Latem 1939 wrócił do Polski. Po wybuchu II wojny światowej dotarł przez majątek Stradecz do Lwowa. Tam w styczniu 1940 został aresztowany i osadzony przez Rosjan w więzieniu zamarstynowskim, a następnie skazany na osiem lat pobytu w obozie, po czym przez więzienia w Chersoniu i Dniepropietrowsku trafił do obozu w Iwdielu na Syberii. Po układzie Sikorski-Majski i amnestii dotarł do polskiej delegatury w Ałma Acie. W 1942 rozpoczął, na zlecenie delegatury Ambasady RP, organizowanie szkół polskich na terenie Kirgizji, a następnie został przedstawicielem ambasady RP. Po zerwaniu stosunków dyplomatycznych między rządem RP a władzami radzieckimi ponownie aresztowany. Po zwolnieniu wyjechał do Samarkandy, gdzie do jesieni 1944 pracował jako bibliotekarz Samarkandzkiego Muzeum Okręgowego i bibliograf w Bibliotece im. A. Puszkina. Swoje przeżycia z tego okresu opisał m.in. w książce Sedan (1948). Do Polski wrócił w grudniu 1945 i początkowo zamieszkał w Łodzi, w 1949 przeniósł się na stałe do Warszawy, gdzie kontynuował pracę twórczą i pracował jako redaktor.
Od 1945 roku był członkiem redakcji tygodnika „Kuźnica”, wstąpił też do PPR (od 1948 PZPR)[2]. Z czasem zajął stanowisko opozycyjne wobec partii[2], a w 1957 r. wystąpił z niej. W marcu 1964 był sygnatariuszem Listu 34 w obronie wolności słowa. W 1969 został członkiem zarządu Polskiego PEN Clubu. W latach 1975–1978 był wiceprezesem, a od grudnia 1980 członkiem zarządu Związku Literatów Polskich. Na chrzest zdecydował się w wieku 60 lat[2]. Należał do Rady Duszpasterstwa Środowisk Twórczych oraz Rady do Spraw Stosunków Polsko-Żydowskich przy prezydencie RP (1991–1995). Był członkiem korespondentem Institut für die Wissenschaften vom Menschen w Wiedniu.
Na Pawle Hertzu Czesław Miłosz wzorował postać Piotra Kwinto w swojej powieści Zdobycie władzy (1955)[3].
Mariana Brandysa złościło funkcjonowanie Pawła Hertza i jego przyjaciela Henryka Krzeczkowskiego na specjalnych warunkach w środowisku literackim: „Im się pozwala na mówienie takich rzeczy, jakich nie ścierpiałoby się od rdzennego polskiego oenerowca, bo nie traktuje się tego na serio. Ale już najwyższy czas, aby to traktowanie zmienić, bo Krzeczkowski i Hertz stali się najbardziej zdecydowanymi wrogami i paszkwilantami demokratycznej opozycji” (5 IV 1978)[2].
Twórczość
Tomy poetyckie
Nocna muzyka, Warszawa, Sfinks, 1935
Szarfa ciemności, Warszawa, F. Hoesick, 1937
Dwie podróże, Warszawa, Czytelnik, 1946
Małe ody i treny, Warszawa, KiW, 1949
Nowy lirnik mazowiecki, Warszawa, Czytelnik, 1953
Wiersze wybrane, Warszawa, PIW, 1955
Pieśni z rynku, Warszawa, PIW, 1957
Śpiewnik podróżny i domowy, Warszawa, PIW, 1969
Poezje, Warszawa, PIW, 1983
Poezje wybrane, Warszawa, LSW, 1992
Proza i eseje
Z naszej loży (wraz z J. Rojewskim), Łódź, Poligrafika, 1946
Notatnik obserwatora, Łódź, W. Bąk, 1948
Sedan, Warszawa, Książka, 1948
Portret Słowackiego, Warszawa, PIW, 1949 (ostatnie wyd. Zeszyty Literackie, 2009)
↑Apel (dokument KSS KOR, Archiwum Opozycji IV/04.05.43 [b.n.s])
↑M.P. z 1946 r. nr 93, poz. 175 „w uznaniu zasług położonych dla dobra demokratycznej Polski w dziele zabezpieczenia porzuconego przez okupanta mienia, odbudowy i uruchomienia miejskich zakładów pracy, jak również stworzenia życia gospodarczego i społecznego na terenie m. Łodzi”.
↑M.P. z 1955 r. nr 101, poz. 1400 - Uchwała Rady Państwa z dnia 19 stycznia 1955 r. nr 0/196 - na wniosek Ministra Kultury i Sztuki.
Bibliografia
Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, tom III, Warszawa, WSziP, 1994.
Sposób życia. Z Pawłem Hertzem rozmawia Barbara R. Łopieńska, Warszawa, PIW, 1997.
Biogram Pawła Hertza (oprac. Jadwiga Czachowska) [w:] „Zeszyty Literackie” nr 1 / 65, 1999.