od 2022-12 → napisać/poprawić definicję, od 2022-12 → usunąć/zweryfikować prawdopodobną twórczość własną, od 2022-12 → zaktualizować na podstawie najświeższych informacji, od 2022-12 → dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Historia
XIV-XVII wiek
Szkoły w Warszawie funkcjonowały prawdopodobnie od roku 1406. Działały obok kolegiaty współpracującej z Akademią Krakowską (uczyło się w niej ok. 70 studentów z Warszawy). W XIV/XV wieku powstała pierwsza fundacja klasztorna. Na wiek XVI, po włączeniu do Korony, przypada rozkwit Warszawy. Odbywały się w niej sejmy walne i elekcje, rozbudowano zamek warszawski, do którego przeniesiono dwór królewski, ale także miały miejsce wydarzenia kulturalne zapisane w historii. Pierwsze warszawskie drukarnie powstały w 1624 roku. W latach siedemdziesiątych XVII wieku pojawili się księgarze i introligatorzy. Powstawały także księgozbiory, które posiadały uprzywilejowane warstwy społeczne i inteligencja.
Pierwszym motywem warszawskim jaki ukazał się w literaturze to opis mostu nad Wisłą zbudowanego z inicjatywy Zygmunta Augusta we fraszceJana Kochanowskiego. Warszawę XVII-wieczną utrwalił Adam Jarzębski w poemacie Gościniec, albo krótkie opisanie Warszawy.
Podczas potopu szwedzkiego miasto zostało ograbione z dóbr kulturalnych; wywieziono stąd także zbiory z bibliotek: zamkowej, ujazdowskiej i klasztornych.
1795-1831: między III rozbiorem a powstaniem listopadowym
III rozbiór Polski drastycznie zahamował rozwój Warszawy. Zbiory Biblioteki Załuskich zostały wywiezione przez Rosjan do Petersburga. Osłabła produkcja drukarska (zaś niektóre drukarnie zlikwidowano, np. Korpusu Kadetów), nasiliła się także urzędowa cenzura, a środowisko literackie uległo rozproszeniu. Do roku 1831 Towarzystwo Przyjaciół Nauk było najważniejszym ośrodkiem warszawskiego życia intelektualnego. Związany był z nim miesięcznik Nowy Pamiętnik Warszawski.
W latach 1815–1830 Warszawa odzyskała pozycję ośrodka życia kulturalnego. W 1816 założono Uniwersytet Warszawski, wkrótce zaś utworzono Bibliotekę Publiczną (jej dyrektorem był Linde).
1832-1863: po upadku powstania listopadowego do wybuchu styczniowego
Od 1833 do 1856 obowiązywał stan wojenny. Po roku 1840 zamknięto uniwersytet, zlikwidowano Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zaś większą część ich naukowych warsztatów wywieziono do Rosji. Miasto opuścili m.in.: Edward Dembowski, Teofil Lenartowicz, Roman Zmorski, Narcyza Żmichowska, Józef Bohdan Dziekoński. Życie kulturalne przyjęło postać nieformalną; koncentrowało się w salonach, małych grupach artystycznych. Zwiększył się udział kobiet w literaturze, pisały wtedy m.in. Żmichowska, Paulina Krakowowa, Józefa Śmigielska, Seweryna Pruszakowa z Żochowskich, Eleonora Ziemięcka. Tzw. entuzjastki zajmowały się tajną działalnością kurierską – kulturalną, oświatową i propagandową; były także organizatorkami pomocy dla zesłańców i ich rodzin. Także warszawscy pisarze i poeci tworzący w epoce romantyzmu byli często związani z konspiracyjną działalnością literacką. W latach ok. 1839-1843 istniała Cyganeria Warszawska zrzeszająca młodych pisarzy.
Ożywienie w czasopiśmiennictwie przypada na lata czterdzieste. W 1841 zaczęto wydawać Bibliotekę Warszawską, będącą wtedy jedynym periodykiem naukowym (do 1876); ukazywały się także Przegląd Warszawski, Gazeta Warszawska, Pamiętnik Literacki (jako dodatek do Gazety Powszechnej), Roczniki Krytyki Literackiej. Rozwój prasy w latach czterdziestych i pięćdziesiątych spowodował formowanie się zalążków zawodowego środowiska dziennikarskiego (np. Jan Kanty Gregorowicz, Franciszek Salezy Dmochowski, Józef Kenig). Podniósł się poziom drukarstwa w Warszawie; w 1861 duży zakład drukarski założył Samuel Orgelbrand, zaś w 1857 roku założono firmę wydawniczą Gebethner i Wolff.
1864-1918: między upadkiem powstania styczniowego a odzyskaniem niepodległości
Po upadku powstania styczniowego nastąpiła rusyfikacja życia publicznego w Polsce. Na miejscu zamkniętej w 1869 Szkoły Głównej powstał Cesarski Uniwersytet Warszawski. Język polski usunięty ze szkół, urzędów i sądów przetrwał w literaturze, prasie, kościele, teatrze. Dopiero w roku 1881 na Cesarskim Uniwersytecie utworzono katedrę historii polskiej literatury. W 1905 zmieniono charakter cenzury z prewencyjnego na represyjny.
W okresie Młodej Polski (1890-1918) następuje rozwój idei niepodległościowych i czas tworzenia programów społecznych i politycznych. W tym okresie Warszawa była głównym ośrodkiem polskiego czasopiśmiennictwa: wydawano tu 95% wszystkich pism drukowanych w zaborze rosyjskim. W 1899 powstała Warszawska Kasa Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy – zawodowe stowarzyszenie zrzeszające pisarzy.
Powstało kilka ugrupowań twórczych. Z literatów skupionych wokół miesięcznika Pro Arte et Studio wyłoniła się grupa „pikadorczyków” – organizatorów kawiarni artystycznej Pod Picadorem. Stali się oni założycielami grupy literackiej Skamander. Obok nich działali, związani z futuryzmem, Anatol Stern i Aleksander Wat. Wydawnictwa Wata (zazwyczaj konfiskowane) szokowały opinię publiczną; były to m.in. ulotki: Tak z 1918, Niebieskie pięty i Gga z 1920, a także, napisany wspólnie z futurystami z Krakowa, manifest Nuż w bżuhu – jednodńuwka futurystuw (1921, skonfiskowany). Czasopisma związane z awangardą poetycką to m.in. Nowa Sztuka (1921/1922) i Almanach Nowej Sztuki (1924/1925). Redakcja Gospody Poetów (m.in. Emil Zegadłowicz) i Ponowy była związana z tradycjonalistyczną młodzieżą organizującą wieczory literackie w Polskim Klubie Artystycznym. Na przełomie lat 1926/1927 w Warszawie powstała grupa literacka „Kwadryga”. Wokół pisma Głos Literacki, będącego gazetą prosanacyjną, skupiła się grupa pod nazwą „Kadra”. W tym czasie odnowiło się oblicze literatury w stolicy, o czym miała świadczyć intensywna działalność pisarzy, recytacje w kawiarniach, wieczory autorskie, a także różnego rodzaju demonstracje (jak te futurystów i skamandrytów).
W dwudziestoleciu 96% polskich filmów powstało w Warszawie. W 1926 roku pierwsza polska rozgłośnia radiowa nadała w tym mieście swój program inauguracyjny. Dzięki powstaniu filmu i radia, zrodziło się zapotrzebowanie na scenariusz i słuchowisko.
Po wybuchu II wojny światowej warszawskie środowisko literackie uległo rozbiciu i rozproszeniu. Pomimo to, spora część pisarzy pozostawała w mieście, lub też w czasie okupacji przeprowadziła bądź powróciła do niego. Ze względu na likwidację przez okupanta niemieckiego polskich wydawnictw i wprowadzenia zakazu działalności literackiej, inteligencja rozpoczęła organizowanie życia kulturalnego w konspiracji. Taka działalność była uważana za cywilną walkę o przetrwanie narodu. Sprzyjała jej skoncentrowana w Warszawie działalność innych ważnych organizacji podziemnych, jak i szybki rozwój kolportażu tajnej prasy. Tak więc utwory literackie pojawiały się także w gazetach niezwiązanych bezpośrednio z literaturą (np. Polska Żyje). Warszawskie czasopisma związane z literaturą i drukowane konspiracyjnie to m.in.: Sztuka i Naród, Kultura Jutra, Nurt. Pismo poświęcone kulturze polskiej, Sprawy Narodu, Droga, Werble wolności, Przełom. Organizowano tajne wieczory literackie, koncerty poetyckie, spektakle teatralne, dyskusje. Ważnym uczestnikiem takich spotkań był Karol Irzykowski.
Pierwszą powojenną gazetą było Życie Warszawy. W lutych 1945 reaktywowano działalność warszawskiego oddziału ZZLP, wznowiono zajęcia w uczelniach, pracę rozpoczęły wydawnictwa „Czytelnik”, „Nasza Księgarnia”, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, uruchomiono biblioteki.