Модерниот српски народ е од словенско потекло, сроден со останатите словенски народи и говори словенски јазик. Според прифатената историја, Србите на Балканот се доселиле во почетокот на 7. век, поточно околу 626. година за време на владеењето на византискиот цар Ираклиј. Територијата од којашто дошле се нарекува Бела Србија или Бојка и се претпоставува дека се наоѓала во полапските краишта, денес позната како Лужица. Поткрепа за е токму името на словенскиот народ кој денес ги населува тие предели - Лужички Срби. Некои теории претполагаат дека тие се „роднини“ на балканските Срби, односно оној дел од жителите на Бела Србија кој не се иселил на југ.[се бара извор]
Други теории претпочитаат дека Србите се народ од иранско потекло кој живеел во пределите на северен Кавказ. Овие теории се засноваат на делата на историчаротТакит и на Плиниј Постариот. Исто така, во 2. век Птоломеј во својата Географија го поврзува поимот Срби (Serboi) со племиња кои живеат во долниот тек на Волга и северен Кавказ.[се бара извор]
Името Срби, како име за словенско племе на Балканот е првпат забележено во 822. година. Со населувањето на Словените на Балканот може со голема сигурност и точност да се реконструира историјата на српскиот народ.[се бара извор]
Српскиот народ се одликува со богато и разновидно културно наследство. Културата и традицијата може да варираат според географски параметри. Оваа разновидност се манифестира на многу полиња: музиката, облекувањето, говорот и сл. Како и да е, ова нема пресудно влијание врз колективната свест на Србите. Така на пример Србите од Централна Србија (срп.ужа Србија - потесна Србија, Србија во потесна смисла) со векови биле под ориентално влијание (Византија, Отоманска Турција), Србите во Хрватска и Војводина биле под силно унгарско или австриско влијание, додека Србите од јадранското крајбрежје т.е. Далмација и неговата непосредна околина - под венецијаско. Современата српска култура е мешавина на традиционалната и модерната западна, но со некои изразени „традиционалистичко-модернистички“ црти (на пример турбо-фолк музиката и сл.).[се бара извор]
Јазик
Српската азбука, споредена со српската латиница, Вук С. Караџиќ, Српске народне пјесме, Виена1841
Генеалошки, српскиот јазик припаѓа на фамилијата словенски јазици и поточно се класифицира како западнојужнословенски јазик, заедно со словенечкиот, хрватскиот и босанскиот јазик. Во периодот на постоењето на Југославија (1918-1991), последите три јазика биле заеднички именувани како српскохрватски (или хрватскосрпски) јазик. Иако своевремено поголем дел од говорителите го сметале овој јазик за свој мајчин (вклучително и Србите), денес дури и се негира постоењето на оваа јазична заедница. Современата лингвистика смета дека овие јазици се всушност различни стандардизации на ист дијасистем - централниот западнојужнословенски.[се бара извор]
Карактеристично за српскиот јазик е тоа што има два официјални изговори и се пишува со две рамноправни писма. Така екавскиот и јекавскиот изговор се сметаат за рамноправни во книжевниот јазик како литературни изговори (за разлика од икавскиот кој не го ужива ова); од друга страна за пишување рамноправно се користат кирилицата и латиницата. Кирилицата била единствено писмо на јазикот (во Србија) до 1945., но во „српскохрватскиот период“ латиницата добива рамноправен статус. Додека во Србија статусот на писмата е повеќе или помалку изедначен, во Република Српска (како српски ентитет во БиХ) кирилицата е единствено писмо, додека во Црна Гора латиницата има предност, особено во поново време [се бара извор].
Најважна личност за кодифицирањето на современиот српски јазик е Вук Стефановиќ Караџиќ (1787.-1864.) кој е познат како реформатор на српската азбука и правопис и пропагатор за замена на славеносрпскиот јазик (локална норма на србизирана верзија на црковнословенскиот во руска редакција) со народен српски јазик како службен јазик на Кнежевството Србија и Србите воопшто. За таа цел, покрај реформите на писмото, Вук (како што е општо познат меѓу српските јазичари, па и народот) извршил кодификација на народниот јазик врз основа на лозничко-валевските дијалекти и јекавскиот изговор. Дополнително го издал и првиот Речник на српскиот јазик во 1818 (Српски ријечник), како и превод на најголем дел од Светото Писмо.[се бара извор]
Во српската култура е длабоко вкоренет култот кон потесното, па и поширокото семејство. Според традиционалното воспитување, семејството се наоѓа над сѐ. Важноста и поврзаноста кон семејството може да се илустрира со големиот фонд на зборови кои ги содржи српскиот јазик, а се однесуваат на роднинските врски.
Србите, првенствено православните, се традиционално религиозни и нивниот пристап кон религијата е доста сериозен, особено кај (сега веќе) постарите генерации. Широко распространета кај нив е крсната слава, кој се смета за пагански словенски обичај, обред во кој се чествува светецот-заштитник на семејството. Иако се смета за изворно српски обичај, крсната слава (или само слава) се сретнува и кај Македонците (особено во северните и североисточните краишта на Македонија), кај Црногорците, кај дел од Бугарите, па дури и кај дел од католичките Хрвати. Славењето на славата е строго систематизирано и малку комплицирано и за него важат следниве „правила“:
Славата е наследна и се пренесува од татко на син, освен ако семејството нема машки наследник, кога најстарата ќерка ја наследува славата;
Секое семејство има само една слава и таа не се менува сѐ додека има кој да ја наследи;
Ново семејство може да започне со славење на нова слава. Изборот може да е намерен (благодарност кон некој светец и сл.) или пак случаен;
Жената по правило ја слави славата на мажот. Ако таа е воедно и наследник на славата на нејзиниот татко, тогаш тој ден се одбележува свечено, но не „на големо“ како и вистинската семејна слава;
Ако светецот во чија чест се слави славата има повеќе денови во негова чест (на пример св. Никола или св. Јован), тогаш само еден од овие денови е слава, додека другиот (другите) се нарекуваат мала слава или преслава. Само славата се одбележува богато, додека преславата поскромно, но сепак се одбележува итн.
Главно обележје на славата се: кољиво (варена и зашеќеренапченица), славски колач (погача) и славската свеќа која гори сѐ додека во куќата има гости. Славата се слави три дена: денот пред славата - заслуг, денот на славата - слава и денот по славата - патерица. Покрај семејната, постојат итн. селски слави односно слави кои ги слават селата, градовите па дури и некои фели (професии) во чест на својот заштитник. Така на пример Белград како своја слава ја слави Спасение Христово - Спасовден.
Прославата на Божиќ (Божић) е многу слична на онаа кај македонскиот народ. Вечерта пред Божиќ, последната вечер од постот е Бадник (Бадњак или Бадње вече) кој се одбележува во семејна атмосфера со посна вечера и кршење на бадничко лепче со паричка (кравајче). Кому падне паричката - нему среќа цела година. Симбол на Бадникот е дабовото гранче. Утрото на Божиќ се посетуваат најблиските, обично не подалечни роднини од најтесното семејство. Божиќниот ручек е богат и (по правило) мрсен. Децата не добиваат подароци за Божиќ, туку (речиси по правило) за Нова Година.
Останати особено важни и за Србите специфични празници се: Православната нова година (14. Јануари) и Видовден (28. Јуни). Прославувањето на Православната нова година е комерцијализирано во последно време (под името Српска нова година), иако одбележувањето на почетокот на новата година датира од многу поодмна. Видовден пак се чествува заради Косовската битка (која се одиграла токму на овој ден) во спомен на српските витези паднати во борбата против Османлиите во 1389.
Стереотипи за Србите
Општосрпска одлика според многумина е инаетот. Иако ова е повеќе или помалку себалканска особина, се смета дека кај Србите доживува своевидна кулминација. Оваа особина честопати им носела и среќа, но била и кобна во многу области низ текот на историјата, од спорт па сѐ до бојното поле.
Друга особина која им се припишува на Србите е неслогата. Како кобен пример на неслога се наведува предавството на Вук Бранковиќ за време на Косовската битка (за кое податоци можат да се најдат во голем број народни епски песни, но кое фактички не е забележено од историската наука[се бара извор]). И кај самите Срби има шеговити поговорки од типот: Два Србина, три забави или Чувај Боже од сложни Срби. Дури и мотото на српскиот народ посочува на ова: Само слогата ги спасува Србите.
Самите Срби, а особено нивните најблиски соседни народи, ги сметаат Србите за јадачи. Навистина, Србите се прочуени по богатите гозби (особено на слави и празници) на кои се конзумира огромно количество (тешка) храна. На ваквите гозби, речиси ексклузивно, се принесува месо приготвено на различни начини. Особено ценето е свинското месо. Покрај месото, неминовно е присутен уште еден српски деликатес - кајмак (скоруп). Претераното јадење, а и последиците од него се опеани дури и во неколку шегобијни песни: Ѓорѓе Балашевиќ во неговата Ал' се некад добро јело (Ах, како добро се јадеше некогаш) и фолк-поп групата Рокери с Мораву во песната Чорбаст пасуљ волем (Сакам чорбест грав)
На локално ниво постојат повеќе стереотипи меѓу самите Срби. Така на пример Војвоѓаните, кои ги нарекуваат Лале (едн. Лала), се сметаат за индиферентни и флегматични (особено заради бавниот и развлечен говор), Шумадијците се сметаат за злонамерни, Јужносрбијанците, а особено Пироќаните се сметаат за скржави (циције), Црногорците за мрзеливи (лењчине или лијењчине), додека Босанците се сметаат за наивни и невино глупави (неотесане). Овие локални нијанси се користат особено во секојдневните шеги, анегдоти и вицови.
Симболи
Националото знаме на Србите, во континуирана употреба од 1835 година
Најпрепознатлив симбол на Србите и српството е српското знаме кое претставува правоаголно поле хоризонтално поделено на три еднакви дела, од озгора надолу обоени: црвено, сино, бело. Ова знаме денес лежи во основата на знамињата на Република Србија и Република Српска (како ентитет во рамките на БиХ), а порано и во знамињата на Црна Гора и Република Српска Крајина.
Српски крст со оцила, поставен на штит.
Друг симбол на Србите е симболот т.н. српски крст кој всушност претставува грчки крст во чии агли се наоѓаат четири кирилични буквиС кои се свртени на надвор. Честопати буквите С се претставуваат како оцила, репрезентација со која помалку наликуваат на буква. Овој симбол е всушност стар византиски симбол на династијата Палеолози. Четирите букви С (или оцилата) го претставуваат српското мото: Само Слога Србина Спасава. Поставен на штит, српскиот крст низ вековите бил симбол и грб на српската држава. Како толкување на четирите С може да се сретне и фразата: Свети Сава - Српска Слава.
Во однос на облеката, најпрепознатливи и највпечатливи делови од српската народна носија се опиниците (опанци) и националната капа - шајкача. Иако се сметаат за (се)српски, сепак вреди да се напомене дека тие всушност најчесто (па дури и денес) може да се сретнат во Шумадија и Централна Србија, но не се во толкава мера присутни кај останатите Срби. Своевремено шајкачата била капа на Српската Војска, а всушност е оригинално дизајнирана за потребите на австроунгарската војска.
Србите се доселиле на Балканот во почетокот на 7. век, поточно околу 626. н.е. за време на владеењето на византискиот царИраклиј (610-640) и оттогаш може со сигурност да се говори за нивната историја. На Балканот дошле од нивната претпоставена прататковина наречена Бела Србија (или Бојка) чија местоположба не е точно утврдена, иако се претпоставува дека се наоѓала во полапските краеви на денешна Германија. Од каде Србите се доселиле во Бела Србија, како ни за остатокот од Словените, не може со сигурност да се говори. Токму ова остава простор за секакви шпекулации и параисториски тврдења. Како и да е, современите Срби се вбројуваат во групата на јужнословенски народи. Терминот „Срби“ како име за словенско племе на Балканот за првпат се споменува во 822. година.
Српските земји во 9. век
Според белешките на византискиот цар Константин VII Профирогенит (913-959), Србите се населиле на Балканот во 7. век на пространа територија кој ги вклучувала областите: Рашка (Рас), Дукља (подоцна – Зета), Босна, Травунија, Захумје и Паганија. Но, сѐ до средината на 9. век нема речиси никакви други податоци за нив. Тогаш, предводени од Властимир (околу 805-862) како многубожечки народ се креваат на востание против христијанска Византија и стекнуваат независност. Набрзо се наоѓаат во војна против Бугарија и на двапати успеваат да победат. Но во 924. н.е. бугарскиот цар Симеон Велики ги зазема сите српски земји. По Симеоновата смрт Србија се возобновува, но центарот на државата е поместен кон Зета. Во 1077. Зета станува кралство на чело со кралот Михајло (1050-1081). Но веќе во 12. век приматот меѓу српските земји го презема Рашка. Во 1162. Тихомир Завидовиќ станува ’’Велики Жупан’’ на Рашка и таа станува византиски вазал. Но настануваат династички борби и во 1166. престолот го зема братот на Тихомир, Стефан Немања. Во одлучна битка кај местото Пантина, близу Вучитрн на Косово, рашката војска на чело со Стефан Немања ја разбила војската на Тихомир (кого го помагала Византија) со што Немања станува законски владетел (Велики Жупан) на Рашка. Владее сè до 1196. кога власта му ја предава на второродениот син Стефан Немањиќ, бидејќи првородениот Растко Немањиќ е замонашен и е можеби попознат според неговото монашко име – Сава. Стефан Немањиќ успева да ја зацврсти својата власт водејќи успешни војни против Византија, Бугарија и Латинското Царство. На 4 јануари1217. година Стефан Немањиќ е крунисан за крал на Рашка од страна на папатаХонориј III. Како прв крал на Рашка е наречен Стефан Првовенчани (Стефан Првоовенчениот - венец алудира на круна), а историјата токму него го смета за прв српски крал. Интересно е да се напомене дека српските кралеви биле крунисувани како крал на Србите, бидајќи Србија како државно-правна творба не постоела. Две години подоцна, во 1219. брат му, Сава (Растко, подоцна Свети Сава I Српски), успева да издејствува од Никејскиот Патријарх автокефалност на српската црква.
Српската држава постепено јакне и е во постојани војни со соседите, пред сè Византија и Бугарија. Постепениот раст и развој (како територијален, така и економски) доживува кулминација во 1346. кога на 16 април, кралот Стефан Душан (1308-1355) во Скопје се прогласува за „Цар на Србите и Ромејците“. Душановата Србија зафаќала голема територија: од Рашка на север, потоа Зета, па преку Косово и Македонија, па сѐ до Епир и Тесалија на југ. За време на неговото владеење го издал и познатиот Душанов законик – првиот правен акт на средновековна Србија. Пред своето крунисување, во 1346. ја подига српската црква од ранг на архиепископија во ранг на патријаршија (притоа придодавајќи ѝ големи територии кои биле под јурисдикција на Цариградската патријаршија), но истовремено ја допушта автокефалноста на Охридската архиепископија и ја проширува нејзината јурисдикција. По неговата смрт Србија почнува да слабее, па локалните благородници (иако верни и лојални на централната власт) всушност стануваат автократи на своите територии. Од сите најважни да се споменат се: кнезот Лазар Хребелјановиќ, автократ на рашките области и браќата Мрњавчевиќ: Волкашин (Вукашин) и Јован Углеша (Угљеша). Последните двајца биле владетели на Прилеп и Сер со околината, соодветно и се покажале како големи заштитници на македонското словенско население од тие области. Околу тоа време, османлиската опасност на Балканот станува преголема (иако била присутна уште во времето на царот Душан и тој против нив водел неуспешни походи), па браќата Мрњавчевиќ решаваат, на своја рака, да извршат поход против Турците-Османлии и да се ослободат од нивното присутство. Во Битката кај местото Черномен, на реката Марица (попозната како Маричка битка), во 1371., нивните војски ќе доживеат катастрофален пораз, така отворајќи им го патот на Османлиите кон остатокот од Балкнот.
Судбината на српските земји била запечатена на Видовден1389. година (15 јуни по јулијанскиот, 28 јуни по грегоријанскиот календар) кога српските војски предводени од кнезот Лазар претрпеле тежок пораз во Косовската битка од Турците-Османлии. По оваа битка Турците полека освојуваат делови од српските земји, сѐ до падот на Смедерево во 1459. што се смета за крај на турското освојување на српските земји. Турските освојувања предизвикале многу Срби од освоените или загрозените краишта да ги напуштат своите домови и да се иселат. Така голем број Срби се населиле во Војводина, Босна, Славонија, Лика, Кордун и др.
Важен период во српската историја е периодот на Првата светска војна. Војната всушност и започнува како локален конфликт помеѓу Србија и Австроунгарија заради убиството на престолонаследникот на австроунгарсиот престол, принцот Франц Фердинанд од страна на српскиот студент Гаврило Принцип во Сараево на 28 јуни1914. Србија и покрај почетните успеси (победите во Церската и Колубарската битка), не успева да издржи под притисокот и откако во 1915. година Бугарија ѝ објавува војна, српската војска се повлекува на југ низ Албанија сѐ до островот Крф. Здружените српско-француско-британски сили успеваат да го стабилизираат фронтот северно од Солун - линија која во историјата ќе биде позната како Солунски фронт. Со пробивањето на фронтот кон крајот на 1918. и завршувањето на војната, Србија станала дел од новоформираното Кралство на Србите, Хрватите и Словенците, а српскиот крал - крал на Србите, Хрватите и Словенците. Од овој момент историјата на Србите е врзана за историјата на останатите народи од југословенската заедница.
Во Втората светска војна српскиот народ застанува на страната на Сојузниците. Постојат две движења на отпорот во окупирана Србија: четници - остатоци од разбиената југословенска армија верни на Владата во Лондон (но подоцна обвинети за соработка со окупационите сили) и партизани - од кои повеќето се работници и селани, предводени од КПЈ на чело со Тито. По војната власта во Југославија минува во рацете на КПЈ и Југославија е поделена на шест републики, меѓу кои е и Србија во чиј состав влегуваат автономните покраини: САП Војводина и САП Косово и Метохија. Со распадот на социјалистичка Југославија во 1991.-1992., Србија (заедно со Црна Гора) влегува во составот Сојузна Република Југославија - СРЈ. Во 1990. српскиот народ престанува да биде сметан за конститутивен во Хрватска, додека во 1995. Република Српска е призната како српски ентитет во рамките на Босна и Херцеговина. За време на Југословенските војни (1991-1995) повеќе од половина милион Срби од Хрватска и Босна и Херцеговина се раселени како резултат на воените дејства. Во 1998.-1999. по немирите на Косово, НАТО, без согласност на Советот за безбедност при ООН, врши 78-дневно бомбардирање на СРЈ и како резултат на тоа српската војска е приморана да се повлече од Косово, а оваа територија станува протекторат на Обединетите нации. На 5 октомври2001. после масовни демонстрации доаѓа до смена на власта во Србија кога режимот на претседателот Слободан Милошевиќ е срушен, а на власт доаѓа Демократската опозиција на Србија. Во 2003. СРЈ го менува името во државна заедница на Србија и Црна Гора и практично преминува од федерација во конфедерација. Во мај 2006. на референдум Црна Гора прогласува независност, со што формално и Србија станува незавизна, за првпат по крајот на Првата светска војна.
Србите како тема во уметноста и во популарната култура
„Што е најлошо на светот, или Пијан Србин и гладен Турчин“ (Шта је најгоре на свијету, или Пијан Србин и гладан Турчин) - српска народна приказна.[1]
„Српска девојка“ (Српска дјевојка) - српска народна песна.[2]
„Патриотски разговор со Србите“ (Patriotski razgovor sa Srbima) - песна на српската поетеса Десанка Максимовиќ.[3]
Во делото „Богатството на царот Радован“, српскиот поет Јован Дучиќ вели дека Србите се љумобоморни само кога се непросветени,[4] додека Србинките им се даваат само на оној кој ќе ги измами.[5] Меѓутоа, за Србинката, тој вели дека е поинаква од сите жени: кога е од најчист тип, таа му е сестра на мажот.[6] Исто така, тој влеи дека Србинот е повеќе изразен тип како пријател, отколку како непријател при што тој го смета за непријател дури и човекот кој живее на другиот крај на светот, само ако не го дели неговото мислење.[7]
