN: 500106432
• LCCN: n85228838
• GND: 122529189
• BnF: 146133951
• SUDOC: 08594405X
• NKC: ola2002161227
• NTA: 071547509
• Open Library: OL1358830A
• PLWABN: 9810547032805606
• NUKAT: n98040951
• J9U: 987007260683505171
• LNB: 000249743
• CONOR: 250601059

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3894901
• Treccani: ksawery-dunikowski
• БРЭ: 1970375
• SNL: Xawery_Dunikowski
• VLE: ksawery-dunikowski
• Hrvatska enciklopedija: 16611