Бешанковічы

Гарадскі пасёлак Бешанковічы Агульны выгляд Бешанковічаў Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Віцебская Раён Бешанковіцкі Каардынаты 55°02′ пн. ш. 29°27′ у. д.^HGЯO Заснаваны 1460 Першая згадка XV стагоддзе Гарадскі пасёлак з 1938 Вышыня цэнтра 142 м Насельніцтва ▲6 904 чал. (1 студзеня 2024)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 2131 Паштовы індэкс 211361 Аўтамабільны код 2 СААТА 2205551000 Бешанковічы на карце Беларусі ±

Бешанковічы на Вікісховішчы

Бешанко́вічы^[2] (трансліт.: Biešankovičy) — гарадскі пасёлак у Віцебскай вобласці Беларусі, цэнтр Бешанковіцкага раёна. Прыстань на левым беразе ракі Дзвіна. Месціцца за 51 км ад Віцебска, 38 км ад чыгуначнай станцыі Чашнікі на лініі Орша — Лепель. Вузел аўтамабільных дарог на Віцебск, Шуміліна, Лепель, Чашнікі, Сянно.

Назва

Узнікненне бешанкоўскай назвы датуецца першай паловай XIV стагоддзя, калі пры вялікім князю літоўскім Казіміры на ўсходзе і поўдні з абарончымі мэтамі рассяляліся (надзяляліся землямі) літоўскія баяры, і яна была перанесеная перасяленцамі з-пад Ліды, дзе вядомы тапонім Бешанкі.

Пра гэта сведчаць такія назвы ў наваколлі Бешанковічаў, як Бачэйкава, Тарантова, Толміншчына, Рапшына, якія паходзяць ад літоўскіх імёнаў тыпу Bačeika, Taranta, Tolminas, Rapšys, а таксама тапонімы Баяры і Ліцвякі.

Пра час перасялення гаворыць згадка дзяцей і ўнукаў баярына Бачэйкі ў канцы XIV стагоддзя.

Пасяленне літоўскіх баяраў у раёне Бешанковічаў мела радыяльны характар: пасярэдзіне — Толміншчына (адзіная назва ў мясцовасці, якая паходзіць ад прэстыжнага ў раннелітоўскім баярскім асяроддзі двухскладовага імя Tolminas, ад toli «далёка» і mintis «думка»), наўкола — згаданыя адыменныя паселішчы, яшчэ далей — кола паселішчаў, некаторыя з якіх маюць другаснае адназоўнае паходжанне: Гайнаўшчына, Радунь, Лелюкі (цяпер — Люлюкі), а таксама Бешанковічы. Яны прынесеныя з мясцін, дзе на той час захоўвалася літоўскамоўнае насельніцтва: Гайна (ля Лагойска), Радунь, Лелюкі, Бешанкі (усе ля Ліды).

Назва лідскіх Бешанкоў, у сваю чаргу, паходзіць ад балцкага (літоўскага) антрапоніма тыпу Bešys або Bešėnas. Аналагі — балцкія тапонімы Bešiai (Літва, ля Коўна), Bēšoni (Латвія, ля Аглоны)^[3].

Падобным чынам утварыўся і тапонім Мерачоўшчына ў басейне Ясельды.

Паводле іншай версіі, тапонім Бешанковічы ўтварыўся ад слова «бешань» — моцная плынь у сярэдзіне ракі^[4]. На думку географа В. Жучкевіча, у аснове назвы Бешанковічаў магло быць прозвішча Бешанковіч. Такога прозвішча, аднак, ён не зафіксаваў, і ў сваім «Кароткім тапанімічным слоўніку Беларусі» не падаў^[5].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Паводле падання, спачатку Бешанковічы месціліся вышэй па цячэнні Дзвіны, на левым беразе, на месцы цяперашніх Мількавічаў. Пазней былі перанесены на 6,5 км ніжэй^[6].

Паводле гісторыка Аляксея Сапунова, населены пункт упершыню ўпамінаецца ў 1447 годзе, калі вялікі князь «Казімір у памяць выратавання сваёй жонкі ў 20-ы дзень ліпеня ад утаплення загадаў пабудаваць у Беларусі шэсць цэркваў у імя святога Ільі-прарока»^[7]. Гісторык Восіп Турчыновіч называе 1460 год, калі «у памяць выратавання каралевы Елісаветы ад утаплення 20 ліпеня ў дзень прарока Ільі Казімір загадаў пабудаваць у Беларусі некалькі цэркваў праваслаўных па берагах рэк Дзвіны, Дняпра і Сажа: у Віцебску, Бешанковічах, Магілёве, Крычаве, Оршы і Чэрыкаве, падараваў гэтым храмам у карыстанне перавозы»^[8]. У пачатку XVI стагоддзя вёска Бешанковічы ўваходзіла ў склад Крывінскай воласці Полацкага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага і належала Друцкім-Сакалінскім.

У 1605 годзе Бешанковічы перайшлі да Язерскіх, з 1615 года — у валоданні аршанскага маршалка М. Адравонжа. У 1630 годзе Бешанковічы набыў ваявода віленскі Казімір Леў Сапега, неўзабаве паселішча атрымала статус мястэчка, а ў 1634 годзе магдэбургскае права. Пры Сапегах Бешанковічы разбудаваліся, у мястэчку штогод праводзіліся 2 кірмашы, самы вядомы быў Петрапаўлаўскі, які пачынаўся 29 чэрвеня (дзень святых Пятра і Паўла) і стаяў 4 тыдні. Штогод на яго з’язджалася да 4—5 тысяч чалавек. У 1650 годзе Казімір Леў Сапега збудаваў тут касцёл.

У 1656 годзе пасля смерці Сапегі Бешанковічы перайшлі ў спадчыну яго стрыечнай пляменніцы Ганне Сапега, якая была жонкай Станіслава Нарушэвіча. З канца XVII ст. праз шлюб іх дачкі Яаны Тэадоры з Янам Агінскім Бешанковічы перайшлі ва ўласнасць Агінскім, пры якіх у мястэчку пабудаваны першыя камяніцы. У Паўночную вайну (1700—1721) у 1708 годзе тут размяшчаліся маскоўскія войскі, тры разы мястэчка наведаў маскоўскі цар Пётр I. З сярэдзіны XVIII ст. Бешанковічы — горад (места), у якім было каля 1,5 тысячы двароў; цэнтр ганчарнага і мылаварнага рамёстваў, вырабу гонты; працаваў гасціны двор. Князь Міхал Казімір Агінскі 2 лютага 1762 года выдаў мяшчанам ліст, якім вызваляў іх ад значнай часткі паншчыны, акрамя згону за млын. Міхал Казімір Агінскі збудаваў у горадзе палац, заклаў парк з некалькімі экзотамі, вадаёмамі, гаспадарчымі пабудовамі.

Палац Храптовічаў. Напалеон Орда, 1876 г.

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Бешанковічы былі падзелены на 2 часткі, задзвінская частка Бешанковічаў з 500 дварамі апынулася ў складзе Расійскай імперыі. Граніца праходзіла па Дзвіне, праз што была пабудавана галоўная мытня. У 1783 годзе Агінскі зрабіў даравальны запіс, паводле якога Бешанковічы сталі ўласнасцю Іахіма Храптовіча. З 1785 года пачаўся эканамічны заняпад Бешанковічаў, прычынай былі некалькі пажараў і перавод галоўнай мытні ў Полацк і Талачын. На 1785 год на частцы Вялікага Княства Літоўскага было 1000 двароў, дзейнічалі касцёл і царква.

Пад уладай Расійскай імперыі

Праект царквы, 1863 г.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Бешанковічы цалкам апынуліся ў складзе Расійскай імперыі. Расійскія ўлады панізілі статус паселішча да мястэчка Лепельскага павета Віцебскай губерні; у гэты час больш за чвэрць ягоных жыхароў займаліся толькі сельскай гаспадаркай. У вайну 1812 года з 11 ліпеня да 20 кастрычніка Бешанковічы займалі французскія войскі, некалькі дзён тут месціўся штаб Напалеона. У верасні 1821 года на агляд расійскай гвардыі ў мястэчка прыязджаў расійскі імператар Аляксандр I.

На 1868 год у Бешанковічах 392 будынкі; працавалі народнае вучылішча, 2 гарбарныя заводы, бровар, 115 крам, у наваколлі 17 вадзяных і ветраных млыноў. Ужо ў сярэдзіне XIX стагоддзя галоўныя вуліцы былі брукаванымі. З 1881 года Дзвіной з Улы на Віцебск рэгулярна хадзіў параход, а з 1892 года — 4 параходы. Паводле вынікаў перапісу 1897 года, у мястэчку было 1099 будынкаў. У пачатку XX стагоддзя — 7 мураваных і 1243 драўляныя дамы, пошта, тэлеграф, царкоўна-прыходская школа, 3 народныя вучылішчы, 127 крам, лякарня.

• Бешанковічы за часамі вайны 1812 года
• 
  Агульны выгляд мястэчка
• 
  Царква Святога Мікалая
• 
  Царква Святых Апосталаў Пятра і Паўла
• 
  Царква Святых Апосталаў Пятра і Паўла

• 
  Палац Храптовічаў
• 
  Сінагога
• 
  Пераход цераз раку
• 
  Каля мястэчка

Найноўшы час

26 лістапада 1917 года ўладу ў мястэчку захапілі бальшавікі. Пасля лютаўскага наступлення 1918 года нямецкіх войскаў Бешанковічы апынуліся ў прыфрантавой паласе. У сувязі з заняццем немцамі большай часткі Лепельскага павета яго выканаўчы камітэт часова быў пераведзены ў Бешанковічы.

25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай Бешанковічы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 года згодна з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня маскоўскія бальшавіцкія ўлады адабралі мястэчка разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР; у Лепельскім (1919—1923) і Бачэйкаўскім паветах (1923—1924).

У 1924 годзе ў выніку першага ўзбуйнення Бешанковічы вернуты ў склад БССР. З 1924 года цэнтр Бешанковіцкага раёна Віцебскай акругі (да 1930 года), з 1938 года — гарадскі пасёлак у Віцебскай вобласці.

У Другую сусветную вайну з 6 ліпеня 1941 года да 25 чэрвеня 1944 года пад акупацыяй Германіі.

7 чэрвеня 1966 года ў мяжу гарадскога пасёлка Бешанковічы ўключана вёска Стрэлка^[9].

• Бешанковічы на старых здымках
• 
  Палац Храптовічаў, да 1918 г.
• 
  Палац Храптовічаў, 1903 г.
• 
  Касцёл Святых Казіміра і Рафала, 1913 г.
• 
  Касцёл з боку апсіды, 1913 г.

• 
  Інтэр’ер касцёла, 1913 г.
• 
  Помнік, 1910-я гг.
• 
  Царква на Задзвінскай Слабодцы, да 1918 г.
• 
  Параходная прыстань і свірны Храптовічаў, да 1918 г.

Насельніцтва

• 1552 — 34 двары
• 1750 — 5,5 тыс. чал.
• 1897 — 4 423 чал.^[10]
• 1939 — 4,3 тыс. чал.^[10]
• 1969 — 4,7 тыс. чал.^[10]
• 2004 — 8,2 тыс. чал.
• 2008 — 7,9 тыс. чал.
• 2009 — 7,9 тыс. чал.
• 2010 — 7,3 тыс. чал.
• 2016 — 6 701 чал.^[11]
• 2017 — 6 647 чал.^[12]

Эканоміка

Прадпрыемствы лёгкай (ільнозавод), харчовай прамысловасці (малочны завод), камбінат будматэрыялаў. Вядомыя як цэнтр традыцыйных ганчарных вырабаў, так званай бешанковіцкай керамікі (фабрыка мастацкіх вырабаў). Гасцініца (вул. Камуністычная, 22). Дом паляўнічага.

Культура і адукацыя

Дзейнічаюць Бешанковіцкі гісторыка-краязнаўчы музей і сярэдняя школа.

Славутасці

Свята-Ільінская царква

Пантонны мост

• Палацава-паркавы ансамбль Храптовічаў (XVII — першая палова XVIII стагоддзя) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000141шыфр 212Г000141
• Свята-Ільінская царква (1870) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000143шыфр 213Г000143
• Касцёл Святых Пятра і Паўла (2011)
• Земляныя ўмацаванні вайны 1812 г.
• Памятны купальны крыж царквы Св. Мікалая
• Яўрэйскія могілкі
• Капліца на могілках
• Брацкая магіла (1941—1944) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Д000142шыфр 213Д000142;
• Драўляны падвесны мост
• Пантонны мост, прыкладна да 2010 года на яго месцы размяшчалася паромная пераправа
• Курган Славы
• Дуб Напалеона

Страчаная спадчына

• Касцёл Святых Казіміра і Рафаіла

Вядомыя асобы

• Віктар Васільевіч Аўчыннікаў (нар. 1952), беларускі ўрач і палітык.
• Іаакім Іванавіч Берасцень (1877—1926), палітык і рэвалюцыянер.
• Аркадзь Андрэевіч Гейнэ (1919—1942), беларускі паэт.
• Эльвіра Ціханаўна Круцько (нар. 1949), беларуская спецыялістка ў галіне хіміі.
• Таццяна Сяргееўна Маркевіч (нар. 1988), беларуская валейбалістка.
• Фёдар Іосіфавіч Нікановіч (1854—1911), святар і палітык.
• Міхаіл Мікалаевіч Ткачэнка (1922—1948), лётчык-штурмавік, Герой Савецкага Саюза.
• Саламон Барысавіч Юдовін (1892—1954), беларускі графік.
• Майсей Ісакавіч Юдовін (1898—1966), беларускі паэт.
• Валерыя Турчына (нар. 2005) — беларуская валейбалістка.

Заўвагі

1. Численность населения на 1 января 2024 г. и среднегодовая численность населения за 2023 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Белстат, 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q125194897"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6520738"></a>
2. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7 (DJVU).
3. Алесь Мікус. Адкуль Бешанковічы // Arche. № 2. 2021. Стар. 50-53.
4. Геральдыка (руск.)(недаступная спасылка). Бешенковичский районный исполнительный комитет (28 ліпеня 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 мая 2012. Праверана 8 снежня 2022.
5. Жучкевич В. А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Мн., 1974. Стар. 27-28.
6. Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Бешанковіцкага раёна / БелСЭ; [Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.; Мастак А. М. Хількевіч]. — Мн.: БелСЭ імя П. Броўкі, 1991. — 423 с.: іл. — С. 18. — ISBN 5-85700-053-X.
7. Витебская губерния: историко-географический и статистический обзор / Сост. по программе и под ред. В. М. Долгорукова. Вып. 1: История. Природа. Население. Просвещение. — Витебск: Губернская типография, 1890. — [2], 387 с., [16] л. ил., цв. карт. — С. 32.
8. Турчинович, И. В. Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен / сочинение О. Турчиновича. — СПб.: издание В. А. Исакова, 1857. — XII, 303 с. — С. 115.
9. Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 7 чэрвеня 1966 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1966, № 22 (1142).
10. Беларусь: Энцыклапедычны даведнік / Рэдкал.: Б. І. Сачанка і інш. — Мн.: БелЭн, 1995. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
11. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
12. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.

Літаратура

• Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Долготович Б. Д. Почётные граждане белорусских городов: биограф. справочник / Б. Д. Долготович. — Мн.: Беларусь, 2008. — С. 71—72. — 368 с. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-01-0784-8. (руск.)

Спасылкі

• Геаграфічныя звесткі па тэме Бешанковічы на OpenStreetMap
• Бешанковічы на сайце Radzima.org
• Бешанковічы на сайце Глобус Беларусі (руск.)