Zamek w Smoleniu

Zamek w Smoleniu

nr rej. I-3-18/46 z 17.05.1947, A-1275 z 17.12.1981[1]
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Smoleń
Położenie na mapie gminy Pilica Zamek w Smoleniu
Położenie na mapie Polski Zamek w Smoleniu
Położenie na mapie województwa śląskiego Zamek w Smoleniu
Położenie na mapie powiatu zawierciańskiego Zamek w Smoleniu
50°26′19″N 19°40′30″E

Zamek w Smoleniu – ruiny zamku na Górze Zamkowej we wsi Smoleń w województwie śląskim, w powiecie zawierciańskim. Znajduje się na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, na Szlaku Orlich Gniazd oraz Jurajskim Rowerowym Szlaku Orlich Gniazd. Wybudowany został w systemie tzw. Orlich Gniazd.

Zamek znajduje się na terenie rezerwatu przyrody Smoleń.

Historia

Wzgórze zamkowe było być może zasiedlone w okresie lateńskim, o czym świadczą dwa groty włóczni znalezione tu w XIX w.

Kalendarium

• 1300 r. – w kronice Macieja Stryjkowskiego opisano walki o zamek Pelciszka pomiędzy Wacławem II a Władysławem Łokietkiem, jednak, wbrew temu co dawniej sądzono, być może nie chodziło o zamek Smoleń lub pobliską strażnicę na Skale Biśnik lub Grodzisku Pańskim, lecz o inny obiekt. Niemniej archeolog Błażej Muzolf w odległości 2 km od zamku zlokalizował dwa punkty obronne (Biśnik i Grodzisko Pańskie) datując je na 2 poł. XIII w.^[2]. Mogło też chodzić o zupełnie inny warowny obiekt w miejscowości Pełczyska w ziemi sandomierskiej^[3].

• III ćwierć XIV w. - zapewne w tym czasie powstaje zamek, zbudowany przez Ottona z Pilczy, starostę ruskiego a następnie wojewodę i starostę sandomierskiego;
• 1394 r. – pierwsza pewna wzmianka o zamku, w której wymieniony jest kapelan zamkowy Dominik;
• 1396 r. – wymieniony został burgrabia zamkowy;
• przełom XIV i XV w. – właścicielką zamku jest Elżbieta Pilecka-Granowska, córka Ottona z Pilczy, od 1417 r. trzecia żona króla Władysława Jagiełły;
• 1414 r. – panem na zamku został syn Elżbiety Granowskiej – Jan Pilecki (ok. 1405–1476) (Jan Granowski) herbu Leliwa. Zamek na 200 lat staje się własnością rodu Leliwitów;
• 1432 r. – wymienione podzamcze z folwarkiem i innymi zabudowaniami gospodarczymi;
• lata 1492–1515 – na zamku przebywał Biernat z Lublina, który pełnił funkcję kapelana kaplicy zamkowej oraz prywatnego lekarza i sekretarza Jana Pileckiego. Biernat z Lublina w listach bardzo chwalił ten pobyt i podziwiał bogactwo biblioteki zamkowej;
• 1577 r. – zamek od Anny Pileckiej kupił kasztelan oświęcimski Wojciech Padniewski herbu Nowina i zamieszkał w dworze pod zamkiem (w wielu przewodnikach turystycznych i innych wydawnictwach pojawia się nieprawdziwa informacja, że od Pileckich nabył zamek Seweryn Boner, jednak zamek w Smoleniu nigdy nie należał do Bonerów. Po Pileckich przeszedł od razu w ręce Padniewskiego. Zamek więc rozbudowali Pileccy. Pomimo modernizacji bardzo szybko przestała wystarczać rosnącym w potęgę i bogactwo właścicielom. Ograniczona powierzchnia wzgórza utrudniała dalszą rozbudowę, zaś niekorzystne połączenie komunikacyjne spowodowało, że Wojciech Padniewski najpierw zamieszkiwał w dworze u stóp zamku, a następnie postanowił przenieść się około 1610 r. do Pilicy, gdzie było dość miejsca, by wybudować nową, okazalszą siedzibę (zamek w Pilicy);
• 1655 r. – Szwedzi zdewastowali zamek;
• 1657 r. – Stanisław Warszycki planował oddanie zrujnowanego zamku na klasztor Franciszkanów. Nie doszło to jednak do skutku, a klasztor wiek później powstał w Pilicy;
• 1797 r. – Austriacy przyczynili się znacząco do dewastacji zamku, używając kamienia z murów do budowy komory celnej w Smoleniu;
• 1932 r. – decyzją z 22 grudnia 1932 ruiny zamku wpisano do rejestru zabytków^[4]; decyzje o wpisie do rejestru zabytków były wznawiane po II wojnie światowej.
• W latach 40. XIX w. zamek nabył Roman Hubicki, który go uporządkował i częściowo zrekonstruował. W wyniku tych prac przy południowej ścianie zamku natrafiono na wiele ludzkich kości i militariów średniowiecznych. Wskazuje to na zbrojny atak na zamek w średniowieczu. Roman Hubicki na zamku w Smoleniu założył słynną fabrykę śrutu „Batawia”;
• W latach 50. i 60. XX w. zamek zabezpieczono w postaci trwałej ruiny i wykonano wstępne badania architektoniczne. W 1972 r. rozpoczęto prace zabezpieczające mury zamkowe jako trwałą ruinę;
• 2010 r. – w wyniku złego stanu murów oraz katastrofalnej zimy powodującej złamania drzew i zawalenia się narożnika w zamku zachodnim postawiono tablice zakazujące wstępu na zamek. Wycięto kilkadziesiąt drzew w obrębie murów i ich najbliższego otoczenia;
• 2012 r. – rozpoczęto postępowania przetargowe na zabezpieczenie murów zamku.
• 2015 - zamek po zabezpieczeniu murów i częściowej rekonstrukcji został udostępniony wraz z wieżą do zwiedzania.

Architektura

Faza I (zamek górny)

Zamek został wzniesiony w stylu gotyckim w połowie XIV w., najprawdopodobniej przez Ottona z Pilczy herbu Topór i zastąpił istniejącą tu być może wcześniej drewnianą strażnicę. Pierwszy zamek składał się z murów obwodowych biegnących wokół skalnej platformy, budynku mieszkalnego we wschodniej części i cylindrycznej wieży (stołpu) o średnicy ok. 7,5 m. Wejście do stołpu znajdowało się na wysokości kilku metrów (dzisiejsze wejście na poziomie gruntu powstało znacznie później).

Faza II (zamek wschodni)

Otton z Pilczy i jego żona Jadwiga z Melsztyna po 1350 r. wznieśli na wschód od zamku górnego zamek dolny składający się z kamiennego muru obronnego o grubości do 2 metrów założonego na planie pięciokąta. Na teren zamku dolnego wjeżdżało się przez zachowaną do dzisiaj gotycka ostrołukową bramę, w której znajdują się widoczne wgłębienia służące do spuszczania brony. Być może w tej części zamku znajdowała się wzmacniająca obronę wieża.

W południowo-wschodniej części tego dziedzińca na skale mury niespodziewanie załamują się kilkukrotnie, co wskazuje na prawdopodobne istnienie w tym miejscu wieży obserwacyjnej założonej na planie zbliżonym do prostokąta.

Na dziedzińcu zamkowym znajduje się studnia, którą według tradycji wykuć mieli jeńcy tatarscy, a jej głębokość miała wynosić 200 m (inne źródła podają 100 m – tak naprawdę nie wiadomo, są to wyłącznie dywagacje, studnia obecnie jest zasypana do głębokości 26 m).

Faza III (zamek zachodni)

Prawdopodobnie Elżbieta Granowska lub jej syn Jan Pilecki po 1450 r. na zachód od zamku górnego zbudowali zachodnią część zamku dolnego połączona z zamkiem górnym murem biegnącym po skale. Wjazd na dziedziniec prowadził od strony południowej. W tej części zachowały się ślady budynku mieszkalnego z oknami ostrołukowymi i pozostałości bramy.

Badania archeologiczne

W 1997 r. archeolog Błażej Muzolf z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi przeprowadził na niewielką skalę wstępne badania archeologiczne (wyniki badań nie zostały opublikowane).

Galeria

• 
  Wschodni zamek dolny
• 
  Wieża zamkowa
• 
  Brama zamkowa
• 
  Dziedziniec zamkowy
• 
  Widok na zamek górny od strony podzamcza wschodniego
• 
  Widok zamku przed 1899

Przypisy

1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2012-01-03] .
2. Muzolf Błażej „Badania archeologiczne Skały Biśnik i Skały Grodzisko Panieńskie w rejonie miejscowości Smoleń, woj. katowickie” [w:] „Człowiek i Środowisko Naturalne Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej” Dąbrowa Górnicza, 1995, s.45-64
3. *** ZAMEK W SMOLENIU *** [online], www.zamkipolskie.com [dostęp 2022-12-14] .
4. Michał Bulsa, Rejestr zabytków województwa śląskiego sprzed 1939 roku. Stan badań, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Śląskiego” 2021, t. 13, s. 282.

Bibliografia

• Smoleń, Gotycki zamek rycerski. [dostęp 2013-07-26]. (pol.).
• Henryk Błażkiewicz, Pilica. Zarys dziejów miejscowości, Kraków 1992
• Bonerowie na Smoleniu. [dostęp 2010-07-25].

Linki zewnętrzne

• Zamek Smoleń – galeria zdjęć przed i po renowacji
• Archiwalne widoki i publikacje o zamku w bibliotece Polona