Jeden z polskich pociągów pancernych w Wielkiej BrytaniiWagon bojowy polskiego pociągu pancernego w Wielkiej BrytaniiWizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej w kościele świętego Pankracego w Ipswich ufundowany przez załogę polskiego pociągu pancernego „C” stacjonującego w Wielkiej BrytaniiPłk Leonard Łodzia-Michalski
W przewidywaniu inwazji niemieckiej na przełomie 1940 i 1941 roku brytyjskie władze wojskowe zaczęły uzbrajać pociągi jako jeden ze środków walki przeciwdesantowej w obronie Wysp Brytyjskich. Wobec dużego zapotrzebowania na żołnierzy dla organizujących się oddziałów brytyjskich, zaproponowano pozostającym na odpoczynku po kampanii francuskiej (maj-czerwiec 1940 roku) oddziałom polskim objęcie służby w pociągach pancernych[1].
17 września 1940 roku generał Władysław Sikorski wydał rozkaz o formowaniu dwunastu załóg pociągów pancernych. Ich skład rekrutować się miał z nadwyżek oficerów I Korpusu Strzeleckiego. Formowanie pociągów miało zapobiec narastającej frustracji w korpusie oficerskim i stworzyć namiastkę „jednostek liniowych” dysponujących sprzętem bojowym. Zaciąg do pociągów pancernych był ochotniczy i dotyczył oficerów którzy wyrazili zgodę do służby na stanowiskach przewidzianych dla szeregowych (na czas służby zakrywano pagony z oznakami stopni wojskowych). Przyszłe załogi szkolono w Broughton w zakresie obsługi broni i układaniu torów[2].
W październiku 1940 roku sformowany został IV Dywizjon, jego dowódcą mianowano pułkownika dyplomowanego Alexandrowicza. Trzy pociągi: nr 10, 11 i 12 zostały obsadzone przez polskie załogi. W połowie 1941 roku pociągi otrzymały nowe oznaczenia literowe: „K”, „L” i „J”. W listopadzie sformowano I Dywizjon pod dowództwem pułkownika Łodzia-Michalskiego. Stanowiły go pociągi: „C”, „G” i „E”. W styczniu 1941 roku powstał III Dywizjon pod dowództwem pułkownika dyplomowanego Józefa Kapciuka z pociągami: „B”, „M” i „H”, a następnie I Dywizjon podpułkownika dyplomowanego Andrzeja Zbijewskiego z pociągami „A”, „D” i „F”[3]. Zadaniem pociągów pancernych było patrolowanie torów kolejowych i zwalczanie przewidywanych desantów powietrznych oraz wsparcie ogniowe w wypadku niemieckiego desantu morskiego. Pełniły one służbę patrolową głównie w nocy i nad ranem.
Polskie pociągi pancerne w Wielkiej Brytanii nawiązywały tradycjami do obsadzonych Polakami pociągów pancernych Nr 1 i Nr 2 działających na Murmaniu, które wspierały oddziały francusko-brytyjsko-polskie w walkach i potyczkach o stację Obozierskaja podczas wojny domowej w Rosji (1917–1922)[4].
Pod koniec 1941 roku Inspektorat Pociągów Pancernych opracował plan szkolenia pancernego oficerów. Szkolenie podzielono na trzy etapy: kurs podstawowy (samochodowy), specjalistyczny oraz staże i praktyki. W związku z rozbudową polskich jednostek motorowych już w końcu 1941 roku rozpoczęto przygotowania do stopniowej likwidacji pociągów. 10 kwietnia 1942 roku została zarządzona likwidacja 3 i 4 dyonów. Wiosną przekazano Brytyjczykom pociągi obu dywizjonów. I i II dywizjon rozpoczęto likwidować w marcu 1943 roku. W lipcu zlikwidowano ostatni pociąg – Pociąg Pancerny „D”[5]. Ogółem służbę w pociągach pancernych odbyło ponad 550 polskich oficerów[4].
Skład pociągu
Etat pociągu pancernego przewidywał jedno stanowisko oficerskie, siedem podoficerskich i 47 dla szeregowych[6]. Załogi pociągów stanowili oficerowie różnych rodzajów broni, przeważnie jednak piechoty. Załogi dwóch pociągów pancernych składały się wyłącznie z oficerów kawalerii. Oficerów broni pancernej było w nich zaledwie kilku[4].
W skład pociągu wchodziła lokomotywa, dwie lory (jedna amunicyjna, druga do przewożenia szyn, podkładów i narzędzi) oraz dwa, przebudowane z węglarek, wagony bojowe. Ściany wagonu bojowego wykonane były z betonu o grubości około stu milimetrów, który wlano pomiędzy trzymilimetrowe płyty. Wagon składał się z dwóch części. Pierwszą stanowiło stanowisko działa Hotchkiss kalibru 57 milimetrów. W części drugiej znajdowały się stanowiska strzeleckie dla dwóch karabinów maszynowych Bren[6].
Lokomotywy były dzierżawione przez War Office od prywatnych przewoźników. Znajdowała się w nich obsługa brytyjska[7].
Z upływem czasu Polacy dokonali szeregu modyfikacji. W 1941 roku zwiększono liczbę karabinów maszynowych do trzech i opracowano specjalną podstawę na dwa sprzężone breny, przystosowane do ognia przeciwlotniczego. Na wniosek Inspektora Pociągów Pancernych pułkownika Łodzia-Michalskiego Brytyjczycy przydzielili pociągom po dwa motocykle, wyposażyli je w aparaty telefoniczne i radiostacje, a na przełomie lat 1942–1943 do pociągów przydzielono samochody pancerne, czołgi i transportery gąsienicowe. Umożliwiło to przeszkolenie dużej liczby oficerów w obsłudze sprzętu pancernego[8].
Organizacja i obsada personalna pociągów
Pociągi podlegały taktycznie dowództwu korpusów brytyjskich. Tylko IV dywizjon podlegał stacjonującemu w Szkocji polskiemu I Korpusowi. Pod względem organizacyjnym i personalnym przełożonym pociągów był generał do zleceń Naczelnego Wodza, generał brygady Janusz Głuchowski. 4 lutego 1942 roku pociągi pancerne zostały podporządkowane szefowi Sztabu Naczelnego Wodza. W końcu 1941 roku utworzono stanowisko Inspektora Pociągów Pancernych[3]. Siedzibą Inspektoratu był Hotel Rubens w Londynie[9].
Organizacja i obsada personalna pociągów na przełomie 1941/1942
dowódca Pociągu Pancernego „H” (eks-Nr 9) – mjr piech. Aleksander Nowaczyński, a następnie mjr art. Zygmunt Gużewski (Canterbury, Kent → 13 listopada 1941 roku do I dyonu)
dowódca Pociągu Pancernego „J” – mjr kaw. Jan Skawiński (Stirling)
dowódca Pociągu Pancernego „K” – mjr piech. Henryk Gustaw Bauer (Longniddry)
dowódca Pociągu Pancernego „L” – ppłk art. Stanisław Wilhelm Hackel (Aberdeen)[11]
Odznaka pamiątkowa
Zatwierdzona Dziennikiem Rozkazów Nr 4/41 z 21 października 1941 roku odznaka pamiątkowa pociągów pancernych w Wielkiej Brytanii przedstawia szyszak husarski z pióropuszem okolony od dołu wstęgą. Na załamaniach wstęgi napis: Essex – Devon – York – Perth. Odznaka noszona na łańcuszku po lewej stronie munduru. Tłoczona z blachy brązowej oksydowanej[9].
Wymiary: 8 × 42 mm. Autorem projektu odznaki był mjr dypl. art. Stanisław Bohrynowski, a wykonawcą Spink and Son w Londynie[12].
↑W lutym 1942 roku na stanowisko dowódcy Pociągu Pancernego „D” wyznaczony został major piechoty Stanisław Szaliński z I Oficerskiego Baonu Szkolnego. W kwietniu 1942 roku przydział ten został anulowany, a major Szaliński ponownie zaliczony do stanu ewidencyjnego I Oficerskiego Baonu Szkolnego, i pozostawiony na odkomenderowaniu na kursie dowódców batalionów[10]
Przypisy
↑Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918–1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernej, 1971, s. 125.
↑Zbigniew Lalak: Broń pancerna w PSZ 1939–1945. Warszawa: Pegaz-Bis: O.K. Media, 2004, s. 31-38. ISBN 83-922002-0-9.
