Treść tego artykułu może nie być zgodna z zasadami neutralnego punktu widzenia, ponieważ dopisać historię NIK od 1952 roku, poprawić redakcję artykułu. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Działalnością Najwyższej Izby Kontroli kieruje Prezes NIK. Kadencja Prezesa NIK trwa 6 lat i może być powtórzona jednokrotnie. Prezesa Najwyższej Izby Kontroli powołuje Sejm za zgodą Senatu.
Zgodnie z Konstytucją Najwyższa Izba Kontroli (NIK) kontroluje działalność organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. Najwyższa Izba Kontroli może kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności. Izba może również kontrolować z punktu widzenia legalności i gospodarności działalność innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie, w jakim wykorzystują one majątek lub środki państwowe lub komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.
Zgodnie z art. 204 Konstytucji Najwyższa Izba Kontroli przedkłada Sejmowi m.in. analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów, a także przedstawia coroczne sprawozdanie ze swojej działalności. Sprawozdanie jest publikowane w formie druku sejmowego. Funkcjonowanie Najwyższej Izby Kontroli reguluje ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz.U. z 2022 r. poz. 623).
Od 1985 siedzibą Najwyższej Izby Kontroli jest budynek przy ul. Filtrowej 57, który od 1938 zajmował Warszawski Urząd Wojewódzki.
Kolegium NIK obraduje na posiedzeniach zwoływanych przez Prezesa NIK z jego własnej inicjatywy lub na wniosek co najmniej 1/3 członków Kolegium.
Kolegium NIK jest jednym z najważniejszych elementów urzeczywistnienia konstytucyjnej i ustawowej zasady kolegialności. Zasada ta polega m.in. na udziale organu kolegialnego w podejmowaniu najważniejszych rozstrzygnięć[6].
Kolegium jest bowiem jednym z nielicznych w naszym systemie prawnym organów wewnętrznych, w których o najważniejszych sprawach dla danej instytucji współdecydują osoby niebędące jej pracownikami[7]. Jest to jeden z istotnych elementów mających gwarantować obiektywizm w rozstrzyganiu spraw[6].
Skład Kolegium NIK
W skład Kolegium Najwyższej Izby Kontroli wchodzą: Prezes Najwyższej Izby Kontroli jako przewodniczący, wiceprezesi i dyrektor generalny Najwyższej Izby Kontroli oraz 14 członków Kolegium[8]. Osoby wchodzące w skład Kolegium Najwyższej Izby Kontroli są w sprawowaniu swych funkcji niezawisłe i mogą w sprawie podejmowanych uchwał zgłaszać do protokołu zdanie odrębne. Kadencja członka Kolegium Najwyższej Izby Kontroli trwa 3 lata.
Zadania Kolegium NIK
Kolegium NIK posiada szerokie kompetencje uchwala m.in.: roczne plany pracy NIK, projekt jej statutu, jak również budżetu. Każdego roku Kolegium zatwierdza dokumenty, które NIK ma obowiązek przedłożyć i przedstawić Sejmowi z mocy prawa, tj. Analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz Sprawozdanie z działalności NIK za poprzedni rok.
Kolegium NIK rozpatruje zastrzeżenia do wystąpień pokontrolnych zgłaszanych do Prezesa NIK. W 2022 r. Kolegium podjęto 65 uchwał, w tym 58 dotyczących rozpatrzenia 316 zastrzeżeń zgłoszonych do wystąpień pokontrolnych[10]; w 2021 r. podjęło 80 uchwał, w tym 69 dotyczących rozpatrzenia 401 zastrzeżeń zgłoszonych do wystąpień pokontrolnych[11].
Ponadto Kolegium NIK opiniuje: wniesione przez Prezesa NIK programy kontroli i informacje o wynikach szczególnie ważnych kontroli; inne sprawy wniesione przez Prezesa Najwyższej Izby Kontroli albo przedstawione przez co najmniej 1/3 członków Kolegium.
Posiedzenia Kolegium NIK
Posiedzeniom Kolegium NIK przewodniczy Prezes NIK lub wyznaczony przez niego wiceprezes.
Kolegium NIK podejmuje uchwały większością głosów w obecności co najmniej połowy składu Kolegium w głosowaniu tajnym.
Prezes NIK może zapraszać na posiedzenia Kolegium NIK osoby niewchodzące w skład Kolegium. Kierownik jednostki kontrolowanej może na posiedzeniu Kolegium NIK składać oświadczenia i wyjaśnienia dotyczące złożonych zastrzeżeń[8].
Reaktywowana w 1949 jako organ niezależny od rządu, w latach 1952–1957 w jej miejsce utworzono Ministerstwo Kontroli Państwowej, przywrócona po 1957.
1919–1935
Polska odzyskując niepodległość po I wojnie światowej rozpoczęła kształtowanie swojego terytorium oraz organów administracyjnych państwa. Na podstawie dekretu z 7 II 1919 powołano do życia Najwyższą Izbę Kontroli Państwa. NIKP zajmowała się:
kontrolą rachunków władz cywilnych, wojskowych, zakładów, przedsiębiorstw państwowych, urzędów oraz kontrolą rachunków związanych z majątkiem państwowym,
kontrolą rachunków wydatków dochodów majątków i długów wyższych jednostek samorządowych oraz większych miast.
NIKP miała do dyspozycji trzy rodzaje kontroli: Wstępną (związana była w szczególności z inwestycjami państwowymi), Następczą (zwana również represyjna), Formalną (przedstawiającą stan faktyczny). W skład NIKP wchodzili: prezes, wiceprezes, radcy. Aparat kontroli podlegał Naczelnikowi, ale miał pewien związek z Sejmem. Do pomocy NIKP powołano 3 Izby terenowe. Ich siedzibami były Warszawa, Kielce, Lwów, w późniejszym czasie powstały siedziby w Kowlu, Poznaniu i Krakowie.
W 1921 nastąpiły kolejne zmiany związane z kontrolą państwową. Powodem było uchwalenie nowej konstytucji tzw. Konstytucji Marcowej 17 III 1921. Ustawa z 3 czerwca 1921 o kontroli państwowej, powoływała do istnienia Najwyższą Izbę Kontroli, zastępując tym samym NIKP[14]. Założono, że będzie ona działała kolegialnie, podlegając Prezydentowi RP, jednak pozostając niezależną od Rządu. NIK działała na podstawie 2 zasad:
każdego roku zobowiązana była do uchwalania budżetu na następny rok,
przedstawienie rządowi sprawozdania z corocznego zamknięcia rachunków państwowych.
W porównaniu do kontroli z 1919 ówczesna posiadała dwa rodzaje kontroli, były to kontrole faktyczna i następcza. Zrezygnowano ze wstępnej, ponieważ wiele osób miało wątpliwości, co do skuteczności działania wstępnego rodzaju kontroli. Skład kontroli państwowej ustalony był w ustawie, która wskazywała, że dzieliła się ona na: prezesa NIK wraz z dwoma wiceprezesami, NIK, Izby Okręgowe Kontroli.
„Prezes NIK był równorzędny ministrom, aczkolwiek nie wchodził w skład rządu, natomiast mógł zabierać głos na posiedzeniach Sejmu i Senatu, uczestnicząc osobiście lub delegując swych zastępców. Na żądanie Sejmu lub Senatu obowiązany był udzielać informacji lub wyjaśnień. Do uprawnień Prezesa NIK należało coroczne przesyłanie Ministrowi Skarbu preliminarza budżetowego Izby celem włączenia do budżetu państwa”[15].
NIK dzieliła się na: Kolegium NIK, 4 departamenty, Wydział Personalny.
Kolegium NIK zajmowało się:
sprawami związanymi z odwołaniem od orzeczeń Departamentów i Izb Okręgowych,
zamknięciem rachunków za rok ubiegły,
sprawozdaniami związanymi z uwagami do budżetu,
ustalaniem zasad kontroli oraz rachunkowych i kasowych przepisów,
sprawy do rozstrzygnięcia powierzone przez Prezesa NIK.
Liczbę departamentów ustalał Prezes NIK. W departamentach powoływano kolegia. Orzeczenia kolegiów departamentów były natychmiastowo wykonywane. Od decyzji kolegiów można było się odwołać do Kolegium NIK. Każdy kontrolowany podmiot miał na to 14 dni.
Zadaniem Kolegialnych departamentów było wypowiedzenie się o rewizji faktycznej i następczej oraz odnośnie do zamknięcia poszczególnych rachunków.
Na Kolegium NIK składali się – prezes, 2 wiceprezesów, dyrektorzy departamentów oraz ich zastępcy. W skład Departamentów wchodzili: dyrektor, radcy, referenci, sekretarze, pomocnicy referentów, rachmistrzowie i kanceliści. Wydział Personalny składał się z – naczelnika, radców, referentów, archiwistów, rachmistrzów, kancelistów.
Izby Okręgowe Kontroli są organem równorzędnym do departamentów NIK. W Izbie tej działało kolegium, a jej skład złożony był z: prezesa, naczelników wydziału, wiceprezesa, sekretarzy, radców, referentów, archiwistów, rachmistrzów, kancelistów oraz pomocników referentów.
Konstytucja kwietniowa (1935)
„Na pozycję i rolę NIK pewien wpływ wywarła Konstytucja z 23 kwietnia 1935 (Konstytucja kwietniowa), która stanowiła, że kontrola państwowa jest jednym z organów – obok rządu, Sejmu, Senatu i sądów – pozostającym pod zwierzchnictwem Prezydenta Rzeczypospolitej (art. 3). W ten sposób Konstytucja podporządkowała NIK Prezydentowi RP, co znalazło odzwierciedlenie w prerogatywach Prezydenta do powoływania i odwoływania prezesa NIK. W myśl Konstytucji (art. 77) NIK działała na zasadzie kolegialności, niezawisłości i niezależności od rządu. Zasadnicze zadania pozostały niezmienne. NIK powoływana była do kontroli pod względem finansowym gospodarki państwa oraz związków publicznoprawnych, badania zamknięć rachunków państwowych oraz corocznego przedstawienia wniosków o absolutorium dla rządu”[potrzebny przypis].
Na uchodźstwie
W wyniku wybuchu II wojny światowej NIK, tak jak reszta organów państwowych, została ewakuowana. Najpierw siedziba znajdowała się we Francji, potem przeniesiona została do Wielkiej Brytanii. Praca NIK opierała się na kontroli złota wywożonego z Polski w celu ukrycia go przed III Rzeszą.
Reaktywowanie NIK, zapowiadane w ustawie konstytucyjnej z 1947, nastąpiło na podstawie ustawy z 9 marca 1949 o kontroli państwowej[16]. W świetle tej ustawy NIK stanowiła organ kontroli niezależny od rządu, bezpośrednio podporządkowany Radzie Państwa, powołany przede wszystkim do kontroli działalności naczelnych władz i urzędów w dziedzinie administracji publicznej i gospodarki narodowej. NIK obejmowała kontrolą również działania terenowych organów administracji i jednostek gospodarki, ale tylko w zakresie niezbędnym dla oceny prawidłowości działania naczelnych i centralnych organów administracji. NIK funkcjonowała na zasadzie kolegialności. Kolegium tworzyli Prezes NIK jako przewodniczący oraz wiceprezesi. W swej działalności kontrolnej NIK mogła się posługiwać kryterium legalności, rzetelności, gospodarności, celowości w działalności finansowej, gospodarczej i organizacyjno-administracyjnej oraz zgodności z ustalonymi wytycznymi polityki państwowej i planami gospodarczymi. Uchwałą Rady Ministrów z 5 sierpnia 1949 został zatwierdzony statut NIK, wydany przez Radę Państwa i podpisany przez prezydenta Bolesława Bieruta[17].
Ustawa z 22 listopada 1952 r. o kontroli państwowej zastąpiła NIK Ministerstwem Kontroli Państwowej[18]. NIK przywróciła ustawa z 13 grudnia 1957 roku[19]. Ustawa z 27 marca 1976 r. podporządkowała NIK Prezesowi Rady Ministrów[20] co odwołała ustawa z 8 października 1980 roku[21].
W 2017 wydatki NIK wyniosły 277,54 mln zł, a dochody 0,99 mln zł[2]. Przeciętne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło 1585 osób, a średnie miesięczne wynagrodzenie brutto 8474 zł[3].
W ustawie budżetowej na 2018 wydatki Najwyższej Izby Kontroli zaplanowano w wysokości 282,11 mln zł, a dochody 0,69 mln zł[42].
Odznaczenie i upamiętnienie
W 2009 wyemitowano dwie monety upamiętniające 90. rocznicę utworzenia Najwyższej Izby kontroli. Srebrną, kolekcjonerską o nominale 10 złotych, a drugą obiegową, ze stopu Nordic gold o nominale 2 złote. Na rewersie na obu monetach przedstawiono wizerunki obecnej siedziby NIK według projektu Urszuli Walerzak. Autorką projektu awersu monety kolekcjonerskiej jest Ewa Tyc-Karpińska. Srebrna moneta zawiera hologram[43].
↑BogdanB.SkwarkaBogdanB., Status prawny oraz prawa i obowiązki Prezesa NIK, [w:] ElżbietaE.Jarzęcka-Siwik, Bogdan Skwarka, Zbigniew WronaB.S., Z.W.Maciej Berek, Najwyższa Izba Kontroli i prawne aspekty funkcjonowania kontroli państwowej, Warszawa: Najwyższa Izba Kontroli, 2018, s. 38, ISBN 978-83-945985-0-1.
↑Obwieszczenie Ministra Finansów z dnia 30 czerwca 2016 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie klasyfikacji części budżetowych oraz określenia ich dysponentów (Dz.U. z 2016 r. poz. 1026).
Danuta Bolikowska, Wojciech Robaczyński: Najwyższa Izba Kontroli: tradycja i współczesność. Warszawa: Najwyższa Izba Kontroli, 2009. ISBN 978-83-914389-8-5. Brak numerów stron w książce Na książce wydrukowany ISBN 978-83-914389-8-8.
Tadeusz Mołdawa: Ludzie władzy 1944–1991. Władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991. ISBN 83-01-10386-8. Brak numerów stron w książce