Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie

Zamek biskupów krakowskich
w Sławkowie

nr rej. A/1394/90[1] z 10.01.1990
Ruiny zamku w Sławkowie (2010)
Państwo	Polska
Miejscowość	Sławków
Architekt	Nieznany
Ukończenie budowy	Druga połowa XIII w.
Położenie na mapie Sławkowa Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie
Położenie na mapie Polski Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie
Położenie na mapie województwa śląskiego Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie
Położenie na mapie powiatu będzińskiego Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie
50°17′47,78″N 19°23′29,30″E

Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie – zamek z XIII wieku w Sławkowie w powiecie będzińskim, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa ślaskiego, zachowany w stanie ruiny.

Historia

Okres rządów Pawła z Przemankowa

Zamek datowany jest na drugą połowę XIII wieku. Usytuowany był na skłonie wzniesienia opadającego w kierunku Białej Przemszy. Miał za zadanie bronić dostępu do miasta od strony Krakowa. Dzięki wymiarom 124 x 90 m oraz murom obronnym o grubości 2–3 m i wysokości 6–7 m konkurować z nim mogły jedynie podobne ówczesne zamki książęce w Opolu i Wrocławiu. Jego mury wzmocnione były usytuowanymi centralnie na skrzydłach prostokątnymi półbasztami. Warownia prawdopodobnie zaliczała się do typu zamków kasztelowych.

Budowę zamku rozpoczęto przypuszczalnie przed rokiem 1283 z inicjatywy biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa^[2]. W 1283 prace zostały przerwane z powodu uwięzienia i odebrania własności biskupowi przez księcia Leszka Czarnego. W roku 1284 książę i biskup zawarli ugodę i dzięki odszkodowaniu budowę zamku wznowiono. Jego wielkość i rozmach projektu została jednakże ograniczona przez Leszka Czarnego oraz przez ówczesne prawo dotyczące zakazu budowy zamków przez feudałów świeckich i duchownych. Do półbaszty południowo-wschodniej na jego skrzydle przybudowano tylne ściany, zmieniając ją w wieżę mieszkalno-obronną^[3], którą otoczono fosą i parkanem.

„Wielki” pierwotny zamek mimo swojego nowatorstwa był (może wskutek pośpiechu w jego budowie) obiektem o niskiej jakości technicznej. Mury były bardzo płytko fundamentowane, wzniesione z łamliwego dolomitu, wiązanego dość słabą żółtą zaprawą piaskowo-wapienną z dużą zawartością piasku. Dostawiona później do półbaszty część młodsza miała znacznie głębszy fundament, a zbudowano ją z bardzo twardego wapienia, spojonego silną zaprawą wapienną z dużą zawartością wapna. Do muru wieży mieszkalno-obronnej przylegał ryzalit wejściowy oraz mur kanału ściekowego latryny, umieszczonej prawdopodobnie w położonym wyżej wykuszu. Do wyrobu kamieniarki „małego” zamku użyto, prócz białego wapienia, również piaskowca koloru białego i umożliwiającego osiągnięcie efektu wielobarwności budynku piaskowca czerwonego. Ten ostatni pochodził z Góry Parcze w pobliskim Olkuszu. Detal miał, jak wskazuje na to obecność portali o pełnych łukach, charakter przynajmniej częściowo późnoromański. Kamieniarka okien była bardzo wysokiej jakości. Wieża nie miała sklepień nawet na najniższym, piwnicznym poziomie, który przykrywał jedynie strop^[3].

W roku 1289 biskup opowiedział się przeciwko Henrykowi IV Probusowi, doprowadzając do zajęcia Krakowa przez Władysława Łokietka. Książę śląski w zamian uwięził biskupa i w drodze na Kraków zajął zamek oraz oddał go pod opiekę Henrykowi z Woszowa^[2]. Wydarzenie to było jednocześnie pierwszą zachowaną wzmianką na temat zamku sławkowskiego. Świadczy ono o tym, że zamek był już wówczas zdolny pełnić funkcje mieszkalno-obronne^[3].

Okres rządów Jana Muskaty

Drugim z kolei następcą biskupa Pawła był Jan Muskata, który na początku XIV wieku rozbudował zamek, otaczając go wałem ziemnym z budynkiem bramnym (być może w formie wieży) i fosą. Budynek bramny, do którego przylegał aneks, zaopatrzony był w dodatkowe urządzenie obronne – tzw. suchy basen, tj. rodzaj suchej fosy, zajmującej najniższą kondygnację. W czasie braku zagrożenia przerzucony był nad suchym basenem drewniany pomost. Dziedziniec zamkowy utwardzono wylewką wapienną, pokrytą wkrótce cienką warstewką zielonkawej gliny, na której z kolei umieszczono bruk z płyt wapiennych. Rozbudowa objęła również samą wieżę mieszkalną, do której dobudowano wzmacniające przypory oraz ułatwiającą komunikację zewnętrzną klatkę schodową. Z wieży poza teren zamku biegła też tzw. wycieczka, czyli tajne przejście, zachowane do czasów współczesnych. Stanowił je wykop ziemny o przekroju 1,2 x 1,2 m, przykryty niefundamentowanym kamiennym sklepieniem. Na przedzamczu, znajdującym się poza wałami na obszarze dawnego zamku Pawła z Przemankowa, wzniesiono prawdopodobnie też wówczas zespół zapewne drewnianych budynków gospodarczych. Wśród nich już w I połowie XIV w., może jeszcze za czasów Muskaty, mógł znajdować się (być może murowany) dwór - wygodniejszy, niż rezydencja wieżowa. Poświadczony jest on jednak źródłowo w sposób pewny dopiero w końcu XIV w.^[3]

Jan Muskata pozostawał w konflikcie z Władysławem Łokietkiem oraz większością mieszkańców Małopolski. Ustanowił on Sławków swoją główną kwaterą, w związku z czym w 1309 r. wojska księcia zdobyły miejscowość. Zamek pozostawał w rękach tego władcy prawdopodobnie aż do śmierci krakowskiego hierarchy w 1320 r.^[3]

Okres rządów Jana Grota

W 1327 r. zamek wraz z miastem zajęły wojska czeskie Jana Luksemburczyka w pochodzie na Kraków. Wycofały się jednak jeszcze wiosną tego samego roku wskutek protestu króla węgierskiego Karola Roberta. Następnie miała miejsce ponadroczna okupacja węgierska miasta i z pewnością również zamku. Jan Grot odzyskał Sławków wskutek napomnień papieskich pod adresem władców Czech, Węgier i Polski. Jego przebywanie na zamku poświadczone jest źródłowo w 1337 r.^[3]

Okres rządów Jana Radlicy

W 1389 r. wzmiankowany jest dwór w Sławkowie jako budowla osobna od zamku obronnego. Dwór biskupi istnieje do dziś w szacie nowożytnej i znajduje się w rękach prywatnych; znany jest pod nazwą „lamusa”. Datowany jest przeważnie na XVI lub XVII wiek, ale grube, ponad dwumetrowe mury i dokument, mówiący o istnieniu dworu w 1389 r., mogą świadczyć o średniowiecznym pochodzeniu budynku. Grubość murów i otwory szczelinowe w najniższej kondygnacji sugerują, że mimo położenia poza wałami właściwego zamku, mógł on mieć częściowo charakter obronny. Według dużo późniejszych opisów z inwentarza z 1645 i 1668 r. cały zespół przedzamcza był zresztą słabo ufortyfikowany, choć nie wiadomo, czy można to odnosić do okresu średniowiecza^[3].

Okres rządów Zbigniewa Oleśnickiego i czasy późniejsze

Złupienie Sławkowa przez husytów w 1433 r. oraz spalenie miasta rok później przez raubrittera i awanturnika politycznego Mikołaja Kornicza Siestrzeńca nie przyniosło prawdopodobnie dużych szkód zamkowi. W 1455 roku zamek został natomiast zniszczony wraz z miastem przez wspomagane ochotnikami śląskimi nieopłacone zaciężne oddziały polsko-morawskie Jerzego Stosza i Jana Świeborowskiego, walczące u boku Kazimierza Jagiellończyka przeciwko Krzyżakom^[4]. Brutalność najazdu spowodowana była osobistym konfliktem Jana Świeborowskiego z wójtem sławkowskim, Mikołajem Gunią^[3].

Dawniej uważano, że zamek po tym wydarzeniu nie został już odbudowany, czemu zaprzeczył jednak odkryty Bibliotece w Würzburgu widok m.in. Sławkowa z 1536/1537 r. Prawdopodobnym fundatorem odbudowy zamku był jeszcze biskup Zbigniew Oleśnicki, zmarły w tymże samym 1455 r. Wieża otrzymała wówczas późnogotycki dach brogowy. Rumowiska na dziedzińcu nie uprzątnięto, lecz położono na nim nowy bruk^[3].

Wspomniany już widok Sławkowa z przełomu lat 1536/37 pokazuje wieżę w dobrym stanie z widoczną zewnętrzną klatką schodową, a przed nim zabudowę przedzamcza – trzy budynki. Pierwszy z nich to prawdopodobnie sam dwór.

Już w inwentarzu klucza dóbr sławkowskich z 1645 r. nazwa „zamek” przenosi się na zespół dworski na przedzamczu. Nie są znane losy zamku w okresie „potopu” szwedzkiego, choć można spotkać się z twierdzeniem, że warownia ucierpiała w 1655 r.

W czasie wykopalisk na terenie zamku odkryto m.in. głównie XV-wieczny zespół militariów (w tym folgi pancerza folgowego) i przedmiotów związanych z jazdą konną, a także liczne XVI-wieczne kafle piecowe, m.in. z przedstawieniami rycerzy i dworzan^[3].

Zamek biskupów krakowskich obejmuje swoim zasięgiem teren między obecnymi ulicami Zamkową, Garncarską (dawniej Wąską) i Browarną, przekracza zaś ulicę Staropocztową^[3]. W 2016 roku archeolodzy natrafili na tunel pod zamkiem nieznanej długości i przeznaczenia^[5].

Galeria

• 
  XVI-wieczna panorama Sławkowa. Widoczna wieża mieszkalno-obronna zamku z ryzalitem klatki schodowej. Przed wieżą 3 budynki zespołu dworskiego
• 
  Budynek dawnego dworu biskupiego
• 
  Tablica informacyjna
• 
  Ruiny (2018)

Przypisy

1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024 .
2. Jacek Pierzak, Odkrycie reliktów starszej wieży mieszkalno-obronnej na zamku górnym w Będzinie w roku 2015, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, numer 21, Archeologia 21, Bytom 2019, s. 51–93
3. Jacek Pierzak: Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie. Bytom: Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, 2002, s. 6, 46, 73-74, 76-78, 111, 114, 130, 132, 137, 141-147, 151, 189-203, 236, 237, 239, 241-253.
4. Sprawozdania Historyczne, t. XLV, Ossolineum 1993, s. 231.
5. Archeologiczna sensacja w Sławkowie [online], www.slawkow.pl [dostęp 2022-09-27]  (pol.).

Linki zewnętrzne

• Sławków: Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie. www.slawkow.pl. [dostęp 2011-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-12)].
• Zamki Jurajskie: Wieżowy obronny dwór biskupi w Sławkowie. www.jura.poszukiwania.pl. [dostęp 2011-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-09)].
• Zamek w Sławkowie. www.zamki.pl. [dostęp 2011-02-11].