Петгас

Петгас Πεντάλοφος
Поглед на селото
Петгас
Местоположба во областа Петгас Местоположба на Петгас во Кукушкиот округ и областа Централна Македонија
Координати: 40°55.46′N 22°24.37′E
Земја	Грција
Област	Централна Македонија
Округ	Кукушки
Општина	Пајонија
Општ. единица	Гуменџе
Надм. вис.	&10000000000000450000000450 м
Население (2021)[1]
• Вкупно	259
Час. појас	EET (UTC+2)
• Лето (ЛСВ)	EEST (UTC+3)

Петгас или Петг’с (грчки: Πεντάλοφος, Пендалофос; до 1926 г. Πέτγα, Петга^[2]) — село во Гуменџиско, Егејска Македонија, денес во општината Пајонија на Кукушкиот округ, Грција. До денес е населено со Македонци. Сè до 1920-тите било населено исклучиво со Македонци, кои денес се големо мнозинство во него.^[3]

Географија

Селото се наоѓа на 6 км југозападно од Гуменџе, на југоисточнтие падини планината Пајак. Кај селото е сместен Петгаскиот манастир „Св. Никодим Светогорец“, метох на светогорскиот манастир Симонопетра.

Историја

Во Отоманското Царство

Избришан живопис пред влезот на црквата „Св. Петар и Павле“

На 1,9 км југоисточно от селото и на 2,3 км северозападно од Геракарци, од десната страна на колскиот пат Петгас – Геракарци се наоѓа месноста Тумба. На овој рид е откриена античка населба, прогласена за заштитен споменик во 1996 г.^[4]

Во XIX век Петгас било чисто македонско село во Ениџевардарската каза. Црквата „Св. Петар и Павле“ е од средината на XIX век.^[5]

На австроунгарската воена карта селото е обележано како Петгиз (Petjes, Petgiz),^[6] а на картата на Кондојанис како Петгас (Πέτγας), христијанско село. Според Николаос Схинас („Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας“) во средината на 1880-тите Петгис (Πέτγκις) било село со 38 христијански семејства.^[7]

Според статистиката на Васил К’нчов („Македонија. Етнографија и статистика“) в 1900 година в Петгъс живеят 330 Македонци христијани.^[8][9] Според Христо Силјанов по Илинденското востание во 1904 г. целото село прешло под врховенството на Бугарската егзархија.^[10] По податоци на егзархискиот секретеар Димитар Мишев („La Macédoine et sa Population Chrétienne“) во 1905 г. Петгаз (Petgaz) имало 376 Македонци, сите под Егзархијата.^[8][11]

Црквата „Св. Петар и Павле“

Сепак, во селото продолжила битката помеѓу грчката и бугарската пропаганда. По Младотурската револуција во 1909 г. жителите на селото (Пет гъз) испратиле телеграма до Отоманскиот парламент, жалејќи се дека црквата и училиштето се затворени веќе четири години од причини кои не им биле познати.^[12]

Според податоци на кукушкиот околиски училиштен инспектор Никола Хрлев во 1909 г. во Петг’з (Петгъз) имало бугарски учител назначен од Егзархијата, но властите не дозволувале отворање на бугарското училиште поради статуквото.^[13]

По податоци на Егзархијата во 1910 г. Петгас било чифлигарско село со 65 семејства сочинети од 323 жители Македонци и една црква.^[8][14]

Во 1910 г. Халкиопулос напишал дека селото Петгас (Πέτγας) има 300 егзархисти и 50 патријаршисти.^[7][15]

Боривое Милоевиќ („Јужна Македонија“) вели дека пред Балканските војни Петгаз имал 120 куќи на Македонци христијани.^[16]

Во Грција

По Балканските војни во 1913 г. Петгас бил пропоен кон Грција согласно Букурешкиот договор.

Во 1912 г. селото е заведено како населба со христијанска религија македонски јазик. На пописот од 1913 г. Петгас (Πέτγας) имал 331 жител (182 мажи и 149 жени).^[7] Во 1920 г. се попишани 302 жители.^[3]

Во 1924-1925 г. 114 жители (20 семејства) биле принудени да се иселат во Бугарија.^[3] и нивните имоти се ликвидирани.^[7] На нивно место властите доселиле Грци од странство. Во 1928 г. селото броело 266 жители, од кои 104 лица (27 семејства) биле грчки дојденци.^[17] Во 1926 г. селото е преименувано во Пендалофос.

На пописот од 1940 г. е забележано дека селото имал 319 жители, од кои само 40 биле грчки дојденци. Ова се должи на фактот што во меѓувреме голем дел од дојденците се преселиле во полските села.^[3] Селото настрадало во Втората светска војна, а особено во Граѓанската војна кога монархистичките власти принудно ги иселиле неговите жители во полските ениџевардарски села. Селото не било обновено веднаш, и затоа на пописот од 1951 г. се води како напуштено, но веќе во 1961 г. во Петгас се попишани 272 лица.^[3]

Месности во Петгас преименувани со службен указ на 31 јули 1969 г.

Име	Грчки	Ново име	Грчки	Опис
Цигарчи Камен[18]	Τσιγάρτσι Κάμιν	Ксиролитија	Ξηρολιθιά[19]	возвишение на ЈИ од Рамна и на С од Цигарево[18]
Голем Дол[18]	Γκολέμ Ντόλ	Мегалос Лакос	Μεγάλος Λάκκος[19]	река на Ј од Рамна[18]
Дуков Рид[18]	Δούκοφριτ	Рахи Дука	Ράχη Δούκα[19]	возвишение на ЈЗ од Рамна[18]
Бесина[18]	Μπεσίνα	Лекани	Λεκάνη[19]	месност на З од Рамна[18]
Бачилка[18]	Μπατσίλκο	Тирокомејон	Τυροκομεΐον[19]	возвишение на ЈЗ од Петгас и на СЗ од Рамна[18]
Грамајци[18]	Γκραμάϊτσι	Петротон	Πετρωτόν[19]	возвишение на ЈЗ от Петгас и на С од Рамна (529,6 м)[18]
Пресекта[18]	Πρεσέκτα	Ставродроми	Σταυροδρόμι[19]	месност на ЈЗ од Петгас [18]
Берковица[18]	Μπέρκοβιτς	Ститос	Στήθος[19]	возвишение на З од Петгас [18]
Албанџинде[18]	Άλμπαντσίντε	Агриомилиес	Άγριομηλιές[19]	возвишение на СЗ од Петгас[18]
Муркова Тумба[18]	Μούρκοβα Τούμπα	Псилома	Ψήλωμα[19]	возвишение на И од Петгас (422 м)[18]

Население

Еве преглед на населението во сите пописни години, од 1940 г. до денес:

Година	1940	1951	1961	1971	1981	1991	2001	2011	2021
Население	319	0	272	263	225	231	191	203

Извор за 1940-1991 г.: Т. Симовски, Населените места во Егејска Македонија

Културни и природни знаменитости

Верски објекти

• Црква „Св. Петар и Павле“ од околу 1850 г.
• Петгаски манастир („Св. Никодим Светогорец“) од 1981 г.

Личности

• Георги Пенев Трпчев (1922 – 1945) — подофицер во Бугарија, загинал во Втората светска војна^[20]
• Дионис Даулов (1873 – 1951) — револуционер, четник на ВМОРО
• Иван Георгиев Политика — револуционер на ВМОРО, четник на Штерјо Јунана^[21]
• Минко Калцев — револуционер, четник на ВМОРО^[22]
• Мине Гонов — револуционер на ВМОРО, четник на Аргир Манасиев^[23]
• Христо Георгиев (1878 – ?) — револуционер, војвода на ВМОРО
• Христо Пројчаков — револуционер, четник на ВМОРО.^[24]
• Христо П. Тенков (1882 – ?) — борец во МОО од четата на Ичко Димитров и четата на Иван Палљошев^[25]

Наводи

1. „Попис на населението од 2021 г. Трајно население“. Државен завод за статистика на Грција.
2. „Μετονομασίες των Οικισμών της Ελλάδας“. Πανδέκτης: Name Changes of Settlements in Greece. Посетено на 12 април 2021.
3. Симовски, Тодор Христов (1998). Населените места во Егеjска Македониjа (PDF). II дел. Скопjе: Здружение на децата-бегалци од Егејскиот дел на Македонија, Печатница „Гоце Делчев“. стр. 64. ISBN 9989-9819-6-5.
4. „ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ43/57683/3282 π.ε./17-4-1996 - ΦΕΚ 294/Β/3-5-1996“. Διαρκής κατάλογος κηρυγμένων αρχαιολογικών τόπων και μνημείων. Архивирано од изворникот на 9 јули 2021. Посетено на 26 јуни 2018.
5. „6. Ιερός ναός Αγίων Πέτρου και Παύλου Πεντάλοφου“. Ανάδειξη των Μεταβυζαντινών Μνημείων στην Μητροπολιτική Περιφέρεια Γουμενίσσης- Αξιουπόλεως - Πολυκάστρου μέ κέντρο τό Δήμο Ευρωπού. Посетено на 24 јуни 2014.^{[мртва врска]}
6. Generalkarte von Mitteleuropa 1:200.000 der Franzisco-Josephinischen Landesaufnahme (германски). Österreich-Ungarn. ab 1887-1914.
7. „Πληθυσμός και οικισμοί της περιοχής Γιανιτσών 1886 – 1927“. lithoksou.net. Посетено на 14 јули 2019.
8. Како што е општопознато, Македонците во бугарските извори се присвојуваат и водат како Бугари, и покрај признанието дека самите се изјаснувале како Македонци.
9. Кѫнчовъ, Василъ (1900). Македония. Етнография и статистика. София: Българското книжовно дружество. стр. 147. ISBN 954430424X.
10. Силяновъ, Христо (1943). Освободителнитѣ борби на Македония (PDF). II. Следъ Илинденското възстание. София: Издание на Илинденската Организация. стр. 126.
11. Brancoff, D. M (1905). La Macédoine et sa Population Chrétienne : Avec deux cartes etnographiques (PDF). Paris: Librarie Plon, Plon-Nourrit et Cie, Imprimeurs-Éditeurs. стр. 102–103.
12. Македония : Сборник от документи и материали. София: Българска академия на науките. Институт за история. Институт за български език, Издателство на Българската академия на науките. 1978. стр. 538.
13. Хърлев, Никола (1998). Рапорт по ревизията на селските български училища в Ениджевардарската кааза през м. март 1909 год. – В: Извори за българската етнография, том 3: Етнография на Македония. Материали из архивното наследство. София: Македонски научен институт, Етнографски институт с музей, Академично издателство „Проф. Марин Дринов“. стр. 86.
14. Шалдев, Христо. Областта Боймия в Югозападна Македония. Македонски преглед, 1930, 6:1, стр. 61–69.
15. Χαλκιόπουλος, Αθανάσιος (1910). Εθνολογική στατιστική των βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου. Αθήναι.
16. Милојевић, Боривоје Ж (1921). Јужна Македонија (PDF). Насеља српских земаља. стр. 28.
17. Κατάλογος των προσφυγικών συνοικισμών της Μακεδονίας σύμφωνα με τα στοιχεία της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) έτος 1928, Архивирано од изворникот на 30 јуни 2012, Посетено на 30 јуни 2012
18. По топографска карта М1:50 000, издание 1980-1985 „Генеральный штаб“
19. „Β. Διάταγμα ΥΠ' Αριθ. 483. Περὶ μετονομασίας συνοικισμὤν, κοινοτήτων καὶ θέσεων“ (PDF). Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος. Εν Αθήναις: Ἐκ τοῦ Εθνικού Τυπογραφείου. Τεύχος Πρώτον (Αριθμός Φύλλου 147): 1049. 1969.
20. ДВИА, ф. 39, оп. 3, а.е. 112, л. 1
21. „Дневник на четите, изпратени в Македония от пункт Кюстендил. 1903-1908“, ДА - Враца, ф. 617к, оп.1, а.е.1, л.56
22. Бабев, Иван, „Македонска голгота – Спомени и изповеди от Ениджевардарско“, ТАНГРА ТанНакРа ИК, София, 2009, стр. 305
23. „Дневник на четите, изпратени в Македония от пункт Кюстендил. 1903-1908“, ДА-Враца, ф. 617к, оп.1, а.е.1, л.25
24. Бабев, Иван, „Македонска голгота – Спомени и изповеди от Ениджевардарско“, ТАНГРА ТанНакРа ИК, София, 2009, стр. 310, 316
25. Македоно-одринското опълчение 1912-1913 г. : Личен състав по документи на Дирекция „Централен военен архив“ (PDF). София: Главно управление на архивите, Дирекция „Централен военен архив“ В. Търново, Архивни справочници № 9. 2006. стр. 700. ISBN 954-9800-52-0.