Aleksandrów Kujawski został założony w 1834 r. w zaborze rosyjskim jako Aleksandrowo. Nazwa ta pochodzi od imienia Aleksandra Sumińskiego herbu Leszczyc, polskiego szlachcica, właściciela majątku Ośno, z którego został wyodrębniony folwark Aleksandrowo[5]. Aleksander Sumiński był synem oficera wojsk polskich Jana Stanisława Sumińskiego (1786–1839) i Julii Józefy z Dąmbskich (1792–1863). Miał siostrę Franciszkę Nimfę (1817–1879) i brata Michała Hieronima (1820–1898).
Pierwotnie Aleksandrowo zamieszkiwała ludność związana z rolnictwem: parobkowie, fornale, owczarze. W 1858 r. wieś zamieszkiwało ok. 50 osób wyznania rzymskokatolickiego. Intensywny rozwój rozpoczął się wraz z podjęciem decyzji budowy kolei żelaznej Warszawsko-Bydgoskiej i wytyczeniu w pobliżu wsi miejsca pod budowę dworca granicznego. Już w 1859 r. zaczęli napływać osadnicy: cieśle, stolarze, piekarze, rzeźnicy, robotnicy. Wraz z oddaniem w grudniu 1862 r. budynku dworca i uruchomieniem komunikacji kolejowej społeczność mieszkańców wzbogacili kolejarze, urzędnicy komory celnej, pracownicy poczty. Wśród nich pojawiły się osoby pochodzenia rosyjskiego i niemieckiego. W tym czasie w Aleksandrowie osiedlali się również Żydzi, którzy znajdowali zatrudnienie głównie w handlu i usługach. Do ważnych wydarzeń w historii Aleksandrowa Kujawskiego należy udział miejscowych pracowników kolei i komory celnej w przerzucie ludzi i broni w okresie powstania styczniowego (1863).
Wraz ze wzrostem obrotu handlowego między Rosją a Prusami następowała rozbudowa stacji, co miało miejsce w 1870 r. i ponownie ok. 1900 r.[6] Według oficjalnego spisu w 1897 r. wieś zamieszkiwało 2840 osób w tym ok. 2418 wyznania rzymskokatolickiego, 142 prawosławnego, 197 ewangelików, i 280 żydów[7].
Mimo że ludność wyznania prawosławnego była nieliczna, to w 1877 r. zbudowano w Aleksandrowie cerkiew prawosławną. Była ona obsługiwana przez duchownego dojeżdżającego z Włocławka. Budowa cerkwi została sfinansowana z budżetu wojskowego. Jej powstanie w miejscowości granicznej, na placu umożliwiającym widok budowli z okien przejeżdżających pociągów, należy wiązać z funkcją propagandową. W 1914 r. na skutek niemieckiego ostrzału uszkodzone zostało sklepienie. Większość urzędników rosyjskich i ich rodzin opuściła Aleksandrów przed wkroczeniem wojsk niemieckich. Nieliczna pozostała społeczność prawosławna nie była w stanie podjąć remontu. Budynek cerkwi został rozebrany w latach 1930–1933[8].
Budynek dworca od strony peronu
W 1879 r. w pomieszczeniach dla „Dostojnych Gości” powstałych już w 1862 r., a znajdujących się w budynku dworca, oraz w pałacyku położonym naprzeciw budynku stacji odbyło się spotkanie cesarzy: Aleksandra II i Wilhelma I. Jego celem było podtrzymanie sojuszu państw rozbiorowych tzw. sojuszu trzech cesarzy[9].
W 1880 r. uzyskano pozwolenie na budowę kaplicy rzymskokatolickiej. Teren pod świątynię udostępnił Władysław Trojanowski – właściciel majątku Białebłoto. Murowaną budowlę w stylu neogotyckim oddano do użytku w 1886 r., a rozbudowę polegającą na dobudowaniu transeptu zakończono ok. 1899 r[10].
W 1931 r. plac pod budowę synagogi podarował Gminie Wyznaniowej Żydowskiej właściciel ziemski hr. Edward Mycielski-Trojanowski. Przy synagodze funkcjonował cheder i rzeźnia rytualna. Żydzi posiadali swoją bibliotekę i zespół teatralny. W 1937 r. w Aleksandrowie mieszkało ok. 1000 Żydów, co stanowiło ok. 10% miejscowej społeczności. W grudniu 1939 r. Niemcy wysiedlili ok. 500 Żydów. Większość trafiła do Warszawy. Kolejne wywózki nastąpiły w marcu 1940 r. do Łyszkowic w pow. łowickim, do Grójca i do Siedlec. Żydzi z Łyszkowic i Grójca zostali przetransportowani w marcu 1941 r. do Warszawy. Następnie zgładzeni w ramach planu likwidacji warszawskiego getta. Żydów z Siedlec wywieziono w lipcu 1942 r. do obozu w Treblince. Ostatnich Żydów wysiedlono z Aleksandrowa 21 kwietnia 1942 r. do obozu Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Ocenia się, że zagładę przeżyło ok. 100 aleksandrowskich Żydów, co stanowi około 10% stanu sprzed wojny[11].
Przez cały okres rozbiorów Aleksandrów posiadał status organizacyjny wsi, a urzędową nazwą było Aleksandrowo. W związku z istnieniem dużej liczby osad o tej samej nazwie dla uniknięcia nieporozumień w komunikacji kolejowej i telegraficznej do nazwy dodawano przymiotnik „pograniczny”. W ten sposób powstała oboczność „Aleksandrów Pograniczny”. W 1916 r. w kręgu osób miejscowej Rady Opiekuńczej postanowiono dodać do nazwy przymiotnik „Kujawski”. Okrojone warunkami okupacji prawa miejskie otrzymał Aleksandrów od władz niemieckich w 1916 r., a pełnię praw dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z dnia 4 lutego 1919 r.[12][13] Pierwszym burmistrzem w niepodległej Polsce został wybrany Stanisław Tatarkiewicz[14].
Jednym z podstawowych zagadnień po I wojnie światowej, jakie należało uregulować, był przymusowy wykup gruntów, na których powstało miasto, gdyż prawie cała zabudowa znajdowała się na terenach nienależących do właścicieli budynków. Z takim wnioskiem zwrócili się posłowie m. in. Starkiewicz, Podstolski, Staszyński, Rajca, ks. Lubelski, ks. Lutosławski czy ks. dr Władysław Chrzanowski[15][16]. Rozwój przemysłu i budownictwa publicznego sprawił, że siedzibę powiatu nieszawskiego przeniesiono do Aleksandrowa. W latach 1920–1921 w mieście istniał obóz internowania przeznaczony dla byłych żołnierzy Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej[17].
Podczas okupacji niemieckiej w latach 1943–1945 miasto nosiło nazwę Weichselstädt. Zostało zdobyte po walce z armią niemiecką 22 stycznia 1945 roku przez oddziały 125 korpusu 47 ArmiiI Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej[18]. Po wojnie na pl. 1 Maja ustawiono Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej[19].
Część miejscowej ludności niemieckiej nie ewakuowała się przed inwazją sowiecką – zostali oni skierowani do obozu utworzonego w budynku „Młyna Parowego”. Obóz podlegał PUBP w Aleksandrowie Kujawskim. Straż obozową stanowili funkcjonariusze spontanicznie powstałej Milicji Obywatelskiej. Na terenie obozu dochodziło do maltretowania więźniów i morderstw. Wiosną 1945 r. na terenie żwirowni „Halinowo” oraz w okolicy „Młyna Parowego” zabito prawdopodobnie ok. 125 Niemców. Obóz istniał do czasu skierowania części uwięzionych do prac przymusowych na terenie powiatu, innych skoncentrowano w obozie w Potulicach, gdzie wielu z nich nie doczekawszy się przesiedlenia poniosło śmierć[20].
W 1951 roku na pl. 1 Maja (ob. 3 Maja) stanął Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej. Został zniszczony w 1990 roku, a na jego miejscu postawiono pomnik z okazji 200 rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja[21]
Niepubliczne Przedszkole „Akademia Malucha”, ul. Kościelna 9
Szkoły podstawowe
Szkoła Podstawowa nr 1 im. Polskich Podróżników, ul. gen. Sikorskiego 5
Szkoła Podstawowa nr 3 im. Józefa Wybickiego, ul. Szkolna 6
Szkoła Podstawowa nr 4 przy Zespole Szkół Specjalnych nr 3 im. Jana Pawła II, ul. Strażacka 22
Szkoła Podstawowa Towarzystwa Salezjańskiego im. Św. Jana Bosko, ul. Chopina 24
Szkoły ponadpodstawowe
Technikum mundurowe BZDZ przy ulicy Długiej
Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Salezjańskiego im. Kardynała Augusta Hlonda, ul. Chopina 24
Zespół Szkół nr 1 Centrum Kształcenia Praktycznego, ul. Wyspiańskiego 4
Zespół Szkół nr 2 im. mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”, ul. Sikorskiego 2
Szkoła Techniczna BZDZ, ul. Długa 8
Kultura
Orkiestra Dęta Ochotniczej Straży Pożarnej w Aleksandrowie Kujawskim w nowych mundurach podczas XXV Regionalnego Przeglądu Orkiestr OSP w Ciechocinku 3 czerwca 2018 roku
Od 1920 r. w mieście istnieje Miejski Związkowy Klub Sportowy Orlęta Aleksandrów Kujawski
Jest również Miejskie Centrum Kultury, w którym jeszcze parę lat temu działało kino.
Rolę najprężniejszego ośrodka kultury przejął klub „Fado”, który stanowi obecnie najaktywniejsze kulturowo miejsce. Do miasta zajeżdża objazdowe Kino Visa[22].
Od kilkunastu lat w Aleksandrowie, Ciechocinku i na Łazieńcu, w domu rodzinnym Edwarda Stachury ma miejsce cykliczna impreza znana pod nazwą „Biała Lokomotywa”, która skupia środowisko artystów zajmujących się nie tylko słowem pisanym, ale i muzyką oraz teatrem.
Oprócz tego od kilku lat miasto organizuje „Stachuriadę”, również będącą imprezą poświęconą Edwardowi Stachurze.
Od 1907 roku działa Orkiestra Dęta Ochotniczej Straży Pożarnej w Aleksandrowie Kujawskim, licząca ponad 30 muzyków[23].
zespół cmentarza rzymskokatolickiego z drugiej połowy XIX w., przy ul. Chopina, obejmujący: cmentarz, kaplica oraz ogrodzenie z bramą, nr 363/A z 07.06.1995 r.
cmentarz wojenny (żołnierzy rosyjskich) ofiar I wojny światowej, nr 362/A z 07.06.1995 r.
zespół pałacowy rodziny Trojanowskich, obejmujący: pałac z ok. 1864 r. i park z pierwszej połowy XIX w., nr 161/A z 16.10.1984 r.
szkoła realna, obecnie liceum salezjanów z 1913-1916 r. przy ul. Chopina 24, nr 335/A z 17.02.1994 r.
zespół dworca kolejowego, obejmujący: dworzec kolejowy z drugiej połowy XIX w., wieżę ciśnień z 1895 r., 3 domy mieszkalne, przy ul. Wojska Polskiego 8, 10, 14 z lat 1893–1895 i skwer, nr 423/A z 30.12.1998 r.
plebania prawosławna, obecnie dom i kaplica prawosławna z 1893 r., przy ul. Wojska Polskiego 4, nr A-1350 z 11.02.2008 r.
↑Robert Krzysztofik: Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2007, s. 18.
↑Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa: Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa. Lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka, Warszawa 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 785.
↑Obóz w „Młynie Parowym” w Aleksandrowie Kujawskim, [w:] RobertR.StodolnyRobertR., Krew za krew? Ze stosunków polsko-niemieckich w powiecie nieszawskim (aleksandrowskim) w latach 1945–1950, wyd. I, Iwonicz-Zdrój 2020, s. 86–87, ISBN 978-83-954209-8-6, OCLC1227261764 [dostęp 2022-01-27].
↑Dominika Czarnecka „Pomniki Wdzięczności Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej, IPN 2015, ISBN 978-83-7629-777-4, str.
↑Kino Visa [online], kino.visa.pl [dostęp 2019-05-29] [zarchiwizowane z adresu 2019-05-29].
Aleksandrów Kujawski. Zarys dziejów, pod red. A. Cieśli, Aleksandrów Kujawski 2009.
M. Pawlikowski: Syn ziemi radomszczańskiej. Życie i działalność posła na Sejm II Rzeczypospolitej ks. dr. Władysława Chrzanowskiego 1886-1933. Strzałków: 2011. ISBN 978-83-933262-0-4.
Robert Stodolny: Od Aleksandrowa do Aleksandrowa Kujawskiego. Studia i szkice historyczne. Iwonicz-Zdrój: Wydawnictwo Mons Admirabilis, 2015. ISBN 978-83-936428-8-5. OCLC909102604.
Robert Stodolny, Krew za krew: ze stosunków polsko-niemieckich w powiecie nieszawskim (aleksandrowskim) w latach 1945–1950, Iwonicz-Zdrój 2020. Brak numerów stron w książce
Robert Stodolny: Żydzi, komunizm, antysemityzm. Aleksandrów Kujawski – analiza przypadku. Iwonicz-Zdrój: 2017. ISBN 978-83-947603-5-9.
E. Wiszka: Emigracja ukraińska w Polsce 1920-1939. Toruń: 2005.
Bolesław Dolata: Wyzwolenie Polski 1944-1945. Warszawa: 1971.
.JPG)
.jpg)
