L'escais de Montpelhièr es Lo Clapàs, çò que fa que sos abitants sián sonats popularament los clapassièrs. L'escaisnom dels estatjants es los manja-lèus (los que manjan de palmons o tombada d'animals) o encara los escambarlats (çò es, devesits entre catolics e uganauds, desempuòi lo temps de la Refòrma, perque dins las familhas importantas avián un pè en cò dels catolics e un en cò dels uganauds per servar quauques privilegis).
La dicha comuna sus aquesta vila e son airal es convit de Montpelhièr, convida a (convit de) l'escalièr.
La vila es situada a 10 km de la mar Mediterranèa al sud e a 75 km d'Augal al nòrd, a 54 km de Nimes, 168 km de Marselha a l'èst, 248 km de Tolosa a l'oèst, e 347 km de Barcelona al sud-oèst. Localament, la vila es confrontada per dos rius : Les a l'èst, e la Mauçon a l'oèst. Son païsatge es mercat pel Puòg de Sant Lop, situat a 25 km al nòrd de la vila e visible de la passejada del Peiron e de la terrassa del teit del Còrum.
Toponimia
Las fòrmas ancianas son: terminio de Monte pestelario (variacion, Monte-Pestellario) en 985, in Montempestellarium, cap a 1076, de Montpestlier, ecclesiam S. Marie de Montpestlier, de Montepessulano en 1090, de Montepessulano en 1095, de Montepislerio al sègle xi, in Montepessulano, de fors Montpestler en 1103, ad Montepestilario, in Montepistellario cap a 1103, apud Montem Pessulum en 1106-1120, villam Montispessulani en 1121, de Montepesler en 1122, Guillelm de Monpesler, la vila de Monpestleir, a Monpestleir en 1147, P. de Monpestler, cap a 1160, el castel de Monpeslier en 1191, dins la vila de Montpelier en 1209, hospitalis S. Johannis de Montepessulano en 1251, priore S. Dyonisii Montispessulani en 1296, Monplr en 1341, la rectorie de Montpellier, la ville de baronie de Montpellier, cap a 1370, cossols et cosselhiers de Montpellier en 1395, Monpeylier en 1423, Monpeylie en 1424, Monpelier en 1426, Monpeylia en 1435, Monpeliey en 1438, Montpellier en 1526, Monpellier en 1570, 1622, Montpellier en 1626, Monpelier en 1626, Montpélyer, Monpellyer en 1632, Monpellier en 1648, Montpellier en 1740-60, 1770-71 (mapa de Cassini)[3].
Segon Dauzat e Rostaing, Montpelhièr ven del latin mons, «montanha», e *pestellum, varianta de pastellum, «pastèl», amb lo sufixe -arium, puslèu que de «lo provençau ancian» pestèl, «trissador, pilon»[4]; segon Hamlin, Montpelhièr ven de mont, de l'ancian occitan pesol, «pese» e del sufixe -arium (> -ièr; lo sens globau dau nom es «sèrre ont abondan los peses». Pesol (catalan pèsol, conservat, del latin pisulum) es estat eliminat un pauc pertot, pr'amor d'una omonimia amb pesolh. La pronóncia medievala èra *montpeslyer [monpeslɛr], çò que faguèt que los escribas interpretavan lo nom coma lo resultat del latin pistillum, «trissador, pilon» e encara mai de pessulum, «varrolh»; Carles Camprós, dins Mélanges offerts à Charles Rostaing, Liège, 1974, p. 115-129, metèt al jorn una interpretacion populara, «varrolh de la glèisa de Sant Fermi», que i estacavan los debitors[3].
Basat sus Le catalogue des chapellenies in Revue des Langues Romanes n. 3 e 4[5] l'indèx dels toponims dels Annals Occitans[6] e los noms del quartièrs o barris actuals):
Agarèlas (Las)[7] o Aigarèla(s) ("Aygarelle noire" sus un plan de 1272)
Agulhariá, L'/Carrièira de (s'i vendián d'agulhas ancianament e tot çò rèsta per cordurar)
Aubetas (Las) (Mas des Aubes = actual quartièr de "Les Aubes-Las Aubas" ?)[8]
Bagatèla (ostal de plasença, per còpia del toponim parisenc "Bagatelle", nom d'un castelet construsit en 1779, per lo comte d'Artois, al limit del "bois de Boulogne")
Balma (La) (actualament en fr. Les Baumes!)
Banhs, Carrièira dels (Rue des Étuves)
Barcas (Las) (actualament lo quartièr del Pòrt Juvenal)
Barralariá, Carrièira de la /barrala'rje/ (rue des tonneliers)
Blancariá, La
Torre de la Babòta.
Bojadís, Lo/Carrièira dau (ant. Lo Bogadís. sobrenom de la Carrièira de la Vacariá, fr. Rue des Vachers)
Bonièiras (actualament Bonnier!)
Camp (N)aut, Carrièira dau (fr. Cannau)
Candilhargues
Canton sobre lo Forn de las Flamas (Lo) (le coin du Four des Flammes)
Coiratariá, carrièira de la (Rue de la Chapelle-Neuve. fr. La tannerie)
Corrau (Lo) (actualament Le Coureau/Courr(e)au)
Corretariá, Carrièira de la (<corretièr/corratièr/cortièr: Rue du courtage)
Corretiers (de?) Sant German, carrièira dels
Còstafreja (ancianament Còstafreia)
Crotz d'Argent (ancianament, de Larjan, ja en 1516)
Doga (La)
Eg(u)a Lònga (actualament Aigaslòngas o Aigalonga?/Aiguelongue, i a pas de riu que sapiam, doncas l'etimologia seria "èga lònga" !)
En Gondau, carrièira d’ (Rue Engondeau: rue de monsieur Gondau)
En Roan, carrièira d' (Rue en Rouan: rue de Monsier Rouan)
Escudet/Escudon, L' (L'Ecusson)
Esplanada, L' (L'Esplanade)
Femenas, Carrièira de las (de las prostitutas)
Figairèlas (Las) (qualque ligam amb lo barri de Figairòlas?)
Figairòlas
Fònt d'Aurèla (Font d'Aurelle, o quartièr de La Colombière)
Glèisa de Sant Paul
Glèisa Sant Fermin
Grandmont (escrit Gramont al Pichòt Talamus) (Grammont)
Lantissargues (Lantiçargues?)
Lironda (riu)
Matèlas (Las) (Les Matelles)
Peiron (Lo) (Le Peyrou)
Pichon Bard (Lo) ?? (Le Petit Bard)
Pònt Jovenau (Lo) (Le Pont Juvénal)
Portal de la Saunariá (Lo) (Porte de la Saunerie)
Mases, Als (actualament Les Mazes)
Maubòsc (pron. Maubòs) Malbosc
Mauçon o Mausson (La) (ribièra) ancianament Amançon
Mauçon o Mausson (La) o tradicionalment La Palhada (barri) (La Mosson ou La Paillade)
Merdanson (fr. Verdanson per evitament de grossièretat)
Monestièr de las dònas Nòstra Dòna de Sant Gili (Sanch Eli?)
Nòstra Dòna de Taulas, Glèisa de (ND des Tables)
Odisseum (Odysseum)
Olius, Carrièira dels
Pelissariá, carrièira de la (Rue de la Pelleterie)
Pilar Sant Gili/Sanch Eli/Sant Geli?, Carrièira e Portau de (rue et porte du Pila Saint-Gély, la traduction correcta estant: Pilier de Saint Gilles) (L'enses dels dos pilars de cada portal de la vila: s'i metevon las emblèmas e las bandièras e s'i estacavan las cadenas. N' i a dos autres: Lo pilar de la Saunariá, Lo pilar de Latas)
Plan de l'Om
Pompinhana (La)
Pont Trencat/trincat (Lo)
Portal de la Blancariá
Portal del Carme
Portal de Sant Gili
Prat d’Arena (fr. Près d'Arènes)
Puèg Rodièr (meteis que l'actual "Pech Radier?")
Puòg de Sant Lop. Grand puòg au nòrd de Montpelhièr, a costat de Las Matelas.
Rausa, La (quartièr a ras de las palusses, tèrra de raulets/rausets)
Richter
Riu Colom (actualament Rieucolon)
Salicatas (actualament Salicate (moulin de) sens S)
Sant Joan de Vedats (Saint Jean de Védas)
Sant Alòi (Église et Hôpital de Saint Eloy)
Sant Cleòfas o Cleofàs?? (Église de Saint Cléophas)
Montpelhièr es una de las escassas ciutats de la part occitana de l'estat francés qu'aja pas una origina romana. Pendent la nauta Edat Mejana, la ciutat episcopala vesina de Magalona èra la localitat principala de la zòna, mas las atacas dels piratas musulmans favoriguèron probablament una installacion de la populacion mai a l'interior. La ciutat foguèt fondada al sègle viii (a partir d'una proprietat agricòla nomenada Monspeslelarius, citada dins un tèxt de l'annada 985), mas foguèt pas abans lo sègle x qu'aqueriguèt una cèrta importància coma centre comercial al poder dels comtes de Tolosa). Foguèt un temps territòri de la Corona d'Aragon gràcias al maridatge de Pèire II d'Aragon amb Maria de Montpelhièr en 1204.
Durant l'epòca de la Reforma, un grand nombre d'abitants se faguèron protestants (o uganauds, escais-nom dels protestants) e Montpelhièr venguèt un fèu de la resisténcia protestanta encontra de la Corona francesa, que son domeni èra majoritàriament catolic. En 1622, lo rei Loís XIII prenguèt la vila aprèp un sètge de uèch meses. Durant lo sègle xix, la ciutat se desvolopèt en centre industrial. Dins lo decenni de las 1960, sa populacion coneguèt una fòrta creissença en partida a causa de l'arribada dels pènegres. De faiçon generala, es un fenomèn de metropolizacion, de concentracion de la populacion e de las activitats dins las aglomeracions mai importantas. En 1954, la populacion municipala de las principalas vilas de Lengadòc-Rosselhon, Montpelhièr, Nimes, Perpinhan e Besièrs èra respectivament de 97 501, 89 130, 70 051 e 64 929 abitants. La comparason de las populacions de las aglomeracions donariá de resultats pauc diferents, estant que las 4 vilas an una superficia importanta. Tanlèu 1968, las donadas èran 161 910, 123 292, 102 191 e 80 481 abitants. Per çò qu'es de las unitats urbanas ara, las populacions en 2019 èra respectivament de 458 189, 183 471, 203 025 e 93 623 abitants. Se vei clarament, en mai de l'aviada de Montpelhièr, que Nimes patís mai de la concurréncia de la capitala regionala que Perpinhan, pr'amor de sa proximitat e que Besièrs coneis una vertadièra estagnacion, aquò per tres rasons : es la sola de las quatre desprovesida d'una foncion prefectorala e, coma Nimes, es a pauc de distància de Montpelhièr; en mai d'aquò, Besièrs èra tròp dependenta del vin (e dejà en crisi abans 1954).
Populacion
La populacion de Montpelhièr es de 290 053 abitants (INSEE, populacion municipala legala per 2018) e sa densitat es de 5 099,38 ab/km².
La vila de Montpelhièr aculhís près de 20 000 escolans dins 798 classas:
61 escòlas mairalas publicas;
62 escòlas elementàrias publicas;
14 escòlas mairalas e elementàrias privadas jos contracte ;
3 escòlas primàrias Calandretas (mairalas e elementàrias), escòlas associativas bilinguas francés-occitan jos contracte.[9]
Ensenhament segondari
Collègis
La vila de Montpelhièr compta 25 collègis dont:
15 collègis publics;
10 collègis privats jos contracte.
Collègi Leon-Còrdas, collègi associatiu Calandreta bilingüe francés-occitan. jos contracte.
Licèus
La vila compta 15 licèus dont 10 publics e 4 privats jos contracte.
Ensenhament superior
Facultat de Medecina de Montpelhièr.
Montpelhièr es una anciana vila universitària. Uèi, sa populacion estudianta (universitats e escòlas) es estimada a 60 000 personas. La vila amassa doas universitats:
↑ (9 d'agost de 2013)) Los toponims estrangièrs dins lo Pichòt Talamus de Montpelhièr. «S’agacham las formas de Montpelhièr, vesèm plan lèu desparéisser la forma Montpeslier après las primièras annadas del consolat (21 formas) al profièch de la forma dominanta Montpeylier (E sas variantas graficas Monpeylier, Monpeylyer, Montpeilier, Monpeyllier) que trobam regularament emplegada de la debuta a la fin del manuscrit. La forma Montpellier (trobam tanben la forma Montpelier, emai foguèsse plan mens representada) es tanben plan presenta dins las primièras annadas de la redaccion e sembla concurrenciar la forma Montpeylier (a partir de la forma Montpestlier, probablament ja arcaïca al moment de la redaccion del manuscrit AA9, se manifèstan doas tendéncias : una tendéncia a la geminacion en [ll] e una tendéncia a la realizacion de /s/ en [j] en còda dabans [l]). De notar tanben que lo digrama <ll> representa regularament una forma geminada [ll] (illa, sollempne, contrarolle, tranquilla, Rolland, esquilla, collegi) o remanda graficament a una geminada etimologica (aquell, avellana, lo rey vielh de Castella, capellan, bulla), mas aquel digrama pòt pas èsser associat al son palatal de la L. Aquò dich, entre las centenas de formas que citan aquesta vila, trobam una sola ocurréncia de Montpelhier amb <lh> en 1222. Res empacha pas de pensar que las doas formas majoritàrias (Montpeylier, Montpellier) an pogut representar doas prononciacions concurrentas pel nom de la vila, a l’epòca medievala. En tot cas, i a probablament pas cap de rason d’utilizar la forma Montpelhièr. Se consideram que dins la tradicion manuscrita medievala la forma amb <lh> es absenta (La Cançon de la crosada -Martin-Chabot 1931- coneis pas que la forma Montpeslier, 10 ocurréncias), es possible alara que la forma popularizada per Alibèrt dins lo vocabulari ortografic de sa gramatica (Alibèrt 1935, 460) siá pas qu’una adaptacion facha a partir de la forma catalana Montpeller. La forma Montpelhièr a degut semblar talament emblematica de la grafia medievala als uèlhs dels occitanistas d’après-guèrra e talament autentica dins una perspectiva de reconquista lingüistica que degun s’es benlèu pas jamai pausat la question de sa validitat. La forma, ara, difusida e emplegada dempuèi qualques decenias per la practica occitanista, la trobam escricha d’en pertot. La question de saber se devèm tornar a una forma istorica autentica o reténer la forma alibertina popularizada per la practica occitanista coma un eiretatge sociolingüistic que fa partida uèi de l’istòria del toponim de Montpelhièr es un debat que despassa l’encastre d’aqueste estudi.»
↑ 3,0 et 3,1Frank R. Hamlin, Toponymie de l'Hérault, Dictionnaire Topographique et Étymologique, Éditions du Beffroi e Études Héraultaises, 2000, p. 254
↑Albert Dauzat, Charles Rostaing, Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France, Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 468
↑Revue des langues romanes, Universitat de Montpelhièr. (en francés), 1870.
.svg){kind=small}
