Widok na pomnik od ul. 22 StyczniaJeden z dwóch pylonów pomnika
Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej, pierwotnie nazwany Pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej, potocznie nazywany Szubienicami[1] – pomnik stojący w ŚródmieściuOlsztyna na placu Xawerego Dunikowskiego (wcześniej plac Armii Czerwonej) przy al. Piłsudskiego (dawna al. Zwycięstwa). Pomnik odsłonięto w 1954 roku.
Składa się z dwóch szarych charakterystycznych pylonów, mających symbolizować niezamknięty łuk triumfalny[2].
Lokalizacja pomnika
Pomnik znajduje się na placu Xawerego Dunikowskiego (dawnym placu Armii Czerwonej w Śródmieściu – nazwa placu w latach 1957–1990, a nie placu gen. Bema, który w latach 1947–1956 nosił nazwę placu Armii Czerwonej).
W sąsiedztwie znajdują się:
22 stycznia 1945 Olsztyn zajęły oddziały Armii Czerwonej; po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy, w tym wiele zabytków kultury[potrzebny przypis].
Mimo to, w wyniku założeń ówczesnej doktryny politycznej w Polsce, ówczesne władze postanowiły w namacalny sposób wyrazić swoją „wdzięczność” dla Armii Czerwonej za wyzwolenie od niemieckiego okupanta[3]. Zleceniodawcą pomnika był ówczesny wojewoda olsztyński – Mieczysław Moczar, oficjalnie decyzja była firmowana przez Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej[4].
Na pomniku wykuto typowe sceny z walk podczas II wojny światowej, czołg, sylwetkę żołnierza oraz sceny odnoszące się do socrealizmu: pracy na roli i w przemyśle oraz sierp i młot – godło ZSRR. Pomnik miał pierwotnie stanąć na środku ronda na placu Bema, jak ogłoszono w uchwale Rady Miejskiej Olsztyna, ale zmieniono plany i ustawiono pomnik wraz z nowym placem Armii Czerwonej w ścisłym ŚródmieściuOlsztyna. Wokół pomnika posadzono drzewa iglaste, ustawiono słupy do flag państwowych oraz wybudowano schody do wejścia bliżej pylonów na wschodnim krańcu dawnego pl. Armii Czerwonej. W związku z brakami funduszy w Olsztynie prace nad budową pomnika trwały kilka lat[7]. Uroczyste odsłonięcie pomnika nastąpiło 21 lutego 1954 r.[8] W latach 60. XX w. pomnik był obiektem ataku, dokonanego przez nieznanych sprawców, dochodzenie w tej sprawie prowadziła Wojskowa Prokuratura Garnizonowa w Olsztynie[9].
Wraz ze zmianami ustrojowymi w roku 1989 pojawiły się głosy, że pomnik trzeba rozebrać. Zmieniono nazwę placu i nazwę pomnika z „Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej” na „Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej”[3]. O przeniesienie pomnika zabiegali również politycy Tomasz Głażewski i Jerzy Szmit[3]. W 1992 sformułowano list otwarty do władz państwowych i samorządowych z żądaniem natychmiastowej i całkowitej likwidacji pomnika, ponieważ nie stanowi on zabytku i jest symbolem znienawidzonego, krwawego sowieckiego terroru. List podpisali m.in.: Światowy Związek Żołnierzy AK, Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego, Związek Sybiraków, Rodzina Katyńska i Polski Związek Kombatantów[10]. W 1993 r. pomnik został wpisany do rejestru zabytków[8]. W 2010, na mocy uchwały Rady Miasta, zlecono wyczyszczenie i renowację pomnika oraz przygotowanie tablicy z informacjami o pomniku[3]. W sierpniu 2022 r. minister kultury i dziedzictwa narodowego podjął decyzję o uchyleniu wpisu do rejestru zabytków[11]. W listopadzie 2022 r. z pomnika skuty został symbol sierpa i młota[12].
Dziś plac pełni rolę parkingu samochodowego. O granitowe płyty na placu przed monumentem w początku lat 90. XX wieku upomniały się władze Olsztynka, motywując to, że przed II wojną światową była to ich własność[10]. Zostały one częściowo zastąpione kostką brukową. Płyty kamienne z mauzoleum pozostały w pasie na osi założenia i w murku oddzielającym plac od al. Piłsudskiego[potrzebny przypis].
Rafał Bętkowski, "Plac Dunikowskiego", cz. 1-4, „Debata” nr 3(42)2011-6(45)2011
Dominika Czarnecka: „Pomniki wdzięczności” Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2015. ISBN 978-83-7629-777-4. OCLC1062341968.
Ryszard Tomkiewicz, Kulisy powstania Pomnika Wdzięczności dla Armii Radzieckiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1998, nr 3, s. 395–416.
