Bazylika kolegiacka Świętej Trójcy w Krośnie

Kościół Świętej Trójcy w Krośnie
	nr rej. 9-ZN z dnia 21.11.1948
	bazylika mniejsza, kolegiata; kościół farny, kościół parafialny
	; Bazylika kolegiacka Świętej Trójcy
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Miejscowość	Krosno
Adres	Józefa Piłsudskiego 5, 38-400 Krosno
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Trójcy Przenajświętszej w Krośnie
Bazylika mniejsza; • nadający tytuł	od 1998; Jan Paweł II
Wezwanie	Świętej Trójcy
Wspomnienie liturgiczne	Święto Trójcy Świętej
Historia
Data zakończenia budowy	1342
Fundator	Kazimierz Wielki
Dane świątyni
Styl	gotycki
Świątynia; • materiał bud.	; • cegła
Wieża kościelna; • liczba wież; • wysokość wież	; 1; 38 m
Ołtarz; • liczba ołtarzy	; 18
Liczba naw	3
Organy; • liczba głosów; • liczba manuałów	; 28; 2
Dzwonnica; • typ dzwonnicy; • nazwa dzwonu	; wolno stojąca; „Urban”, „Jan” i „Marian” z 1639
	Położenie na mapie Krosna Krosno, kościół farny
	Położenie na mapie Polski Krosno, kościół farny
	Położenie na mapie województwa podkarpackiego Krosno, kościół farny
	49°41′39″N 21°45′49″E/49,694167 21,763611
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Bazylika kolegiacka Świętej Trójcy w Krośnie (fara krośnieńska) – zabytkowy parafialny kościół rzymskokatolicki w Krośnie. Jest farą (kościołem farnym) dla Krosna, czyli najstarszym kościołem w mieście.

Historia i opis

Tradycyjnie przyjmuje się, że zarówno parafia, jak i pierwszy kościół powstał w 1342 roku. Pełny obwód ścian odnaleźć można w prezbiterialnej i nawowej części dzisiejszej świątyni^[2]. Pierwotne prezbiterium, niższe od obecnego, nakryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym osadzonym na kamiennych wspornikach. Dwunawowy halowy korpus świątyni nakrywało pierwotnie pięć przęseł sklepienia o elementach trójpodporowych, wspartych na czterech umieszczonych osiowo filarach międzynawowych. Sklepienia tego typu były bardzo popularne w Małopolsce w czasach Kazimierza Wielkiego. Zbliżone realizacje, związane bezpośrednio z patronatem artystycznym tego monarchy, powstały równocześnie w Wiślicy, Niepołomicach, Stopnicy, Szydłowie i Nowym Sączu^[2].

Efektem znacznego rozwoju i wzbogacenia się miasta w wieku XV były ustawiczne rozbudowy jego głównej świątyni. W pierwszej połowie tego stulecia od północy zostają dobudowane kaplice św. Anny (przed 1402) i św. Wojciecha (przed 1448), a od strony południowej Bractwa Najświętsze Maryi Panny (przed 1446) i śś. Piotra i Pawła (przed 1512). U schyłku XV wieku nadbudowano prezbiterium i zasklepiono go nowym, zachowanym do dzisiaj, późnogotyckim sklepieniem sieciowym. Przełom wieku XV i XVI przyniósł powiększenie zakrystii w kierunku wschodnim i jej nadbudowę o pomieszczenie skarbca na piętrze. W roku 1638 miał miejsce w Krośnie groźny pożar, który strawił znaczną część miasta. Do niedawna przypuszczano, że ogień poważnie zniszczył także główną świątynię miasta. W świetle naszych badań twierdzenia takie wydają się jednak mocno przesadzone^[2].

Nowożytny kształt architektoniczny kościoła jest zasługą rajcy krośnieńskiego szkockiego pochodzenia Wojciecha Roberta Portiusa, który na ten cel przeznaczył znaczną część swoich dochodów. Prace zrealizowane w tym czasie, prowadzone być może pod kierunkiem włoskiego muratora Wincentego Petroniego, przeobraziły wnętrze świątyni z gotyckiego na manierystyczne. Z tego czasu pochodzi zachowane do dziś w nawie kościoła sklepienie kolebkowe z lunetami, wsparte na wprowadzonych do wnętrza świątyni skarpach wewnętrznych, jak też kolebkowo – krzyżowe sklepienia kaplic bocznych. Wtedy też, na polecenie Portiusa, Petroni przebudował kaplicę śś. Piotra i Pawła (przylegającą od południa do nawy kościoła) na kopułowe mauzoleum rodziny Portiusów. W takiej formie, z niewielkimi już tylko zmianami, krośnieński kościół farny przetrwał do początku XX wieku, kiedy odrestaurowano i odsłonięto wiele zatartych wcześniej cech i elementów stylowych^[2].

Polichromię ścian prezbiterium wykonał w 1899 r. Franciszek Daniszewski.

W czasie II wojny światowej uległa zniszczeniu sygnaturka, której nie odtworzono.

Widok kościoła około 1910
Panorama kościoła, 1939
Prezbiterium, 1905
Wieża, 1908

W roku 2004 archeolog Jan Gancarski prowadził wykopaliska w krypcie Fary, gdzie odkryto nieznane wcześniej sarkofagi biskupów.

17 września 2012 w bazylice została odsłonięta tablica upamiętniająca ofiary zbrodni katyńskiej związane z Krosnem; w inskrypcji zostali wymienieni m.in.: st. post. Franciszek Ambicki, kpt. inż. Stanisław Jugendfein, por. Marian Sanok, ppor. Michał Seredyński, ppłk dypl. Józef Trepto^[3]^[4].

Od sierpnia 2014 roku, proboszczem parafii jest ks. dr. prał Andrzej Chmura.

Ważniejsze elementy wnętrza

Wystrój wnętrza jest jednym z najlepiej zachowanych i najbogatszych w tej części kraju.

Grupa Pasji na belce tęczowej – wybitne dzieło rzeźby gotyckiej, wykonane w warsztacie krakowskim około 1400 r.

Na wewnętrznej arkadzie łuku tęczowego wmurowane jest wczesnobarokowe epitafium Zofii Kanafolskiej z Kiellarów (zm. 1640). Wykonane z czarnego marmuru dębnickiego posiada owalny portret zmarłej malowany na blasze, umieszczony w przerwanym przyczółku. Jest tutaj także obraz „Koronacja Matki Boskiej przez Trójcę Świętą” malowany przez Jakuba Trwałego na desce ok. 1480 r., a także dzieło krakowskiego malarza Jana Wielkiego z lat 70. XV wieku, które jest powieszone na filarze arkady tęczowej, przy wejściu do prezbiterium.

Późnomanierystyczny ołtarz główny z lat 30. XVII w., a w nim obraz „Adoracja Trójcy Świętej i Matki Boskiej”, namalowany przez weneckiego malarza Tomasza Dolabellę. W ołtarzu znajduje się także obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, współczesny ołtarzowi, namalowany według ryciny rzymskiego rytownika Antonia Caranzani. Inny obraz to Adoracja Najświętszego Sakramentu przez przedstawicieli duchowieństwa i stanów świeckich, namalowany według grafiki rytownika antwerpskiego Antoniego Wierixa.

W lewej ścianie prezbiterium: płyta nagrobna biskupa Stanisława Tarły. Na marmurowej płycie jest herb „Topór” oraz insygnia biskupie wraz z napisem: „A.D. 1544 die 14 Decembris”

Nagrobek z prawej strony ołtarza: Jana Skotnickiego (pierwowzór Rejenta Milczka z „Zemsty” A. Fredry) i jego żony Zofii Skotnickiej z Ligęzów (córka Mikołaja Ligęzy starosty bieckiego – kasztelana wiślickiego), uznany za wybitne dzieło wczesnobarokowej sztuki sepulkralnej, wykonany ok. 1621^[5] z czarnego marmuru przez włoskich artystów pracujących dla Zygmunta III Wazy.

Stalle mansjonarskie w prezbiterium, z ok. 1600 r. dla Kolegium Mansjonarzy, zdobione malowidłami ze scenami biblijnymi i przedstawieniami świętych.
Dziesięć ołtarzy bocznych, w z XVII w., wykonanych przez snycerzy krośnieńskich.
Dwadzieścia kilka obrazów namalowanych przez polskich artystów z kręgu Tomasza Dolabelli, w tym płótna, wyróżniające się rodzajowym sarmackim ujęciem, związane z tematyką śmierci: Memento mori, Dzwon Śmierci, Niewiasta za grzechy potępiona, Cztery rzeczy ostateczne^[5].
Cynowa chrzcielnica w kaplicy Św. Wojciecha, wsparta na trzech leżących lwach, ufundowana przez Wojciecha Portiusa w 1634 r.
Manierystyczna ambona ufundowana przez Annę Porcjuszową z Hesnerów. Malarskie personifikacje cnót kardynalnych: wstrzemięźliwości, roztropności i męstwa oraz cnót teologalnych: miłości, nadziei i wiary. Obok usytuowana jest ława Wojciecha Portiusa z personifikacją sprawiedliwości. Ambona z połowy XVII w.

Chór muzyczny z połowy XVII wieku z prospektem organowym fundowanym przez Zofię Skotnicką z Ligęzów.

Obrazy: „Sąd Ostateczny” na ścianie tęczowej, namalowany według ryciny flamandczyka Jana Sadelera, nad wejściami do kaplic cztery obrazy dostosowane kształtem do ścian: Św. Jerzy malowany według ryciny Heinricha Ullricha, rytownika norymberskiego, Zabójstwo św. Stanisława oraz wspomniane już Dzwon śmierci (namalowany według ryciny Hieronima Wierixa) i Niewiasta potępiona za grzechy zatajone. Na filarach wewnętrznych nawy cykl obrazów z życia Chrystusa: Gody w Kanie Galilejskiej, malowany według rycin Martina de Vosa, Chrystus w drodze do Emaus, Kuszenie Chrystusa, Cudowny połów ryb, Chrzest Chrystusa w Jordanie. Wśród nowszych obrazów znajduje się Św. Teresa, namalowana przez ówczesnego ucznia gimnazjum, malarza Stanisława Witowskiego-Iskrzyniaka, w roku 1926.
Z okazji beatyfikacji i kanonizacji siostry Faustyny Kowalskiej w kościele umieszczono obraz Jezu ufam Tobie.

Kaplice

Większość kaplic w krośnieńskiej farze zostało ufundowanych przez ród Portiusów (Porcjuszów). Fara ma piękne kaplice: pw. św. św. Piotra i Pawła (dwukopułowe mauzoleum rodziny Portiusów, które wykonał architekt włoski Vincenzo Petroni). Kaplica czteroboczna o ściętych wewnątrz narożach, z kopułą dekorowaną sztukateriami o motywach kartuszowych. Na ścianach kaplicy znajduje się portrety Portiusów, których szczątki spoczywają w niedostępnej krypcie grobowej pod posadzką kaplicy: Anny z Hesnerów Portiusowej (zm. 1648), Roberta Wojciecha Portiusa (zm. 1661) i Tomasza Portiusa – brata Wojciecha Roberta (zm. 1676). Poza tym są tu też kaplice: Matki Boskiej Szkaplerznej, św. Wojciecha (przed 1448), św. Jana Nepomucena, św. Anny (1402).

Dzwonnica

Dzwonnica kościoła farnego wybudowana w latach 1637–1651 z funduszów Wojciecha Roberta Portiusa. Trójkondygnacyjna, odrębna od bryły świątyni, nakryta baniastym hełmem z kolumnową latarnią, którego obecny kształt jest wynikiem modernizacji przy końcu XIX wieku, według proj. arch. Tadeusza Stryjeńskiego. Wysokość wieży wynosi 38 m. Wewnątrz trzy dzwony, odlane po pożarze Krosna w 1639 r., z funduszu Wojciecha Roberta Portiusa, przez ludwisarzy Stefana Meutela i Jerzego Oliviera. Na wieżę trafiły dopiero po 1658 r. Dzwon „Urban” w dolnym obwodzie ma 490 cm^[2]. „Jan” mierzy w dolnym obwodzie 390 cm, natomiast „Marian” 350 cm.

Galeria

Widok na dzwonnicę bazyliki
Widok na wnętrze fary
Kopuła kaplicy Porcjuszów
Ławka Anny i Roberta Portiusów
Kaplica Portiusów z zewnątrz
Widok od strony prezbiterium

Bibliografia

Piotr Łopatkiewicz, Krośnieńska fara w wiekach średnich. Przemiany architektoniczne i uchwytne elementy wyposażenia kościoła do połowy XVI wieku (Krosno: Muzeum Rzemiosła, 1994);
Najstarsze relikty architektoniczne kościoła parafialnego w Krośnie na tle architektury kościołów Kazimierzowskich, [w:] Kościół Farny w Krośnie – pomnik kultury artystycznej miasta. Materiały z sesji naukowej, red. Piotr Łopatkiewicz (Krosno: Muzeum Rzemiosła, 1997), s. 41–66;
O konsekracji kościoła Świętej Trójcy w Krośnie w roku 1512, [w:] Kościół parafialny Świętej Trójcy w Krośnie w panoramie dziejów miasta. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w 500. rocznicę konsekracji kościoła, przeprowadzonej przez Macieja Drzewickiego w 1512 roku (Krosno, 21 września 2012), red. Piotr Łopatkiewicz (Krosno: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Pigonia w Krośnie, 2012), s. 13–23