Лепель

Горад Лепель Цэнтр горада Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Віцебская Раён Лепельскі Каардынаты 54°52′30″ пн. ш. 28°41′40″ у. д.^HGЯO Першая згадка 1439 Плошча 13 км² Вышыня цэнтра 165 м Насельніцтва ▼17 106 чал. (1 студзеня 2024)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код 2132 Паштовы індэкс 211174 Аўтамабільны код 2 СААТА 2227501000 Афіцыйны сайт lepel.vitebsk-region.gov.by Лепель на карце Беларусі ±

Лепель на Вікісховішчы

Ле́пель^[2] (афіц. транс.: Liepieĺ) — горад у Віцебскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Лепельскага раёна, на беразе Лепельскага возера. За 115 км на паўднёвы захад ад Віцебска. Канцавая станцыя на чыгуначнай лініі Орша — Лепель. Аўтамабільнымі дарогамі злучаны з Полацкам, Мінскам, Віцебскам, Оршай, Улай. Насельніцтва 17 822 чал. (2017)^[3].

Паходжанне назвы

Назва паселішча пайшла ад назвы возера Лепель (пазней Лепельскае). Паводле Казіміра Бугі, назва возера балцкая, першапачаткова корань гучаў як Lēpja, назва звязаная з латышскім lēpa "вадзяная лілія", літоўскім lėpis "Calla palūstris (Белакрыльнік балотны)".^[4]

Гісторыя

Упершыню згадваецца ў 1439 годзе, як вёска і маёнтак Лепель на востраве Лепельскага возера. У 1558—1583 гг. тут існаваў Лепельскі замак, а ў 1563 годзе паселішча атрымала статус горада. Размяшчалася на востраве і заходнім беразе возера (цяпер вёска Стары Лепель). У 1586 годзе Л. І. Сапега заснаваў за тры кіламетры ад Лепеля ў вёсцы Белай мястэчка Белы Лепель або Новы Лепель (цяпер горад Лепель), куды быў перанесены гандлёвы цэнтр, пабудаваны замак, царква і касцёл. Перададзены Сапегамі аднаму з віленскіх кляштароў. З 1793 г. у складзе Расіі, цэнтр Лепельскага павета.

У 1797—1807 гг. каля Лепеля створана Бярэзінская водная сістэма. У 1805 г. Лепель перададзены ў казну. У 1821 г. у Лепелі адкрыта аптэка, у 1830 годзе — 4-класнае вучылішча. Горад моцна пацярпеў ад пажару ў 1833 годзе. У 1835 годзе складзены генеральны план, паводле якога Лепель падзяляўся на цэнтр і 26 кварталаў. У 1841-44 гг. быў пабудаваны мураваны праваслаўны сабор, у 1857-76 гг. у цэнтры пастаўлены мураваны касцёл Святога Казіміра. У 1860 годзе быў скарэкціраваны генеральны план 1835 года. Лепель быў падзелены на 30 кварталаў і 4 плошчы. У 1864 годзе у горадзе больш за 2 тысячы жыхароў, стаялі 3 царквы, касцёл, капліца, 4 сінагогі, 38 мураваных і 562 драўляныя дамы, працавалі піваварны і гарбарны заводы, 2 цагельні. У 1893 годзе ў горадзе была заснавана метэастанцыя. 3 1902 годзе працавала настаўніцкая бібліятэка. Паводле перапісу 1897 года, у Лепелі налічвалася 6284 жыхары, было 800 драўляных, 10 мураваных дамоў. У пачатку 20 стагоддзя стаялі 772 дамы, дзейнічалі 12 дробных прадпрыемстваў, друкарня, 7 навучальных устаноў, у тым ліку жаночае Марыінскае вучылішча. Штогод тут праводзіліся 4 кірмашы.

3 1924 годзе ў БССР, стаў цэнтрам Лепельскага раёна. У 1925 годзе пабудавана чыгуначная станцыя. У 1935-38 гадах горад быў цэнтрам Лепельскай акругі. У 1938-41 гадах у Лепелі дзейнічаў калгасна-саўгасны тэатр.

У Вялікую Айчынную вайну ў Лепелі і раёне нацысты знішчылі 5229 чалавек. Дзейнічала антыфашысцкае падполле.

Насельніцтва

• XVI стагоддзе: 1580 — каля 2 тыс. чал. (300 двароў)
• XIX стагоддзе: 1864 — каля 2,1 тыс. чал.; 1897 — 6,3 тыс. чал.
• XX стагоддзе: 1959 — 9,7 тыс. чал.; 1970 — 13,1 тыс. чал.; 1972 — 13,6 тыс. чал.^[5]; 1995 — 20,1 тыс. чал.^[5]; 1998 — 19,4 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2006 — 18,8 тыс. чал.; 2007 — 18,7 тыс. чал.; 2008 — 18,6 тыс. чал.; 2009 — 18,6 тыс. чал.; 2010 — 17,4 тыс. чал.; 2016 — 17 690 чал.^[6]; 2017 — 17 822 чал.^[3]

Эканоміка

У Лепелі працуюць прадпрыемствы машынабудавання і металаапрацоўкі, дрэваапрацоўчай і харчовай прамысловасці. Метэастанцыя. Лепельская ГЭС. Гасцініца. Дом паляўнічага.

Інфраструктура

У горадзе дзейнічаюць Лепельскі дзяржаўны аграрна-тэхнічны каледж, ліцэй, гімназія, 4 сярэднія школы, школа мастацтваў, Дом рамёстваў, Дом культуры, пры якім існуе народны тэатр «Пошук», Лепельскі краязнаўчы музей, 2 бібліятэкі. Ёсць метэастанцыя. Дзейнічае дзіцячы санаторый.

Славутасці

• Лепельскі касцёл Св. Казіміра (2-й пал. 19 ст.)
• Лепельская Параскева-Пятніцкая царква (пач. 20 ст.)
• Свята-Георгіеўская царква 1900 г.
• Царква ў гонар Раства Хрыстова (пач. 21 ст.)
• Спаса-Праабражэнская царква
• Помнік Льву Сапегу (2010)
• магілы савецкіх воінаў і партызан
• помнікі Вызвалення, савецкім воінам, партызанам і падпольшчыкам.

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Лепеля

• Залман Еўнавіч Абезгаўз (1920—1988) — гісторык, кандыдат гістарычных навук
• Леанід Міхайлавіч Гітлін — беларускі архітэктар
• Іван Міхайлавіч Ерашоў (1911—1948) — Герой Савецкага Саюза
• Максім Леанідавіч Ермаловіч — беларускі дзяржаўны дзеяч
• Яўген Жарнасек — беларускі штангіст
• Анатоль Уладзіміравіч Ільіноў — беларускі графік
• Яўген Генадзевіч Калінін — беларускі футбаліст
• Уладзімір Якаўлевіч Матыль (1927—2010) — савецкі рэжысёр і сцэнарыст
• Іосіф Антонавіч Парфіяновіч (1902—1993) — вучоны, заснавальнік навуковай школы па люмінесцэнцыі і радыяцыйнай фізіцы^[7]
• Карп Трафімавіч Саленік (1811—1851) — украінскі акцёр, адзін з заснавальнікаў украінскага рэалістычнага тэатра
• Уладзімір Уладзіміравіч Шыцько — беларускі палітык

Гл. таксама

• Гарады Віцебскай вобласці
• Гарады Беларусі
• Лепельскі павет
• Лепельскі край
• Лепельскі веснік
• Спіс вуліц Лепеля

Зноскі

1. Численность населения на 1 января 2024 г. и среднегодовая численность населения за 2023 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Белстат, 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q125194897"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6520738"></a>
2. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7 (DJVU).
3. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
4. K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1958. — P. 528.
5. Беларусь 1995.
6. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
7. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.18 Кн.1: Дадатак: Шчытнікі — ЯЯ / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2004. — Т. 18. — 472 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0295-4 (Т. 18 Кн. 1).

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).
• Лепель // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 421. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Лепель

• Геаграфічныя звесткі па тэме Лепель на OpenStreetMap
• Официальный сайт Лепельского райисполкома Архівавана 10 мая 2014. (руск.)
• Надвор’е ў горадзе Лепель