Sztandar Legionu Bajończyków na posiedzeniu Komitetu Wolontariuszy Polskich do służby w Armii Francuskiej (Le Comité des Volontaires pour le Service dans l’Armée Française). Sztandar przekazano do Komitetu 28 lipca 1915 po rozwiązaniu Legionu. Fotografia wykonana prawdopodobnie na wiosnę 1918 w siedzibie Misji Wojskowej Polsko-Francuskiej w Paryżu. Na fotografii, w drugim rzędzie, pierwszy od lewej stoi Wacław Gąsiorowski w mundurze Armii Polskiej we Francji. Z jego inicjatywy w Paryżu rozpoczęto formowanie kompanii ochotniczej tuż przed wybuchem I wojny światowej. Z tyłu oparte o ścianę są widoczne m.in. sztandary formacji ochotniczych z Ameryki przywiezione do Francji na przełomie lat 1917 i 1918, po czym oddane do Misji.
Legion w malarstwie Jana Styki
Sen wolontariuszów polskich w okopach francuskich, obraz Jana Styki ze zbiorów Muzeum Narodowego w Lublinie. Śmierć Władysława Szujskiego w bitwie pod Sillery, obraz Jana Styki sprzed 1925 przedstawia śmierć chorążego Władysława Szujskiego w 1914, trzymającego sztandar, przeszyty 34 kulami niemieckimi
Zamiast planowanego legionu (Legion Bajończyków) ze zwerbowanych w Paryżu w sierpniu 1914 ochotników polskich sformowano dwa oddziały: ok. 200 żołnierzy wysłano na przeszkolenie do Bayonne, stąd zwano ich bajończykami, a ok. 250 żołnierzy skierowano do Rueil, stąd ich nazwa – rueilczycy. O ile bajończycy pozostali zwartym oddziałem w sile jednej kompanii, to rueilczyków rozproszono po różnych jednostkach 3 Pułku Marszowego Legii Cudzoziemskiej[2]. Dalszy werbunek został wstrzymany po proteście ambasady rosyjskiej, która obawiała się, że legion będzie walczył o niepodległość Polski.
Ostatecznie bajończycy zostali wcieleni do 2 Pułku Marszowego (dowódca pułkownik Louis Pein) w ramach 1 Pułku Cudzoziemskiego[3] – jako 2 kompania Batalionu C (dowódca batalionu – mjr Gustave Alfred Noiré[4]). Wśród ochotników był syn znanego historyka Józefa Szujskiego – Władysław. Bajończykiem był początkowo również Xawery Dunikowski, który wspólnie z Janem Żyznowskim zaprojektował sztandar kompanii, wręczony Polakom 21 września 1914 przez mera miasta Josepha Garat[5]. Pozostałe kompanie tego batalionu były złożone z Czechów (1), Belgów (3) i Włochów (4). Początkowo kompanią bajończyków dowodził por. rez. Julien Maxime Stephen „Max” Doumic (zginął 11 listopada 1914 pod Sillery w departamencie Marna), a po nim kpt. Juvénal Osmont d’Amilly[6] (zginął 9 maja 1915 pod Neuville-Saint-Vaast w departamencie Pas-de-Calais[7]).
Umundurowanie bajończyków składało się z czerwonych spodni i czerwonej czapki, granatowej bluzy i niebieskiego płaszcza[8]. Sztandar oddziału przedstawiał białego orła bez korony na czerwonym tle[9]. Funkcję chorążego bajończyków pełnił Władysław Szujski[9].
Kompanię skierowano 22 października 1914 na front. Bajończycy walczyli przeciwko Niemcom na froncie zachodnim w Szampanii w latach 1914–1915. Pełnili służbę w okolicach Sillery od listopada 1914 do kwietnia 1915. Potem zostali skierowani w okolice miasta Arras, gdzie 9 maja uczestniczyli w natarciu na wzgórza Vimy w pobliżu Neuville-Saint-Vaast. Opanowali niemieckie pozycje, okupiwszy sukces ciężkimi stratami wynoszącymi 3/4 stanu kompanii.
Po tym okresie, przy życiu pozostało tylko ok. 50 bajończyków, których po odpoczynku skierowano 16 czerwca na niemieckie pozycje na cmentarzu w Souchez, gdzie śmierć ponieśli kolejni żołnierze, i dlatego latem 1915 oddział rozwiązano. Ich bohaterstwo dokumentuje do dziś sztandar kompanii ze śladami 34 przestrzelin, który jest przechowywany w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Część byłych bajończyków zaciągnęła się do jednostek francuskich lub wyjechała do Rosji, aby walczyć w oddziałach polskich. Zdecydowana większość wstąpiła do organizowanej od 1917 Armii Polskiej we Francji.
10 czerwca 1922 minister spraw wojskowych nadał po raz pierwszy Krzyż Walecznych „za męstwo i odwagę wykazane w walkach z nieprzyjacielem Ojczyzny” ś.p. majorowi armii francuskiej Noiret (Noiré), ś.p. kapitanowi armii francuskiej Ossmanowi (Osmont d’Amilly) oraz trzem oficerom, dziesięciu podoficerom i trzynastu szeregowym – żołnierzom byłego I Oddziału Polskiego „Bajończyków”[10].
27 września 1922 Naczelny Wódz i Naczelnik Państwa Józef Piłsudski nadał Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari nr 6155 chorągwi „byłego I Oddziału Polskiego we Francji (Bajończyków)” oraz odznaczył orderem tej samej klasy 18 byłych żołnierzy Legionu, w tym 6 oficerów i 12 szeregowców[11].
Upamiętnienie
Pomnik Bajończyków w La Targette
Staraniem Polonii francuskiej na miejscu bitwy pod Arras w La Targette 21 maja 1933 odsłonięto pomnik bajończyków. W Bajonnie 15 lipca 1934 odsłonięto tablicę „Aux Volontaires Polonaises”, a na nekropolii Notre-Dame de Lorette podobną tablicę „Ku czci ochotników polskich” ufundowaną przez Kongres Polonii Francuskiej w 1978. Szereg nazwisk bajończyków wyryto na pomniku „L’Anneau de la Mémoire” odsłoniętym 11 listopada 2014 obok ww. cmentarza[12]. W Polsce bajończyków upamiętniono napisem „Arras 9 V 1915” na tablicy Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. 5 kwietnia 1929 Minister Spraw Wojskowych nadał 43 pułkowi piechoty nazwę „43 pułk piechoty Legionu Bajończyków”[13], a 25 lipca 1939 zmienił ją na „43 pułk strzelców Legionu Bajończyków”[14].
Oprócz nagrobków i nazwisk nielicznych bajończyków upamiętnionych na cmentarzach we Francji i w Polsce jedyny poza cmentarzem pomnik bajończyka ppor. Lucjana Malcza znajduje się w jego miejscu urodzin we wsi Olszowa.
↑Krzysztof Menel „Bajończycy i Rueilczycy 1914–1915.Fakty i mity” w: „BAJOŃCZYCY I INNI... Szkice z dziejów polskiej irredenty”, Ujazd, 2020, ISBN 978-83-942655-3-3, s. 11–27.
↑Pułkiem dowodził mjr (od 22 lutego 1915 – podpułkownik) Jean Baptiste Philippe Theveney.
↑MarekM.GałęzowskiMarekM., Bajończycy, [Warszawa]: Instytut Pamięci Narodowej, 2020, s. 13, ISBN 978-83-8229-051-6, OCLC1243005273 [dostęp 2022-03-21].
↑ abMarekM.GałęzowskiMarekM., Bajończycy, [Warszawa]: Instytut Pamięci Narodowej, 2020, s. 7, ISBN 978-83-8229-051-6, OCLC1243005273 [dostęp 2022-03-21].
.jpg)
