Najstarsze zapiski pochodzą z IV wieku n.e. (inskrypcje z Rammu i An-Namara). Istnieje wiele odmian pisma arabskiego. Do najważniejszych należą pismo kwadratowe (kufickie) i okrągłe (naschi).
Początkowo pismo arabskie istniało w dwóch formach, pisma monumentalnego służącego do zapisu Koranu (maszk) i pisma kancelaryjnego. W X wieku wezyrabbasydzki Ibn Mukla (886–940) opracował proporcje pisma arabskiego kancelaryjnego oparte na proporcjach koła i kwadratu wytyczanych trzcinką i cyrklem (pismo naschi).
Z pisma naschi rozwinęły się odmiany pisma o okrągłych kształtach:
suls – używany głównie w kancelariach, charakteryzujący się mocnym wydłużeniem liter; w okresie panowania dynastii Safawidów w Iranie wykorzystywany w inskrypcjach zdobiących budowle sakralne;
muhakkak – zbliżony do suls, częstszy w zachodniej części świata muzułmańskiego;
rihani;
ruka.
Pismo monumentalne maszk przekształciło się w VIII wieku za sprawą kaligrafów z Kufy w odmianę o kwadratowym zarysie (pismo kufickie, dukt kufi). Stosowane było do zapisu tekstów religijnych, jako motyw dekoracyjny było obecne w architekturze, na naczyniach i tkaninach. W Maghrebie stosowana była odmiana pisma, wywodząca się z form kwadratowych (pismo maghrebskie). W Iranie powstało m.in. pismo talik („zwisające”), którego od XII wieku używano w poezji i ceramice. Pod koniec XIV wieku kaligraf i miniaturzysta Ali z Tabrizu wprowadził modyfikacje, tworząc nasta'liq, które rozpowszechniły się w Turcji i Indiach. Na początku XVI wieku w Turcji powstało pismo diwani (kancelaryjne), a w XVII wieku szekaste („łamane”), charakteryzuje się mocnym ściśnięciem liter przy jednoczesnym zaznaczeniu ich łuków, przez co pismo to jest czytelne tylko dla wyjątkowo wprawnego czytelnika.
Zasady zapisu
Pismo zapisywane jest z prawa na lewo. Ma 18 podstawowych znaków, które po uzupełnieniu jedną, dwiema lub trzema kropkami tworzą 28 liter oznaczających spółgłoski oraz samogłoski długie i dyftongi. Samogłoski krótkie są w piśmie arabskim pomijane, dlatego jest ono klasyfikowane jako abdżad. Czasami stosuje się jednak na ich oznaczenie dodatkowe znaki samogłoskowe (w arabskich elementarzach i w Koranie).
Litery mogą mieć różne formy w zależności od pozycji w wyrazie (początkowej, środkowej, końcowej albo izolowanej).
Dekoracyjne zapisywanie wersów Koranu doprowadziło w ciągu ponad 1400 lat do powstania wielu szkół kaligrafii. W świecie arabskim kaligrafia uznawana jest za jedną z najwyższych form sztuki. Ma szczególne znaczenie, ponieważ przekazuje treść Koranu – świętej księgi islamu.
Litery arabskie oraz transkrypcja i transliteracja
Litery arabskie wraz z transliteracją ISO oraz transkrypcją polską i IPA
Uwaga: Litery ا, د, ذ, ر, ز, و, ة i ى nie są łączone w piśmie z literami występującymi po nich, nie posiadają więc formy środkowej i początkowej.
W piśmie arabskim używa się dwóch rodzajów cyfr: standardowych arabskich oraz tak zwanych wschodnioarabskich, używanych w Iranie (obok tych arabskich), Pakistanie oraz Indiach.
Porównanie cyfr stosowanych w Europie z arabskimi i wschodnioarabskimi
Na oznaczenie samogłosek oraz końcówek deklinacyjnych istnieją w piśmie arabskim dodatkowe, zwykle nieużywane znaki. Poniżej znajduje się tabela, uwzględniające niektóre z nich:
Znaki samogłoskowe wraz z nazwą, znaczeniem i przykładami
znak
przykład
transkrypcja przykładu
nazwa
znaczenie
َ
بَ
ba
fatha
krótkie a
ِ
بِ
bi
kasra
krótkie i
ُُ
بُ
bu
damma
krótkie u
َ
بَا
bā
fatha + alif
długie ā
ِ
بِي
bī
kasra + j
długie ī
ُ
بُو
bū
damma + wāw
długie ū
ْ
بَيْ
baj
sukun
brak samogłoski
ّ
بَبَّ
babba
szadda
wydłużenie danej spółgłoski
ٌ , ُُ
بٌ
bun
nunacja; końcówka -un
I przypadek imienia w stanie nieokreślonym (podwojona damma)
ٍ
بٍ
bin
nunacja; końcówka -in
II przypadek (podwójna kasra)
ً
بَةً
batan
nunacja; końcówka -an
III przypadek (podwójna fatha)
اً
بًا
ban
III przypadek (podwójna fatha), z dodawaną na ogół literą alif
Ligatury
W alfabecie arabskim istnieją również ligatury. Ligatura powstająca z połączenia liter lām i ’alif (tzn. lā) jest obligatoryjna, inne (np. ﷲ dla Allah) można zastępować ciągiem liter.
ﻻ – lā jedna z partykuł przeczących; także samodzielna jako nie (odpowiedź na pytanie ogólne)
W języku paszto obok liter arabskich i perskich używane są litery modyfikowane przez dodanie małego kółeczka (zwanego پندكpandak), oznaczające spółgłoski szczytowe:
ټ [ʈ], ډ [ɖ], ړ [ɺ̢], ڼ [ɳ]. Istnieją też litery będące wariantami liter arabskich z mniejszą lub większą liczbą kropek: څ [ʦ], ځ [ʣ], ښ [ʂ], ږ [ʐ], ې [e] i ئ [-əj].
W sztuce
W krajach muzułmańskich powszechna jest sztuka kaligrafii, pismo jest także elementem zdobniczym w architekturze.
↑Annabel Teh Gallop. Two letters in Maguindanao. „Asian and African studies blog”, 2014-06-26. The British Library Board. [dostęp 2022-09-10]. [zarchiwizowane z adresu 2022-09-10]. (ang.).brak numeru strony
K. Alexander Adelaar, David J. Prentice, Cornelis D. Grijns, Hein Steinhauer, Aone van Engelenhoven: Malay: its history, role and spread. W: Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon (red.): Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996, s. 673–693, seria: Trends in Linguistics. Documentation 13. DOI: 10.1515/9783110819724.2.673. ISBN 978-3-11-081972-4. OCLC1013949454. (ang.).
Uri Tadmor: Malay-Indonesian and Malayic languages. W: Philipp Strazny (red.): Encyclopedia of Linguistics. T. 2: M–Z. New York: Fitzroy Dearborn, 2005, s. 644–647. DOI: 10.4324/9780203319208. ISBN 978-1-57958-451-1. OCLC55679645. (ang.).
Paul Michael Taylor. From mantra to mataráa: Opacity and Transparency in the Language of Tobelo Magic and Medicine (Halmahera Island, Indonesia). „Social Science & Medicine”. 27 (5), s. 425–436, 1988. DOI: 10.1016/0277-9536(88)90365-6. ISSN0277-9536. PMID: 3067356. OCLC115847538. (ang.).
