Związek Walki Zbrojnej (w skrócie ZWZ, krypt. „SSS”[1]) – Siły Zbrojne w Kraju podczas II wojny światowej, w okresie od 13 listopada 1939 do 14 lutego 1942, przemianowane następnie na Armię Krajową.
ZWZ powstał jako konsekwencja raportu gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, przekazanego przez marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza gen. Władysławowi Sikorskiemu, w którym Tokarzewski informował o powstaniu Służby Zwycięstwu Polski. Sikorski przypuszczając, że Tokarzewski wiedział w chwili sporządzenia raportu, że Naczelnym Wodzem został już Sikorski, a raport otrzymał najpierw Śmigły-Rydz, uznał, że jest to objaw nielojalności Tokarzewskiego[2]. Obawiając się braku kontroli ze swej strony nad tą organizacją, rozwiązał SZP, a w jej miejsce powołał ZWZ.
Po rozwiązaniu Służby Zwycięstwu Polski, powołany w jej miejsce Związek Walki Zbrojnej był formalnie dowodzony z Paryża. Na czele ZWZ stanął jako jego Komendant Główny, gen. „Józef Godziemba” Kazimierz Sosnkowski, który po rozbiciu dowodzonych przez niego oddziałów na przedpolach Lwowa, wobec agresji ZSRR na Polskę przekroczył granicę polsko-węgierską i przedostał się do Francji. Jednak bezpośrednie dowodzenie z odległej Francji organizacją w okupowanej Polsce, przy braku stałej łączności, było właściwie niemożliwe.
Instrukcję gen. Sosnkowskiego z 4 grudnia 1939 o powołaniu do życia ZWZ przywiózł do Warszawy, na początku stycznia 1940, emisariusz Jerzy Michalewski („Dokładny”). Nakazywała ona przekształcenie istniejących już komórek SZP w myśl zasad organizacyjnych ZWZ. Instrukcja, w połączeniu z instrukcją Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju o powoływaniu instytucji mężów zaufania (nigdy nie zostali powołani), odrzucała koncepcję ZWZ jako organizacji wojskowo-politycznej na rzecz organizacji wojskowej. Instrukcja nie wspominała o komisarzach cywilnych przy dowództwach obszarów i okręgów, podkreślała natomiast „ogólno-narodowy, ponadpartyjny i ponadstanowy”[6] charakter organizacji. Została też sprecyzowana po raz pierwszy koncepcja „przygotowania powstania zbrojnego na tyłach armii okupacyjnych, które nastąpi z chwilą wkroczenia regularnych wojsk polskich do kraju”[6].
Po klęsce Francji, depeszą z 18 czerwca 1940 wódz naczelny i premier rządu RP na uchodźstwie gen. Władysław Sikorski mianował płk. Stefana Roweckiego zastępcą komendanta głównego ZWZ z prawem podejmowania samodzielnie pilnych decyzji w przypadku braku łączności z rządem, zaś 30 czerwca Komendantem Głównym, z równoczesnym ustanowieniem Komendy Głównej w kraju. Gen. Sikorski polecił także ścisłą współpracę z Głównym Komitetem Politycznym, który stanowili: Kazimierz Pużak („Bazyli”) – delegowany przez PPS, Aleksander Dębski („Stachurski”) – delegowany przez Stronnictwo Narodowe, Stefan Korboński („Nowak”) – delegowany przez Stronnictwo Ludowe i od maja 1940 Franciszek Kwieciński („Karwat”) – delegowany przez Stronnictwo Pracy. Sekretarzem GKP był emisariusz Jerzy Michalewski („Dokładny”). Rozkaz ten przekazywał władzę wojskową na terenie kraju w ręce oficerów będących w centrum wydarzeń i najlepiej zorientowanych w realiach okupacji.
Komenda Główna podlegała rządowi RP w Londynie uzyskując jednak większą samodzielność w kierowaniu całością życia Polskiego Państwa Podziemnego.
Struktura organizacyjna
Komenda Główna
komendant – gen. Stefan Rowecki „Grot” („Rakoń”, „Kalina”),
Równocześnie stworzono za granicą bazy dla utrzymywania łączności między komendantem głównym za granicą a komendantami Obszarów w kraju:
Baza Nr 1 „Romek” na Węgrzech – komendanci: płk dypl. Alfred Krajewski „Polesiński”, „Jasieńczyk” (od stycznia do lipca 1940), p.o. płk Zygmunt Bezeg „Longin” (od listopada 1940 do stycznia 1941), płk dypl. Stanisław Rostworowski „Rola” (od listopada 1940, faktycznie od stycznia 1941 do maja 1942), płk Franciszek Matuszczak „Dod”, „Ozyrys” (od maja 1942 do lutego 1945), kpt. Maria Gleb-Koszańska (od lutego 1945 do końca działania bazy w 1946)[9]
Były to okręgi, które dzieliły się na obwody, te zaś na placówki (odpowiednik gminy).
Najniższą komórką organizacyjną była 5-osobowa sekcja, kilka sekcji stanowiło pluton. Wyższych organizacyjnie jednostek nie przewidywano, choć plutony mogły się łączyć w celu przeprowadzenia akcji bojowej bądź ćwiczeń.
Gdy gen. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany przez NKWD w drodze z Warszawy do Lwowa, ZWZ na terenach wschodnich został praktycznie bez komendanta.
Teren okupacji sowieckiej w praktyce nigdy nie otrzymał swego komendanta, a tym samym zamysł organizacyjny o podziale kraju na komendy terenów dwóch okupacji nie doczekał się realizacji. Po 22 czerwca 1941 cały kraj znalazł się pod okupacją niemiecką.
_(digital_restoration).jpg)
