Główny Szlak Karpacki

Główny Szlak Karpacki
Ilustracja
Howerla, najwyższy punkt szlaku
Dane szlaku
Państwo

 Polska

Województwo

śląskie, krakowskie, lwowskie, stanisławowskie

Początek

Ustroń
(w 1939 Ligotka Kameralna)

Przez

Ropica (w 1939), Barania Góra, Babia Góra, Turbacz, Radziejowa, Lackowa, Tarnica, Pikuj, Wielka Sywula, Howerla

Koniec

Stóg albo Żabie albo Hnatasia (w 1939)

Kolor znakowania

czerwony

Długość

ok. 830[a] km

Typ

szlak pieszy

Mapa konturowa Polski w 1939
Punkty skrajne:

     odcinka zachodniobeskidzkiego

     odcinka wschodniobeskidzkiego

     zmiany z roku 1939

Fragment Głównego Szlaku Karpackiego poniżej wierzchołka Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim (1935)
Turyści na szczycie Babiej Góry w Beskidzie Żywieckim (1925)
Mieczysław Orłowicz z wycieczką na Menczule w Czarnohorze (1935)

Główny Szlak Karpacki PTT im. Marszałka Józefa Piłsudskiego – liczący około 830 km[a] pieszy szlak turystyczny łączący w okresie międzywojennym Beskid Śląski z Górami Czywczyńskimi. Znakowana na czerwono ścieżka stanowiła najdłuższy ciągły szlak nie tylko ówczesnej Polski, ale także Europy i przebiegała wzdłuż całego odcinka polskich Karpat[8].

Pozostałością jego zachodniego fragmentu – częściowo pokrywającą się z trasą pierwowzoru – jest obecnie Główny Szlak Beskidzki kończący się po stronie wschodniej w Wołosatem w pobliżu granicy polsko-ukraińskiej[9][10]. Przebieg Głównego Szlaku Karpackiego na granicznym odcinku biegnącym przez Beskid Niski i Bieszczady Zachodnie powtarzają współcześnie szlak Rzeszów – Grybów (zwany „Karpackim”)[11] i słowacka Magistrala Wschodniokarpacka[12]. W części wschodniej fragmenty dawnego szlaku głównego pokrywają się z ukraińskimi szlakami Wschodniokarpackim i Zakarpackim[6].

Historia

Główny szlak zachodniobeskidzki

Po raz pierwszy idea połączenia szlaków szczytowych poszczególnych pasm zachodniobeskidzkich w jeden szlak główny została zaprezentowana latem 1923 roku w artykule Kazimierza Sosnowskiego opublikowanym na łamach Przeglądu Sportowego[13]. Pomysł ten został wkrótce przedstawiony Polskiemu Towarzystwu Tatrzańskiemu (PTT), które dzięki decyzjom Komisji do spraw Robót w Górach oraz Zarządu Głównego przystąpiło do jego realizacji[2]. Myślą przewodnią była popularyzacja polskiej turystyki pieszej – poprzez stworzenie szlaku głównego (uzupełnianego szlakami bocznymi i łącznikowymi) i sieci schronisk oddalonych od siebie o około jeden dzień wędrówki[13][14][15]. Jednocześnie zamierzano ograniczyć wpływy prężnie działającej w Beskidach Śląskim i Wysokim (Żywieckim) niemieckiej organizacji Beskidenverein (BV)[14][16][17][18].

Zgodnie z oryginalnym pomysłem Sosnowskiego główny szlak zachodniobeskidzki liczył ok. 200 km[16] i ciągnął się od Ustronia w Beskidzie Śląskim na zachodzie po Krynicę w Beskidzie Sądeckim na wschodzie[13]. Wytyczanie i znakowanie szlaku powierzono poszczególnym oddziałom PTT, przez co działanie to odbywało się w nierównym tempie i na zasadzie wypełniania kolejnych luk w przebiegu trasy[19]. Wielokrotnie dochodziło do niewielkich korekt szlaku, także na skutek zniszczenia ścieżki bądź znaków, niekiedy też w wyniku celowego ich usuwania (zob. wojna na pędzle)[18][20][21][22][23][24][25].

Zainicjowane w 1924 roku prace szybko posuwały się naprzód, choć początkowo na trasie planowanego szlaku niemalże nie występowały biało-czerwono-białe oznaczenia (wcześniej szlaki znakowano głównie jednym lub dwoma kolorowymi paskami). Wyjątkami były odcinki od Czantorii po Stożek (w Beskidzie Śląskim), z Żabnicy przez Pilsko na przełęcz Glinne (w Beskidzie Żywieckim) oraz z Przehyby do Rytra (w Beskidzie Sądeckim)[16]. W ramach skoordynowanych działań PTT jako pierwsze znakowano odcinki w rejonie Beskidów Sądeckiego[26][27][28] oraz Żywieckiego[16].

Po wykończeniu co do zasady odcinka z Rabki do Krynicy, co nastąpiło w 1927 roku, w „Wierchach” (roczniku PTT) informowano już o wytyczeniu całego głównego szlaku zachodniobeskidzkiego[22][29][30]. Komunikat ten należy jednak postrzegać jako przedwczesny, gdyż w roku 1928 dokonywano jeszcze istotnych uzupełnień przebiegu szlaku – między Stożkiem a Baranią Górą w Beskidzie Śląskim oraz pomiędzy Halą Długą a Lubaniem w Gorcach[31]. Pomimo ukończenia tych prac wciąż do wytyczenia w górach pozostawało ok. 10–12 km[22], którą to lukę uzupełniono w okolicy Czantorii w kolejnym roku[32]. Nawet wówczas szlak pośrodku miał jednak ponad 20-kilometrową przerwę, jako że odcinek zachodni, po wyjściu z Pasma Babiogórskiego kończył się we wsi Osielec, wschodni zaś rozpoczynał się dopiero w Rabce[15][31][33]. Ich połączenie nie było początkowo planowane, a sam Sosnowski zalecał pokonać ten odcinek koleją[34]. W 1929 roku Oddział PTT w Rabce wytyczył szlak łącznikowy pomiędzy Rabką a grzbietem Policy powyżej wsi Bystra[35]. Podsumowując prace w 1930 roku, PTT w „Wierchach” wskazywało, że stworzenie szlaku „można […] w ogólnych zarysach uważać za ukończone”[36]. Formalne scalenie dwóch dłuższych fragmentów nastąpiło w roku 1930, kiedy szlak główny przełożono na trasę nowo wytyczonego łącznika, z pominięciem Osielca[36][37].

Zgodnie ze wskazaniami Sosnowskiego zawartymi w Przewodniku po Beskidach Zachodnich z 1926 roku pokonanie trasy z Ustronia do Krynicy powinno było zająć 9–12 dni. Autor ujmował jednak w tej liczbie m.in. czas na zwiedzanie rejonu Babiej Góry czy pokonanie wariantowego szlaku pienińskiego oraz omijał niektóre fragmenty szlaku głównego[38].

Główny szlak wschodniobeskidzki

Pomysł wyznaczenia podobnego szlaku w Beskidach Wschodnich pochodził od propagatora turystyki na tym terenie Mieczysława Orłowicza i sięgał co najmniej połowy 1925 roku[39]. Bliższy plan został opracowany, gdy wytyczanie szlaku w części zachodniej było już na ukończeniu. Przedstawiony międzyoddziałowej Komisji Wschodniokarpackiej PTT w 1926 lub 1927 roku, szybko zyskał jej akceptację[21]. W 1928 roku został zaaprobowany przez Zjazd Delegatów Towarzystwa[22]. W kolejnych latach trwały jeszcze ustalenia co do szczegółowego przebiegu ścieżki[30]. W maju 1930 roku Komisja Wschodniobeskidzka PTT dokonała podziału przypadającego jej terenu pomiędzy poszczególne jednostki Towarzystwa, przyjęła także dokładną trasę szlaku na wschód od Sianek wraz z przypisaniem zadania wytyczenia jego odcinków odpowiednim oddziałom i kołom[40].

Trasowanie szlaku i malowanie oznaczeń rozpoczęło się w 1931 roku[36] i trwało do roku 1934[41]. Henryk Gąsiorowski w swoim Przewodniku po Beskidach Wschodnich z 1933 roku podawał, że przejście odcinka Sianki – Stóg miało zająć 17–18 dni, choć przedstawiany przez niego plan wędrówki z jednej strony obejmował np. trzy dni odpoczynku, z drugiej zaś zbaczał miejscami ze szlaku głównego, pomijając jego fragmenty[42].

Podobnie jak w części zachodniej, także tu prace nad szlakiem głównym wykraczały poza wymiar czysto turystyczny – aktywna działalność Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego służyła też poniekąd celom ideologicznym, choćby nie były one wprost wyrażone przez jednostki PTT. Dzięki organizacji polskiego ruchu turystycznego w Beskidach Wschodnich starano się trwale złączyć te tereny z Rzecząpospolitą, przeciwstawiając się przy tym miejscowym ruchom ukraińskim[43].

Dalsze prace

Historycznie najmniejsze zainteresowanie środowisk turystycznych wzbudzał teren Beskidów Środkowych – Beskidu Niskiego i Bieszczadów Zachodnich. Pasma te postrzegano jako najmniej ciekawe, wobec czego były one słabo zagospodarowane pod względem turystycznym[2][44][45]. Decyzję o przedłużeniu głównego szlaku na wschód od Krynicy podjęto dopiero po ukończeniu zasadniczych działań na zachodzie, w maju 1932 roku[46].

Prace nad odcinkiem środkowym rozpoczęto jeszcze w tym samym roku bądź na początku kolejnego (niedługi fragment Krynica – Wysowa)[47], jednak z uwagi na słabość organizacyjną nowo zawiązanych oddziałów PTT w Jaśle, Krośnie i Sanoku dalsze prace nie posuwały się do przodu zbyt szybko. Dopiero powierzenie zadania oddziałom z Gorlic i Lwowa[2][8][48] pozwoliło na połączenie dwóch głównych odcinków szlaku[1]. Dodatkowym utrudnieniem okazała się też katastrofalna powódź z lipca 1934 roku[49].

W 1933 roku Oddział Gorlicki PTT doprowadził szlak z Wysowej w okolice Dukli[48]. Dalej na wschód wytyczenie szlaku głównego w Beskidach Środkowych nastąpiło raczej jako próba wyznaczenia tranzytowego, najkrótszego połączenia pomiędzy Beskidem Sądeckim a Bieszczadami Wschodnimi[2][44][45]. Zdecydowano się na poprowadzenie szlaku niemal w całości utrzymywanym przez państwo pasem drogi granicznej[50][b].

Po śmierci Józefa Piłsudskiego PTT 23 czerwca 1935 roku podjęło uchwałę, w której szlakowi łączącemu najdalej na wschód i zachód wysunięte pasma górskie w kraju nadano imię zmarłego Naczelnika (w uchwale wskazuje się nazwę „Główny szlak karpacki P. T. T. im. Marszałka Józefa Piłsudskiego“)[8][55]. W ten sposób dokonano symbolicznego scalenia polskich gór i podkreślono władztwo państwa polskiego nad tym odcinkiem Karpat[43]. Jednocześnie w dacie tej szlak nie był jeszcze ukończony, w szczególności niewykończony był fragment mający wieść przez Beskid Niski na wschód od Przełęczy Dukielskiej[56] (odcinek od Przełęczy Dukielskiej do Przełęczy Łupkowskiej wyznaczono we wrześniu 1935 roku[57], zaś całość 75-kilometrowego odcinka na szczyt Halicza Oddział Lwowski PTT wyznakował przed 31 marca 1936 roku[53], najprawdopodobniej przed końcem 1935 roku[8][58]).

Po zmianach granicznych z 1945 roku, kiedy utracono na rzecz Związku Radzieckiego cały odcinek wschodniokarpacki, oraz wskutek zniszczenia szlaku w czasie II wojny światowej, jego trasę na obszarze Beskidu Niskiego i Bieszczadów Zachodnich musiano wytyczać od nowa[4]. Szlak, nazwany później oficjalnie Głównym Szlakiem Beskidzkim, wyznakowano ponownie w latach 1952–1953[59]. Niemniej jego przebieg różnił się od tego z lat 30., gdyż na wyludnionym terenie Beskidu Niskiego oraz Bieszczadów (przesiedlenia ludności ukraińskiej i rusińskiej, Akcja „Wisła”) jego trasę – ze względów politycznych – odsunięto od linii granicznej[9].

Przebieg

Odcinek zachodni

Beskid Morawsko-Śląski i Śląski Beskid Żywiecki Gorce Beskid Sądecki
Mapa konturowa Beskidu Śląskiego
Mapa Beskidu Żywieckiego, Małego i Makowskiego z zaznaczoną granicą Polski
Mapa konturowa Gorców
Mapa konturowa Beskidu Sądeckiego

Po ukończeniu prac znakarskich szlak główny rozpoczynał się w Beskidzie Śląskim na stacji kolejowej Ustroń Polana, skąd piął się na Czantorię[60][61][62]. Dalej grzbietem granicznym biegł w kierunku południowym ku Stożkowi (ze schroniskiem PTT)[63] i dalej Kyrkawicy. Na tym ostatnim szczycie zmieniał kierunek na wschodni[64]. Biegł dalej przez Kiczory w stronę Baraniej Góry, mijając po drodze schronisko na Przysłopie[65]. Następnie schodził w dolinę Soły, do której docierał w Węgierskiej Górce[66][67].

Po przekroczeniu rzeki rozpoczynał swój bieg w Beskidzie Żywieckim. Prowadził przez Halę Rysiankę na Magurkę, gdzie osiągał granicę państwową. Kolejno wspinał się na Pilsko (Góra Pięciu Kopców; schronisko PTT[68]), pozostawiając wierzchołek po stronie czechosłowackiej[67], a dalej opadał do przełęczy Glinne z wariantowym odejściem w kierunku schroniska w Korbielowie[69]. Następnie wiódł cały czas pasem granicznym przez Beskid Korbielowski i Jaworzynę. Z przełęczy Głuchaczki szlak schodził do doliny Półgórzanki i idąc przez terytorium Czechosłowacji wyprowadzał na Przełęcz Jałowiecką, omijając w ten sposób Mędralową[c]. Stamtąd wiódł do schroniska PTT na Markowych Szczawinach, a dalej na Przełęcz Brona i główny wierzchołek Babiej Góry – najwyższego szczytu Beskidów Zachodnich[73][d]. Z niej przez ramię Policy (schronisko PTT[75]) szlak obniżał się o około 1200 metrów do Kotliny Rabczańskiej (miejscowości Bystra, Jordanów[76], Rabka[77]). W Rabce szlak ponownie wkraczał w góry – Gorce. Wspinał się na najwyższy w paśmie Turbacz drogą przez Stare Wierchy (schroniska PTT: na Starych Wierchach i na Turbaczu). Prowadził południowo-zachodnim pasmem Lubania – przez Kiczorę[77], Runek, Lubań[78] i Średni Groń – schodząc następnie do Krościenka[79][80].

Po wejściu w Beskid Sądecki szlak prowadził na Przehybę (schronisko PTT[80]) i najwyższy szczyt pasma, Radziejową. Przecinał w Rytrze dolinę Popradu[81] i ponownie wznosił się o ponad 750 m, by minąwszy Halę Pisaną, Wierch nad Kamieniem i Halę Łabowską[80], wspiąć się na Runek i Jaworzynę Krynicką (schronisko PTT). Stamtąd sprowadzał do Krynicy (Krynica-Wieś)[82][83].

Barania Góra
Babia Góra
Turbacz
Radziejowa

Odcinek środkowy

Beskid Niski Bieszczady Zachodnie
Mapa konturowa Beskidu Niskiego
Mapa konturowa Bieszczadów Zachodnich

W Krynicy szlak główny wkraczał w Beskid Niski. Rozpoczynał się tam również odcinek łącznikowy pomiędzy dwoma głównymi: zachodnio- i wschodniobeskidzkim. Z uzdrowiska szlak wiódł w kierunku granicy państwowej, gdzie wznosił się na najwyższą w polskiej części tego pasma Lackową, po czym we wsi Wysowa odbijał na północny wschód[83][84]. Docierał do grzbietu Magury Wątkowskiej, omijając jej najwyższe wzniesienie, po czym przebiegał przez szczyt Polana i wieś Hyrowa. Następnie na południe od Dukli docierał do drogi prowadzącej przez wsie Tylawa i Barwinek na Przełęcz Dukielską. Z niej szlak ponownie biegł granicą polsko-czechosłowacką – z niewielkim odstępstwem w okolicy wsi Czeremcha[51][85][b]. Dalej prowadził przez Kamień nad Jaśliskami (mijając wierzchołek od południa), Pasikę, Danawę, Średni Garb, Przełęcz Radoszycką aż po Przełęcz Łupkowską[86].

Minąwszy przełęcz, szlak rozpoczynał swój bieg przez Bieszczady Zachodnie. Prowadził kolejno przez Wysoki Groń, Rydoszową, schodził w okolice Solinki, a następnie biegł przez Czerenin, Stryb i Rypi Wierch, z którego opadał na Przełęcz nad Roztokami[87]. Dalej szlak wciąż prowadził granicznym pasmem wododziałowym – przez Okrąglik, Płaszę, Dziurkowiec, Riabą Skałę, Czoło, Hrubki, Krzemieniec aż po Wielką Rawkę. Tam odbijał na północny zachód, opuszczając granicę polsko-czechosłowacką. Przebiegał przez grzbiet Dział z kulminacją Małej Rawki, skąd po minięciu wsi Wetlina wspinał się na Hnatowe Berdo i Roh w paśmie Połoniny Wetlińskiej. Następnie schodził do Berehów Górnych i ponownie wznosił się na Połoninę Caryńską z kulminacją Kruhłego Wierchu. Przez Ustrzyki Górne prowadził na najwyższy szczyt Bieszczadów Zachodnich Tarnicę, a dalej Halicz i Rozsypaniec, na którym wracał na granicę państwową. Następnie przez Kińczyk Bukowski, Stińską, Rozsypaniec Stiński[88], Opołonek i Piniaszkowy docierał na Przełęcz Użocką w okolicy Sianek[89].

Lackowa
Przełęcz Łupkowska
Tarnica

Odcinek wschodni

Bieszczady Wschodnie Gorgany Czarnohora i Beskidy Huculskie
Mapa konturowa Bieszczadów Wschodnich
Mapa konturowa Gorganów
Mapa konturowa Karpat Marmaroskich, Czarnohory i Połonin Hryniawskich

W Siankach, w pobliżu stacji kolejowej rozpoczynał się odcinek szlaku nazywany pierwotnie „wschodniobeskidzkim”[90][e] – prowadził przez Beskid Wielki do wsi Hnyła, a dalej na Starostynę, Chresty, przełęcz Ruski Put, Wielki Wierch, Ostry Wierch, Zełemeny aż po najwyższy szczyt Bieszczadów Wschodnich – Pikuj. Z niego szlak prowadził pasmem granicznym – początkowo w kierunku północno-wschodnim i wschodnim (przez Wielki Menczył), po czym skręcał na południe i południowy wschód, mijając Przełęcz Tucholską. W okolicy wsi Wyżłów ponownie skręcał na wschód i biegł przez Beskid Wierch aż po Jawornik Wielki. Tam opuszczał granicę państwową, odbijając na północ i dalej na północny wschód[91] w kierunku wsi Ławoczne[f]. Następnie wspinał się na Trościan ze schroniskiem PTT, z którego przez Przysłup sprowadzał do Sławska. Kolejno czerwono znakowany szlak poprowadzono na Wysoki Wierch[95] i Czarną Repę, a dalej wzdłuż granicy państwowej na Przełęcz Toruńską oddzielającą Bieszczady od Gorganów[40][96].

Z Przełęczy Toruńskiej (zwanej wówczas Wyszkowską) przez Załom szlak prowadził na Gorgan Wyszkowski i Jaworową Kiczerę, a stamtąd do doliny rzeki Świcy (schronisko PTT). Dalej wiódł pod Jajko Ilemskie, przez Sywanię Lolińską, na Mołodę i omijając szczyt Jajka Perehińskiego, schodził do doliny potoku Mołoda (schronisko PTT). Stamtąd główny szlak wschodniobeskidzki wiódł zboczem Konia Grofeckiego na Grofę i dalej przez Płyśce, Parenkie i Małą Popadię na Wielką Popadię. Z niej znakowany szlak doliną potoku Petros prowadził do schroniska PTT w Jali. Wiódł przez Wysoką i Ihrowiec na najwyższy szczyt pasma – Wielką Sywulę. Następnie przez Ruszczynę (schronisko PTT)[97] schodził w doliny, trawersując Negrowę i Bojaryn[98], po czym wzdłuż potoków Sałatruczel i Sałatruk prowadził do Rafajłowej. Minąwszy wieś, biało-czerwono-biały szlak wiódł doliną potoku Doużyniec[99] przez Pikun na Doboszankę i do pobliskiego schroniska PTT. Dalej biegł na Babiny Pohar, przez Mały Gorgan (Gorgan Syniak), Syniak i Chomiak w dolinę Prutca Jabłonickiego. Kolejno szlak prowadził drogą do Jabłonicy, gdzie wkraczał w pasmo Czarnohory[40][100].

Stamtąd też przez garb Mikulinki szlak wiódł do Worochty, a dalej przez Kiczerę[100] na Kukul. Następnie przez Foreszczenkę prowadził do schroniska PTT na Zaroślaku. Spod schroniska szlak wspinał się z powrotem na główne pasmo wododziałowe – na Howerlę (najwyższy szczyt polskich Karpat Wschodnich i całego szlaku)[101] – skąd prowadził dalej przez Breskuł, Pożyżewską, Dancerz, Turkuł, Rebra, Munczel, Dzembronię aż po ostatni w paśmie szczyt Pop Iwana. Zgodnie z przyjętymi w 1930 roku planami szlak podążać miał następnie śladem granicy państwowej przez Waskul i Wychid na Stoh (Stóg), gdzie na trójstyku granic polskiej, czechosłowackiej i rumuńskiej przewidziano koniec szlaku z Sianek[40].

Pikuj
Wielka Sywula
Howerla
Stóg

Punkty skrajne

Ustroń

Panorama Ustronia ze zboczy Czantorii (lata 20.–30.)

Pierwotnym punktem początkowym głównego szlaku zachodniobeskidzkiego była stacja kolejowa Ustroń. Stamtąd wiódł on przez wieś w kierunku południowym aż do wylotu doliny Poniwca, gdzie odbijał na południowy zachód. Doliną tą prowadził za biało-niebiesko-białymi znakami BV na Czantorię[102]. W 1930 roku, niedługo po uruchomieniu nowej stacji kolejowej Ustroń Polana, z jej okolic PTT wytyczyło nowy szlak na Czantorię prowadzący przez Kończyn. Wtedy też początek szlaku głównego przeniesiono do Ustronia-Polany[32][60][61][103]. Trzy lata później raz jeszcze wyznakowano nowy szlak z Polany na Czantorię, biegnący południowymi zboczami doliny potoku Suchy, który wówczas otrzymał czerwone oznaczenie szlaku głównego[64][104].

W tym samym czasie istniały także szlaki prowadzące z centrum Ustronia na Równicę (zielony i czerwony), a z niej dalej na Polanę (czerwono-biały), jednak pętla ta – w odróżnieniu od współczesnego Głównego Szlaku Beskidzkiego[10] – nie była zaliczana do szlaku głównego[105][106][107][108]. Co więcej, zgodnie z praktykowanymi już wcześniej[33], a przyjętymi ostatecznie pod koniec 1930 roku wytycznymi odnośnie znakowania szlaków (w których kolor czerwony przewidziano niemal wyłącznie dla szlaku głównego i wykluczono znakowanie tą barwą szlaków mających z nim punkty wspólne)[109], wobec poprowadzenia pierwszego odcinka szlaku głównego z Ustronia-Polany, znakowanie szlaku Polana – Równica zmieniono na niebieskie, zbieżne z istniejącym już szlakiem Równica – Salmopol[36][67][109].

Beskidy Huculskie

Skupowa

O ile umiejscowienie zachodniego krańca głównego szlaku zachodniobeskidzkiego w Ustroniu co do zasady nie budzi wątpliwości, o tyle jednoznaczne ustalenie punktu końcowego na południowym wschodzie nastręcza obecnie znacznych trudności. Według planu przyjętego w 1930 roku przez Komisję Wschodniobeskidzką PTT, szlak miał kończyć się na Stogu, dokąd zbiegać miał z Pop Iwana[40]. Taki sam przebieg przytaczał we wspomnieniach opublikowanych w 1988 roku Władysław Midowicz, który w latach 1938–1939 zarządzał obserwatorium na Pop Iwanie[1]. Niepewnym jest jednak, czy i ewentualnie kiedy Główny Szlak Karpacki doprowadzono do Stogu oraz to, czy rzeczywiście szczyt ten stanowił jego punkt końcowy.

W sprawozdaniu Komisji PTT do spraw Robót w Górach za rok 1933 wskazano, że wyznakowano kolorem czerwonym „przedłużenie ku wschodowi szlaku głównego” na odcinku „Turkuł—[…]—Pop Iwan—Szybene—Burkut”[48] – a więc z pominięciem Stogu od północy[g]. Także w wydanym w 1935 roku roczniku XIII „Wierchów” przytaczano, że szlak biegnie „od Cieszyna aż po okolice Burkutu”[8].

Jednocześnie, jak wynika z różnych źródeł, pierwotny plan PTT zakładał wydłużenie w przyszłości szlaku w Górach Czywczyńskich poza Stóg, aż po najdalej na południe wysunięty punkt Polski – tzw. Rozrogi położone za Hnitesą (Hnatasią)[93][111]. Stamtąd szlak miał jakoby schodzić do Hryniawy[1]. Uzupełnieniem tych planów była budowa niewielkich schronisk pod Kopilaszem, w dolinie Popadyńca i na Bałtagule[112]. Plan ten zarzucono najpóźniej w 1936 roku, kiedy decyzją Ministra Komunikacji w rejonie Hnitesy utworzono tzw. rezerwat turystyczny (obszar wolny od infrastruktury turystycznej)[111][113][114].

Znowelizowany w następstwie tej decyzji projekt zakładał poprowadzenie szlaku głównego granicznym pasmem Gór Czywczyńskich od Stogu aż po Popadię Czywczyńską[h]. Stamtąd planowano sprowadzić szlak na północ doliną Popadyńca (schronisko PTT) do ujścia tegoż potoku do Czarnego Czeremoszu[i]. Po przekroczeniu rzeki chciano wyprowadzić szlak na Babę Ludową w paśmie Połonin Hryniawskich. Stamtąd mijając schronisko PTT na Masnym Prysłupie, Halę Michajłową (najwyższy szczyt pasma), Halę Łukawicę, Ludową oraz schronisko PTT na Skupowej, szlak, przez Żmijeński i Krętą, miał dotrzeć do swojego punktu docelowego w Żabiem-Słupejce[114][116].

W publikowanym w 1937 roku przewodniku Adama Lenkiewicza wspomina się, że do tamtej chwili szlak nie został wyznaczony „na południe od Popa Iwana, […] w Górach Czywczyńskich”. Niemniej załączona mapa zdaje się potwierdzać doprowadzenie szlaku do Stogu – naniesiono na nią szlak wiodący z Pop Iwana w kierunku Stogu, który opisano jako „znakowany w terenie / czerwono”[j][110][111]. Jednocześnie w sprawozdaniu Zarządu PTT za okres do marca 1937 roku wskazuje się, że szlak główny kończy się właśnie w Żabiem[119]. Także w Żabiem szlak znajduje swoje zakończenie według publikacji Władysława Krygowskiego z czerwca 1939 roku, choć załączona schematyczna mapa w skali 1:600 000 zdaje się sugerować, że prowadził on z Pop Iwana na Stóg, następnie prawdopodobnie przez kolejne szczyty Kopilasza i Kiernicznego, skąd schodził do Burkutu i dalej wzdłuż Czarnego Czeremoszu prowadził w kierunku Żabiego[45].

Pomimo wspomnianych okoliczności podczas zjazdu członków PTT w 1938 roku wciąż jeszcze debatowano nad miejscem zakończenia szlaku na wschodzie[120]. W grudniu tegoż roku, na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej Komisja Górskiej Odznaki Turystycznej PTT na potrzeby tego wyróżnienia wydłużyła punktowany przebieg szlaku głównego w ten sposób, że odtąd miał on prowadzić „nie do Burkutu, ale aż do Hnitesy”[121].

Zaolzie

Ropica

Jednocześnie po zajęciu jesienią 1938 roku Zaolzia decyzją władz PTT z maja roku 1939 dokonano korekty przebiegu Głównego Szlaku Karpackiego w taki sposób, by obejmował on całość Karpat pozostających w nowych granicach Polski. Tym samym zamiast na Kiczorach w pobliżu Stożka odbijać na północ w stronę Czantorii i Ustronia, szlak biegnący od strony Baraniej Góry przeprojektowano trasą czerwonego szlaku czechosłowackiego (tzw. Bezručova stezka[3][122][123]) – w kierunku południowo-zachodnim. Ścieżka najpierw opadała o 550 m do doliny Olzy na wysokości Piosku, po czym z powrotem wspinała się na Girową. Dalej w okolicy Mostów (Przełęcz Jabłonkowska) szlak wchodził w wyodrębniany obecnie Beskid Morawsko-Śląski. Po przekroczeniu potoku Osetnica, prowadził na Wielki i Mały Połom, gdzie odbijał na północ. Przebiegał przez najwyższą w grzbiecie Ropicę, skąd wiódł na Praszywą[64][124][125][126]. Swój bieg kończył w okolicy wsi Ligotka Kameralna[k].

Nowo przyłączony odcinek szlaku przebiegał obok szeregu schronisk należących przed 1938 rokiem tak do Klubu Czechosłowackich Turystów, Beskidenverein, jak i do osób prywatnych (te pierwsze przekazano w zarząd organizacjom polskim, głównie PTT). Były to schroniska: na Girowej (PTT), na Skałce (BV), pod Wielkim Połomem wraz z Kamienną Chatą (PTT), na Sławiczu (dwa – prywatne i BV), na Ropiczce (PTT), pod Kotarzem (prywatne) i na Praszywej (PTT)[125][129][130][131].

Szlaki wariantowe

Wielka Racza

Choć zgodnie z założeniem Główny Szlak Karpacki (a wcześniej „zachodniobeskidzki”) miał wieść przez najważniejsze i najciekawsze miejsca w polskich górach, to jednak niekiedy niemożliwym było logiczne połączenie wszystkich odcinków w jeden szlak główny. Dość wcześnie pojawiła się zatem koncepcja uzupełnienia przebiegu szlaku o odcinki wariantowe znakowane biało-niebiesko-biało[1][132]. Należy zaliczyć do nich okrężny szlak raczański w Beskidzie Żywieckim (z Baraniej Góry przez Zwardoń, Wielką Raczę, Przełęcz Ujsolską na Pilsko – omijający Węgierską Górkę; 1928–1929)[1][67][68][133][134][135][136], szlak podhalański (z Policy przez Żeleźnicę na Stare Wierchy w Gorcach – omijający Jordanów i Rabkę; 1930–1932)[1][34][137] oraz szlak pieniński (omijający Krościenko i Przehybę, 1926–1928)[1][33][80][83][138]. W 1938 roku ustanowiono szlak wariantowy w Beskidzie Niskim w okolicy Rymanowa i Iwonicza. Ponadto w Bieszczadach Wschodnich wyznakowano wariantowy szlak wiodący pasmem granicznym pomiędzy Jawornikiem Wielkim a Czarną Repą (omijający Sławsko)[91][95][96][139]. Podobne obejścia przewidziano w Gorganach w Paśmie Bratkowskiej czy w Beskidach Huculskich[54].

Uwagi

  1. ↑ a b Dokładna długość szlaku nie została jednoznacznie wskazana w literaturze, a trudności w jej ustaleniu wynikają m.in. ze zmian jego przebiegu oraz nieokreślonych jednoznacznie punktów skrajnych. O szlaku liczącym około 600 km wspominali biorący aktywny udział w jego wyznaczaniu Władysław Midowicz[1] oraz jego pomysłodawca Kazimierz Sosnowski[2] (ten ostatni w 1938 roku pisząc o perspektywie wydłużenia trasy na terenie przyłączonego Zaolzia, wspominał o szlaku „blisko 700-kilometrowym”)[3]. Wartość ta – tj. 600 km – jest jednak z pewnością znacznie niedoszacowana. Oficjalna długość współczesnego Głównego Szlaku Beskidzkiego powielającego w znacznej mierze jego trasę, a kończącego się w pobliżu granicy polsko-ukraińskiej, wynosi 519 km[4], podczas gdy liczona w linii prostej odległość z Przełęczy Użockiej (położonej tuż za granicą) do Stogu wynosi ok. 170 km[5]. Vademecum Górskie Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK podaje dla Głównego Szlaku Karpackiego wartość „niespełna 750 km”[4], choć według opracowań prywatnych szlak miał liczyć nawet ok. 840 km – to jednak przy założeniu, że na obecnym terytorium Polski liczył ok. 500 km, zaś na terytorium Ukrainy ok. 340 km (z punktem końcowym w Szybenem)[6]. Zbliżony wynik (825 km) daje próba odtworzenia przebiegu szlaku głównego na odcinku Ustroń-Polana – Stóg[7].
  2. ↑ a b Przed 1935 rokiem wyznakowano czerwony szlak biegnący z pustelni bł. Jana z Dukli koło Nowej Wsi przez Cergową do Iwonicza-Zdroju pomyślany jako przedłużenie szlaku głównego[51][52]. Niemniej już na 1934 rok planowano wytyczenie szlaku prowadzącego na wschód odmienną trasą, pasem granicznym[49]. Pomysł ten zrealizowano rok później[53]. Po połączeniu w okolicy Dukli dwóch odcinków szlaku głównego prawdopodobnie przebiegał on szosą biegnącą w kierunku Przełęczy Dukielskiej[45] (w 1935 roku informowano o dociągnięciu szlaku od zachodu do tejże przełęczy)[2][52]. Jednocześnie w okolicy Iwonicza-Zdroju przewidziano istnienie szlaku wariantowego[54].
  3. ↑ W 1925 roku szlak zachodniobeskidzki poprowadzono przez Mędralową, jednak już w roku 1927 jego trasę przesunięto na skrót omijający szczyt[22][70][71]. Po zmianach linii granicznej w 1938 roku teren, przez który przebiegał szlak, przyłączono do Polski[72].
  4. ↑ Pierwotnie szlak biegł przez Małą Babią Górę, z pominięciem schroniska[74]. Dopiero w 1927 roku został on przeniesiony na płaj biegnący przez Czarną Halę na Markowe Szczawiny[16][71].
  5. ↑ Po połączeniu w rejonie Przełęczy Użockiej odcinków środkowego i wschodniego do Sianek odchodził szlak łącznikowy, także znakowany na czerwono[89].
  6. ↑ Pierwotnie planowano, że z Pikuja szlak będzie wiódł do wsi Husne Wyżne, skąd szosą przez Matków, Smorze, Tucholkę i Pławie dotrze na Trościan[40][92]. Początkowo wyznaczono jednak szlak z Pikuja do Klimca w okolicy Przełęczy Tucholskiej, a stamtąd do Tucholki i dalej w kierunku Trościana[93]. W 1933 roku wyznakowano drogę łączącą Pikuj z Jawornikiem Wielkim, na którą przeniesiono następnie biało-czerwono-białe znaki szlaku głównego[94].
  7. ↑ W 1935 szlak czerwony odnowiono na odcinku od Schroniska na Zaroślaku do Pop Iwana[53]. Na mapie dołączonej do „Przewodnika historyczno-turystycznego po Gorganach i Czarnohorze” autorstwa Adama Lenkiewicza z 1937 roku (wydanej na bazie map Wojskowego Instytutu Geograficznego) po minięciu Pop Iwana szlak w kierunku Szybenego opisany jest jako „nieznakowany w terenie”[110].
  8. ↑ Mieczysław Orłowicz w artykule prasowym z marca 1939 roku wskazuje w sposób ogólnikowy, że Główny Szlak Karpacki na terytorium województwa stanisławowskiego został wyznaczony od Klimca aż po Czywczyn[115] – to jest główny szczyt pasma nieznacznie poprzedzający Popadię.
  9. ↑ Znakowany czerwono szlak z Popadii doliną Popadyńca wyznaczono już w roku 1930[36].
  10. ↑ Sam Stóg znajduje się przy tym poza arkuszem. Obejmująca ten sam obszar mapa WIG-u (arkusz Żabie) została wydana w 1933 roku i nie doczekała się już aktualizacji. Na niej czerwony szlak główny kończy się tuż za Howerlą[101]. Szlaku nie notuje również obejmujący wierzchołek Stogu arkusz „Burkut” – został on jednak wydany w 1932 roku i w 1938 roku wznowiono go jako jedynie „częściowo uzupełniony”[117]. Niemniej w żadnym ze sprawozdań z przebiegu robót w górach żaden z oddziałów PTT nie informował o wyznaczeniu szlaku na Stóg – w szczególności Oddział Czarnohorski PTT w Kołomyi wskazywał, że w 1934 roku nie przeprowadził znakowania żadnych nowych szlaków[118].
  11. ↑ W lakonicznych doniesieniach prasowych z epoki jako na punkt końcowy (początkowy) szlaku wskazuje się położone po sąsiedzku wsie Ligotka Kameralna[3][125][127] oraz Gnojnik[45]. Czechosłowacki czerwony szlak, którego trasą co do zasady poprowadzono przedłużenie Głównego Szlaku Karpackiego, kończył się natomiast przy nieodległej stacji kolejowej Wojkowice[64]. Najprawdopodobniej jednak po wyznaczeniu nowego szlaku czerwonego z Ligotki Kameralnej na Praszywą kolor ostatniego odcinka dotychczasowego szlaku do Wojkowic zmieniono na zielony[125][128].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h Midowicz 1988 ↓, s. 102.
  2. ↑ a b c d e f Kazimierz Sosnowski, Słowo wstępne, Walery Goetel, Jan Alfred Szczepański (red.) [online], Wierchy 1935 ↓, s. 51–52.
  3. ↑ a b c Kazimierz Sosnowski, Górski świat Zaolzia : Nowe polskie szlaki turystyczne, „Polska Zachodnia” (297), 29 października 1938, s. 6 (pol.).
  4. ↑ a b c Zofia Wąchocka, Główny Szlak Beskidzki [online], Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze [dostęp 2022-08-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-12] (pol.).
  5. ↑ Pomiar – 168,7 km [online], mapy.cz [dostęp 2023-09-09] (pol.).
  6. ↑ a b Adam Rugała, Główny Szlak Beskidzki Wschodniokarpacki [online], rugala.pl, 13 października 2021 [zarchiwizowane z adresu 2022-04-05] (pol.).
  7. ↑ Ślad szlaku (825 km) [online], mapy.cz [dostęp 2023-09-13] (pol.).
  8. ↑ a b c d e Władysław Krygowski, Kronika | Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. – Turystyka. Walery Goetel, Jan Alfred Szczepański (red.) [online], Wierchy 1935 ↓, s. 191–192, 195.
  9. ↑ a b Organ 2021 ↓, s. 127–128.
  10. ↑ a b Punktacja GOT do zdobywania odznak na Głównym Szlaku Beskidzkim [online], Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze [dostęp 2023-09-08] [zarchiwizowane z adresu 2022-05-21].
  11. ↑ Odznaka PTT „Szlak Grybów – Rzeszów” [online], Polskie Towarzystwo Tatrzańskie [dostęp 2022-08-01] [zarchiwizowane z adresu 2021-05-08] (pol.).
  12. ↑ Pavel Forgáč, Východokarpatská magistrála [online], hiking.dennikn.sk, 4 stycznia 2020 [dostęp 2023-09-05] [zarchiwizowane z adresu 2022-10-06] (słow.).
  13. ↑ a b c Kazimierz Sosnowski, Turystyka polska a Beskidy Zachodnie. (Plany zagospodarowania). (Dokończenie). Ferdynand Goetel (red.), „Przegląd Sportowy” (33), Kraków, 15 sierpnia 1923, s. 4–5 (pol.).
  14. ↑ a b Kazimierz Sosnowski, Turystyka polska a Beskidy Zachodnie. (Plany zagospodarowania). Ferdynand Goetel (red.), „Przegląd Sportowy” (29), Kraków, 19 lipca 1923, s. 5 (pol.).
  15. ↑ a b Sosnowski 1926 ↓, s. 432.
  16. ↑ a b c d e Midowicz 1988 ↓, s. 99.
  17. ↑ Kazimierz Sosnowski, Turystyka polska a Beskidy Zachodnie. (Plany zagospodarowania). (Ciąg dalszy). Ferdynand Goetel (red.), „Przegląd Sportowy” (30), Kraków, 26 lipca 1923, s. 4–5 (pol.).
  18. ↑ a b Michał Bożek, Walka o zagospodarowanie turystyczne Beskidów Zachodnich pomiędzy Związkiem Beskidzkim a Towarzystwem Tatrzańskim, [w:] Adam Lityński i inni red., Verus amicus rara avis est : studia poświęcone pamięci Wojciecha Organiściaka, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2020, s. 71–78, ISBN 978-83-226-3814-9 [dostęp 2024-04-18] [zarchiwizowane z adresu 2024-04-18] (pol.).
  19. ↑ Organ 2021 ↓, s. 103.
  20. ↑ Władysław Midowicz, Beskidy sprzed ćwierć wieku, Walery Goetel (red.), „Wierchy” (18), Kraków: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, 1948, s. 238–239 (pol.).
  21. ↑ a b Emil Stolfa, Kronika | Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Jan Gwalbert Pawlikowski (red.) [online], Wierchy 1927 ↓, s. 181.
  22. ↑ a b c d e Emil Stolfa, Kronika. | Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.), „Wierchy”, Zarząd Główny i Oddział Lwowski Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (6), Kraków: Gebethner i Wolff, 1928, s. 189–190 (pol.).
  23. ↑ Kazimierz Sosnowski, Kronika | Z krynickich terenów. Nowe szlaki górskie. Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.) [online], Wierchy 1931 ↓, s. 178.
  24. ↑ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1 IV 1937 r. do 31 XII 1937 r. oraz finansowe za rok 1937, Kraków: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, 1938, s. 25 (pol.).
  25. ↑ Midowicz 1988 ↓, s. 100–101.
  26. ↑ Walery Goetel, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. | Zarząd Główny | Sprawozdanie Komisyi dla robót w górach za rok 1924, Jan Gwalbert Pawlikowski (red.) [online], Wierchy 1925 ↓, s. 296.
  27. ↑ Jerzy Konopacki, Feliks Rapf, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. | Oddziały | Oddział Nowosądecki, „Beskid“, Jan Gwalbert Pawlikowski (red.) [online], Wierchy 1925 ↓, s. 306.
  28. ↑ Emil Stolfa, Jan Czerwiński, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. | Oddziały | Oddział Nowosandecki P. T. T. „Beskid“, Jan Gwalbert Pawlikowski (red.), „Wierchy”, Zarząd Główny i Oddział Lwowski Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (4), Lwów: Wydawnictwo Altenberga, 1926, s. 218 (pol.).
  29. ↑ Władysław Midowicz, Kronika | Gospodarka turystyczna w Beskidach Zachodnich, Jan Gwalbert Pawlikowski (red.) [online], Wierchy 1927 ↓, s. 154.
  30. ↑ a b Emil Stolfa, Jan Czerwiński, Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1928 do 28 lutego 1929 roku. Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.) [online], Wierchy 1929 ↓, s. IV.
  31. ↑ a b Midowicz 1988 ↓, s. 101.
  32. ↑ a b Emil Stolfa, Jan Czerwiński, Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1929 do 28 lutego 1930 roku. Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.) [online], Wierchy 1930 ↓, s. VI.
  33. ↑ a b c Feliks Rapf, Wskazówki do znakowania szlaków turystycznych w górach, Stanisław Faecher (red.), „Przegląd Turystyczny”, rok IV (9–10), Kraków: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, czerwiec 1928, s. 2, 6 (pol.).
  34. ↑ a b Sosnowski 1926 ↓, s. 433.
  35. ↑ Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.), Sprawozdania oddziałów, kół i sekcyj Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za rok 1929 | Oddział w Rabce. [online], Wierchy 1930 ↓, s. LIX.
  36. ↑ a b c d e Emil Stolfa, Jan Czerwiński, III. Roboty w Górach., [w:] Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.), Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1930 do 28 lutego 1931 r., Wierchy 1931 ↓, s. XIII-XIV, XVIII, XX.
  37. ↑ Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.), Sprawozdania oddziałów, kół i sekcyj Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za rok 1930 | Oddział w Rabce. [online], Wierchy 1931 ↓, s. LXXXVI.
  38. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 431–434.
  39. ↑ Walery Goetel, Roboty w górach P. T. T. w roku 1924 i program robót na rok 1925, Stanisław Faecher (red.), „Przegląd Turystyczny”, rok I (2), Kraków: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, czerwiec 1925, s. 11 (pol.).
  40. ↑ a b c d e f Emil Stolfa, Jan Czerwiński, II. Komisje międzyoddziałowe | B. Komisja Wschodnio-beskidzka, [w:] Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.), Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1930 do 28 lutego 1931 r., Wierchy 1931 ↓, s. X–XII.
  41. ↑ Midowicz 1988 ↓, s. 101–102.
  42. ↑ Gąsiorowski 1933b ↓, s. 485–492.
  43. ↑ a b Jagoda Wierzejska, Aspekty ideologiczne turystyfikacji Karpat Wschodnich w Drugiej Rzeczypospolitej (1918–1939), [w:] Ewa Grzęda (red.), Od Kaukazu po Sudety. Studia i szkice o poznawaniu i zamieszkiwaniu gór dalekich i bliskich, Kraków: Universitas, 2020, s. 272–273, ISBN 978-83-2423-678-7 [dostęp 2023-06-04] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-04] (pol.).
  44. ↑ a b Stanisław Leszczycki, Zarys antropogeograficzny Łemkowszczyzny. Walery Goetel, Jan Alfred Szczepański (red.) [online], Wierchy 1935 ↓, s. 84.
  45. ↑ a b c d e Władysław Krygowski, Gospodarka turystyczna w Karpatach, Kazimierz Pawlewski (red.) [online], Wiadomości Ziem Górskich (6) 1939 ↓, s. 2–6.
  46. ↑ Sprawozdanie… 1933 ↓, s. 12.
  47. ↑ Sprawozdanie… 1933 ↓, s. 33.
  48. ↑ a b c Sprawozdanie… 1934 ↓, s. 25.
  49. ↑ a b Sprawozdanie… 1935 ↓, s. 19.
  50. ↑ Organ 2021 ↓, s. 107.
  51. ↑ a b Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Jasło (pas 50, słup 33), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1938 (pol.).
  52. ↑ a b Adam Wójcik-Bieśnicki, Beskid Niski jako teren turystyczny. Walery Goetel, Jan Alfred Szczepański (red.) [online], Wierchy 1935 ↓, s. 97–98, 102.
  53. ↑ a b c Sprawozdanie… 1936 ↓, s. 22.
  54. ↑ a b Sprawozdanie… 1939 ↓, s. 36.
  55. ↑ Sprawozdanie… 1936 ↓, s. 5–6.
  56. ↑ Sprawozdanie… 1936 ↓, s. 12.
  57. ↑ Sprawozdanie… 1936 ↓, s. 44.
  58. ↑ Sprawozdanie… 1937 ↓, s. 23.
  59. ↑ Władysław Krygowski, Kronika | Turystyka – taternictwo – ratownictwo, „Wierchy”, Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (22), Kraków: Sport i Turystyka, 1953, s. 238–239 (pol.).
  60. ↑ a b Galicz 1931 ↓, s. 138–139, 145.
  61. ↑ a b Sosnowski 1930 ↓, s. 18*, 19*.
  62. ↑ Kazimierz Sosnowski, Kronika | Piśmiennictwo | Mapa schematyczna Beskidu Zachodniego, Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.) [online], Wierchy 1930 ↓, s. 240.
  63. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 410, 412–413.
  64. ↑ a b c d Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Cieszyn (pas 50, słup 27), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1934–1938 (pol.).
  65. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 414.
  66. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 392, 417.
  67. ↑ a b c d Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Żywiec (pas 50, słup 28), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1934–1938 (pol.).
  68. ↑ a b Władysław Midowicz, Kronika | Gospodarka turystyczna w Beskidzie Zachodnim. – 1928/29. Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.) [online], Wierchy 1929 ↓, s. 175.
  69. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 308, 320–321.
  70. ↑ Midowicz 1988 ↓, s. 99–101.
  71. ↑ a b Sosnowski 1930 ↓, s. 5*.
  72. ↑ Walery Goetel, Jan Alfred Szczepański (red.), Kronika | Polskie Towarzystwo Tatrzańskie i odzyskane ziemie górskie, Wierchy 1938 ↓, s. 141.
  73. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 279–280, 287–288.
  74. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 288.
  75. ↑ Władysław Krygowski, Kronika | Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. – Turystyka i narciarstwo. Walery Goetel, Jan Alfred Szczepański (red.) [online], Wierchy 1936 ↓, s. 213.
  76. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Babia Góra (pas 50, słup 29), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1934–1938 (pol.).
  77. ↑ a b Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Rabka (pas 50, słup 30), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1934 (pol.).
  78. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Zakopane (pas 51, słup 30), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1934–1938 (pol.).
  79. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 218–219.
  80. ↑ a b c d Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Szczawnica (pas 51, słup 31), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1936–1938 (pol.).
  81. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 123–124.
  82. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 104–105.
  83. ↑ a b c Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Krynica (pas 51, słup 32), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1936–1938 (pol.).
  84. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Gorlice (pas 50, słup 32), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1937 (pol.).
  85. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Jaśliska (pas 51, słup 33), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1938 (pol.).
  86. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Lesko (pas 51, słup 34), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1938 (pol.).
  87. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Łupków (pas 52, słup 34), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1938 (pol.).
  88. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Dźwiniacz Górny (pas 52, słup 35), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1937 (pol.).
  89. ↑ a b Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Turka (pas 52, słup 36), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1937 (pol.).
  90. ↑ Gąsiorowski 1933a ↓, s. 82.
  91. ↑ a b Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Pikuj (pas 53, słup 36), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1937 (pol.).
  92. ↑ Emil Stolfa, Jan Czerwiński, Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 kwietnia 1931 do 31 marca 1932 roku. Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.), „Wierchy”, Zarząd Główny i Oddział Lwowski Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (10), Kraków: Gebethner i Wolff, 1932, s. XI (pol.).
  93. ↑ a b Gąsiorowski 1933b ↓, s. 485.
  94. ↑ Gąsiorowski 1933a ↓, s. 167, 169.
  95. ↑ a b Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Sławsko (pas 53, słup 37), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1937 (pol.).
  96. ↑ a b Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Seneczów (pas 54, słup 37), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1937 (pol.).
  97. ↑ Władysław Krygowski, Kronika | Polskie Towarzystwo Tatrzańskie: Refleksje – fakty – zadania, Walery Goetel, Jan Alfred Szczepański (red.) [online], Wierchy 1938 ↓, s. 151.
  98. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Porohy (pas 54, słup 38), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1935 (pol.).
  99. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Rafajłowa (pas 55, słup 38), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1935 (pol.).
  100. ↑ a b Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Mikuliczyn (pas 55, słup 39), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1933 (pol.).
  101. ↑ a b Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Żabie (pas 56, słup 39), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1933 (pol.).
  102. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 410–412, 417.
  103. ↑ Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.), Sprawozdania oddziałów, kół i sekcyj Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za rok 1929 | Oddział „Beskid Śląski“ w Cieszynie. | Koło Oddziału Cieszyńskiego w Bielsku. [online], Wierchy 1930 ↓, s. LXIX.
  104. ↑ Sprawozdanie… 1934 ↓, s. 23.
  105. ↑ Galicz 1931 ↓, s. 117–118.
  106. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 410.
  107. ↑ Sosnowski 1930 ↓, s. 18*.
  108. ↑ Sprawozdanie… 1934 ↓, s. 24.
  109. ↑ a b Emil Stolfa, Jan Czerwiński, II. Komisje międzyoddziałowe | A. Komisja Zachodnio-beskidzka, [w:] Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.), Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1930 do 28 lutego 1931 r., Wierchy 1931 ↓, s. VII, X.
  110. ↑ a b Józef Moszczeński (red.), Mapa Czarnohora do Przewodnika historyczno-turystycznego Szlakiem II Brygady Legionów Polskich w Karpatach Wschodnich, skala 1:100 000, Warszawa: Zakłady Graficzne J. Hurwicz, 1937 (pol.).
  111. ↑ a b c Lenkiewicz i Niedenthal 1937 ↓, s. 284.
  112. ↑ Stanisław Garztecki (red.), 8 nowych schronisk w Karpatach, „Wiadomości Turystyczne”, rok V (12), 15 czerwca 1935, s. 4 (pol.).
  113. ↑ Witold Mileski, Kronika | Ochrona przyrody, Walery Goetel, Jan Alfred Szczepański (red.) [online], Wierchy 1936 ↓, s. 212.
  114. ↑ a b Stanisław Garztecki (red.), Nowy rezerwat na Huculszczyźnie, „Wiadomości Turystyczne”, rok VI (7), 1 kwietnia 1936, s. 8 (pol.).
  115. ↑ Mieczysław Orłowicz, Ograniczenia w strefie nadgranicznej (5), Kazimierz Saysse-Tobiczyk, Adam Zieliński (red.), „Jedziemy” (7), Wydawnictwo Ligi Popierania Turystyki, 5 marca 1939, s. 6 (pol.).
  116. ↑ Lenkiewicz i Niedenthal 1937 ↓, s. 284–285, 319.
  117. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Burkut (pas 57, słup 39), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1932–1938 (pol.).
  118. ↑ Sprawozdanie… 1935 ↓, s. 52.
  119. ↑ Sprawozdanie… 1937 ↓, s. 21.
  120. ↑ Sprawozdanie… 1939 ↓, s. 11.
  121. ↑ Sprawozdanie… 1939 ↓, s. 18, 36.
  122. ↑ Sosnowski 1930 ↓, s. 21*.
  123. ↑ Galicz 1931 ↓, s. 209.
  124. ↑ Kazimierz Pawlewski, Z działalności Polskiego T-wa Tatrzańskiego, Kazimierz Pawlewski (red.) [online], Wiadomości Ziem Górskich (6) 1939 ↓, s. 14.
  125. ↑ a b c d Mieczysław Orłowicz, Wrażenia z Beskidów Jabłonkowskich (Dokończenie), Kazimierz Saysse-Tobiczyk, Adam Zieliński (red.), „Jedziemy” (21), Wydawnictwo Ligi Popierania Turystyki, 11 czerwca 1939, s. 7 (pol.).
  126. ↑ Sosnowski 1930 ↓, s. 21*–22*.
  127. ↑ Zbigniew Tokarski, Ważniejsze wydarzenia turystyczne w drugim kwartale 1939 r. Stanisław Leszczycki (red.), „Turyzm Polski”, rok II (7–8), Kraków: Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, lipiec 1939, s. 137 (pol.).
  128. ↑ Julian Żukowski, Polskie schroniska turystyczne w zachodniej części Beskidów śląskich, Kazimierz Pawlewski (red.), „Wiadomości Ziem Górskich” (7), Związek Ziem Górskich, 1 lipca 1939, s. 17–18 (pol.).
  129. ↑ Mieczysław Orłowicz, Wrażenia z Beskidów Jabłonkowskich, Kazimierz Saysse-Tobiczyk, Adam Zieliński (red.), „Jedziemy” (19), Wydawnictwo Ligi Popierania Turystyki, 28 maja 1939, s. 6–7 (pol.).
  130. ↑ Mieczysław Orłowicz, Wrażenia z Beskidów Jabłonkowskich (2), Kazimierz Saysse-Tobiczyk, Adam Zieliński (red.), „Jedziemy” (20), Wydawnictwo Ligi Popierania Turystyki, 4 czerwca 1939, s. 6–7 (pol.).
  131. ↑ Kazimierz Sosnowski, Górski świat Zaolzia : Nowe polskie szlaki turystyczne, „Polska Zachodnia” (298), 30 października 1938, s. 6 (pol.).
  132. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 431–432.
  133. ↑ Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Ujsoły (pas 51, słup 28), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1938 (pol.).
  134. ↑ Jan Gwalbert Pawlikowski, Walery Goetel (red.), Sprawozdania oddziałów, kół i sekcyj Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za rok 1929 | Oddział Babiogórski w Żywcu | Koło w Białej przy Oddziale Babiogórskim. [online], Wierchy 1930 ↓, s. LXIX.
  135. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 333, 334–335, 394–395.
  136. ↑ Sosnowski 1930 ↓, s. 8*, 15*–16*.
  137. ↑ Sosnowski 1930 ↓, s. 4*.
  138. ↑ Sosnowski 1926 ↓, s. 172–176.
  139. ↑ Gąsiorowski 1933a ↓, s. 208–209, 211, 213.

Bibliografia

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!