Թուրքեր

Թուրքեր
Ընդհանուր քանակ
60,000,000
Բնակեցում
Թուրքիա 40-45 միլիոն [1]  Հյուսիսային Կիպրոս 315,000 d[›][2][3] Արևմուտքում ‍  Գերմանիա 2,774,000 (ներառյալ քաղաքացիները) [4]  Ֆրանսիա 1,000,000 [5]  Միացյալ Թագավորություն 500,000a[›] [6][7][8]  Նիդերլանդներ 396,414e[›]–500,000c[›] [9][10][11][12]  Ավստրիա 350,000–500,000 [13][14]  Բելգիա 200,000 [15][16][17]  ԱՄՆ 196,222–500,000 b[›] [18][19][20][21]  Շվեյցարիա 70,440 e[›] [22]  Ավստրալիա 66,919–150,000 b[›] [23][24][25][26]  Շվեդիա 49,948 [27]  Դանիա 28,892 f[›]b[›] [28]  Կանադա 63,955 b[›] [29]  Իտալիա 22,580 e[›] [30]  Իսրայել 22,000 [31] Արաբական աշխարհում ‍  Իրաք 3,000,000 [32][33]  Սիրիա 250,000-1,000,000 [34][35]  Սաուդյան Արաբիա 150,000–200,000 b[›] [36][37]  Հորդանան 60,000 [36]  Լիբանան 50,000–200,000 [38][39][40][41]  Լիբիա 50,000 b[›] [36] Բալկաններում ‍  Բուլղարիա 588,318–800,000 [42][43][44]  Հյուսիսային Մակեդոնիա 77,959 [45][46][47][48]  Հունաստան 49,000 –130,000 g[›] [49][50][51][52]  Ռումինիա 27,700 [53][54][55]  Կոսովո 18,738 [56] Նախկին ԽՍՀՄ-ում ‍  Ռուսաստան 109,883–150,000 [57][58]  Ղազախստան 104,792–150,000 h[›] [59][60]  Ղրղզստան 40,953–50,000 h[›] [61][60][62]  Ադրբեջան 38,000–110,000 h[›] [63][60][64][65]  Ուզբեկստան 15,000–20,000 [66][60][67]  Ուկրաինա 8,844 [68] 10,000 Meskhetian Turks (academic estimates)[69][70][66] plus 5,394 Turkish nationals (2009)[71]
Լեզու(ներ)
Թուրքերեն
Հավատք(ներ)
Սուննի իսլամ, Շիա իսլամ, Քրիստոնեություն
Բարեկամական էթնիկ խմբեր
Ադրբեջանցիներ - Թուրքմեններ
Ծագել են
Միջին Ասիա

Չպետք է շփոթել Թյուրքերի հետ

Թուրք ժողովուրդ կամ թուրքեր (թուրքերեն՝ Türkler), որոնք հայտնի են նաև որպես անատոլիայի թուրքեր, (թուրքերեն՝ Anadolu Türkleri), թյուրքական էթնիկ խումբ են և ազգություն, որոնք հիմնականում բնակվում են Թուրքիայում և խոսում են թուրքերեն` ամենատարածված թյուրքական լեզվով։ Նրանք Թուրքիայի ամենամեծ էթնիկ խումբն են, ինչպես նաև թյուրք ժողովուրդների շրջանում ներկայումս ամենամեծ էթնիկ խումբը։ Էթնիկ թուրքական փոքրամասնություններ կան նախկին Օսմանյան կայսրության  հողերում։ Բացի այդ, ստեղծվել է թուրքական սփյուռք՝ մասնավորապես Արևմտյան Եվրոպայում։

Կենտրոնական Ասիայի թուրքերը բնակություն հաստատեցին Անատոլիայում 11-րդ դարում՝ սելջուկյան թուրքերի նվաճումների ժամանակ։ Այնուհետև տարածաշրջանը սկսեց  հունական քրիստոնեական գերակշռող հասարակությունից վերածվել թուրք մուսուլմանի^[72]։ Դարերի ընթացքում Օսմանյան կայսրությունը սկսեց իշխել Բալկանների, Կովկասի, Մերձավոր Արևելքի (բացառությամբ Իրանի) և Հյուսիսային Աֆրիկայի մեծ մասի վրա։ Կայսրությունը գոյատևեց մինչև Առաջին աշխարհամարտի ավարտը, երբ պարտության մատնվեց դաշնակիցների կողմից և բաժանվեց։ Թուրքիայի անկախության պատերազմից հետո, որն ավարտվեց, երբ թուրքական ազգային շարժումը հետ նվաճեց դաշնակիցներին զիջած տարածքների մեծ մասը, շարժումը 1922 թվականի նոյեմբերի 1-ին վերացրեց Օսմանյան սուլթանությունը  և 1923 թվականի հոկտեմբերի 29-ին հռչակեց Թուրքիայի Հանրապետություն ։ Ոչ բոլոր օսմանցիներն էին մուսուլմաններ, և ոչ էլ բոլոր օսմանյան մուսուլմաններն էին թուրքեր, բայց մինչև 1923 թվականը նոր թուրքական հանրապետության սահմաններում ապրող մարդկանց մեծամասնությունը ճանաչվում էր որպես թուրքեր։

Թուրքիայի Սահմանադրության 66-րդ հոդվածը անձին «թուրք» է որակում հետևյալ սկզբունքով․ «յուրաքանչյուր ոք, ով քաղաքացիության կապով կապված է թուրքական պետության հետ»։ Թեև «Թուրք» տերմինի օրինական օգտագործումը, որը վերաբերվում է Թուրքիայի քաղաքացուն, տարբերվում է տերմինի էթնիկ բնութագրից^[73][74], Թուրքիայի բնակչության մեծ մասը(մոտավորապես 70-75 տոկոս) էթնիկ թուրքեր են^[75]։ Թուրքերի ճնշող մեծամասնությունը մուսուլման է^{[76][77][78][79]}:

ՄԱԿ-ի անդամ թուրքալեզու պետություններն են՝ Թուրքիա, Ադրբեջան, Ղազախստան, Թուրքմենստան, Ուզբեկստան և Ղրղզստան։ Թուրքալեզու է նաև Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետությունը, որը ճանաչված է, ՄԱԿ-ի անդամ պետություններից, միայն Թուրքիայի կողմից։

Ստուգաբանություն և սահմանում

Թուրք անվան մեկնաբանությունը կարիք ունի լրացուցիչ մասնագիտական շտկումների և լրացումների։

Մեծ Հայքի տարածաշրջանում բնակվող «Թուրք» ժողովրդի անունը Tuk-üe, Tujue անունն է։ Tuk-üe, Tujue էթնոտեսակի անվան ծագումը հավանաբար կապված է սեմիթական Ninurta- tuk-ulti- -balāṭu աստվածանվան հետ։

Թուկույե կամ թույույե ցեղերը «թուրք-թորգ» անունը վերցրել են Մեծ Հայքի Անատոլիայի տարածաշրջանից։

«Թյուրք» անվան կամ էթնոսի մասին առաջին գրառումը կատարել է Հերոդոտոսը(մ.թ.ա. 484–425 թվականներին)՝ վկայակոչելով սկյութացիների թագավոր Թարգիտասին,բացի այդ մ.թ.ա. առաջին դարի ընթացքում, Պոմպոնիուս Մելան խոսում է Ազովի ծովի հյուսիսային անտառներում գտնվող «Տուրկիե»-ի մասին, իսկ Պլինիոս Ավագը թվարկում է «Տիրկան» նույն տարածքի մարդկանց թվում։ Նշված փաստերն ու անունները կապված են Թորգոմաց տան նախահայր Թորգոմի անվան հետ և կովկասյան ցեղերի հետ։ Այս անունները կապված են թորգոմաց տան հետ, հայերի պատմութան և ծագման հետ, նրանք ոչ մի կապ չունեն այսօրվա թուրքերի հետ։ Թորգոմաց տան նախահայր Թորգոմի անվան հետ թուքերի անունը կապելը պատմական և ծագումնաբանական խեղաթյուրում է։

Անատոլիայի, Կովկասի և այլ տարածաշրջանի այս անունները այսօրվա «թուրք» էթնոսի հետ կապված չեն։

Tuk-üe, Tujue անունը «Թուրք-թորգ» անվանումով փոխարինելը Tuk-üe, Tujue էթնոտեսակների համար քաղաքական նպատակ էր հետապնդում։ <Թուրք» անունը ամբողջությամբ կրեցին մի շարք այլ քոչվորներ ժողովուրդներ, որոնք տեղափոխվեցին և վերջապես, ամբողջացվեցին մեկով։

«Թուրք» տերմինը դարձավ որպես ընդհանուր տերմին Tuk-üe, Tujue ժողովուրդների և լեզուների մի ամբողջ ընտանիքի համար։

Անատոլիայի բնակչության համար նորաստեղծ ստացված անվանումը «թուրք» անուն է։

Գյոք-թուրքի կայսերական հեգեմոնիայի ժամանակաշրջանում թուրք անունը տարածվել է որպես քաղաքական անվանում իրենց ենթակա թյուք և ոչ թուք ժողովուրդների վրա։ Հետագայում այն ընդունվեց որպես ընդհանուր էթնոնիմ մուսուլմանների կողմից՝ նշանակելով Կենտրոնական Ասիայի թյուրքալեզու էթնոսների մեծ մասին, եթե ոչ բոլորը ժողովուրդները, որոնց հետ նրանք շփվել են.

«Թյուքերի» մասին առաջին հստակ հիշատակումները հիմնականում գալիս են չինական աղբյուրներից, սկսած վեցերորդ դարից։ Այս աղբյուրներում «թյուրք» բառը  արտահայտվում է որպես «Թյուջ»(չինարեն), որը վերաբերում էր գյոքթյուքերին։

19-րդ դարում թուրք էին կոչում Անատոլիայի գյուղացիներին։ Օսմանյան իշխող դասակարգը իրեն հռչակում էր որպես օսման,այլ ոչ թե թուրք։ 19-րդ դարի վերջին, երբ օսմանյան վերին խավերը որդեգրում էին եվրոպական ազգայնականության գաղափարներ, Թուրք տերմինը ստացավ ավելի դրական իմաստ։

Օսմանյան ժամանակներում միլեթային համակարգը սահմանում էր համայնքները կրոնական հենքի վրա, և այսօր որոշ թուրքեր միայն սուննիական հավատքը դավանողներին են համարում իսկական թուրք:Թուրք հրեաները, քրիստոնյաները և ալևիները ոմանց կողմից թուրքեր չէին համարվում։ 20-րդ դարի սկզբին երիտթուրքերը հրաժարվեցին օսմանյան ազգայնականությունից, փոխարենն ընդունելով թուրքական ազգայնականությունը, միաժամանակ ընդունեցին թուրք անունը, որն ի վերջո օգտագործվեց նոր թուրքական հանրապետության անվան մեջ։ Թուրքիայի Սահմանադրության 66-րդ հոդվածը անձին «թուրք» է որակում հետևյալ սկզբունքով․ «յուրաքանչյուր ոք, ով քաղաքացիության կապով կապված է թուրքական պետության հետ»։

19-րդ դարում թուրք էին կոչում Անատոլիայի գյուղացիներին։ Օսմանյան իշխող դասակարգը իրեն հռչակում էր որպես օսման,այլ ոչ թե թուրք։ 19-րդ դարի վերջին, երբ օսմանյան վերին խավերը որդեգրում էին եվրոպական ազգայնականության գաղափարներ, Թուրք տերմինը ստացավ ավելի դրական իմաստ։

Օսմանյան ժամանակներում միլեթային համակարգը սահմանում էր համայնքները կրոնական հենքի վրա, և այսօր որոշ թուրքեր միայն սուննիական հավատքը դավանողներին են համարում իսկական թուրք:Թուրք հրեաները, քրիստոնյաները և ալևիները ոմանց կողմից թուրքեր չէին համարվում։ 20-րդ դարի սկզբին երիտթուրքերը հրաժարվեցին օսմանյան ազգայնականությունից, փոխարենն ընդունելով թուրքական ազգայնականությունը, միաժամանակ ընդունեցին թուրք անունը, որն ի վերջո օգտագործվեց նոր թուրքական հանրապետության անվան մեջ։ Թուրքիայի Սահմանադրության 66-րդ հոդվածը անձին «թուրք» է որակում հետևյալ սկզբունքով․ «յուրաքանչյուր ոք, ով քաղաքացիության կապով կապված է թուրքական պետության հետ»։

Պատմություն

Տե՛ս նաև՝ Թուրքիայի պատմություն և Թյուրքեր

Նախապատմություն, հնագույն դարաշրջան և վաղ դարեր

Հավելյալ տեղեկություն՝ Թյուրքեր և Օղուզներ

Հին քարի դարում Անատոլիան առաջին անգամ բնակեցվել է որսորդների կողմից, իսկ անտիկ հատվածում՝ հին Անատոլիայի տարբեր ժողովուրդներով^[80]j[›]: Մ.թ.ա. 334-ին Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումից հետո տարածքը հելլենիզացվել է, և մ.թ.ա. առաջին դարում, ենթադրվում է, որ բնիկ անատոլիական լեզուները, հնդեվրոպական միգրացիաների արդյունքում ոչնչացվել են^[81][82]։

Վաղ թյուրքական ժողովուրդները բնակվում էին Կենտրոնական Ասիայի և Հյուսիսարևմտյան Չինաստանի միջև ինչ-որ հատվածում, որտեղ գենետիկ տվյալները մատնանշում էին հարավային Մոնղոլիան և Չինաստանի հյուսիսը՝ որպես կիսագյուղատնտեսական խումբ, բայց հետագայում սկսեցին իրենց ընդլայնումը գերակշռող քոչվորական կյանքով^[83]։ Կենտրոնական Ասիայում թյուրքալեզու ամենավաղ մնացած տեքստերը՝ ութերորդ դարի Օրխոնի գրությունները, որոնք տեղադրվել են գյոքթյուրքերի կողմից մ.թ. VI դարում, և ներառում են թյուրքերենին և ներքին ասիական լեզուներին ոչ հատուկ բառեր^[84]։ Չնայած հին թուրքերը քոչվոր էին, մ.թ.ա. 600-ականների ընթացքում նրանք զբաղվում էին փայտի, մետաքսի, բանջարեղենի և հացահատիկի առևտրով, բրդի, կաշվի, գորգերի և ձիերի համար, ինչպես նաև ունեին երկաթագործության մեծ կայաններ Ալթայի լեռների հարավում։ Թյուրքական ժողովուրդների մեծ մասը Տենգրիզմի հետևորդներ էին՝ կիսելով երկնքի աստծո Տենգրիի պաշտամունքը, չնայած որ կային նաև մանիքեության, նեստորական քրիստոնեության և բուդդիզմի հետևորդներ^[85][86]։ Այնուամենայնիվ, արաբական արշավանքների ժամանակ թուրքերը մուսուլմանական աշխարհ մտան որպես ստրուկներ՝ արաբական արշավանքների և նվաճումների ավար^[86]։ Թուրքերը սկսեցին իսլամ դավանել այն բանից հետո, երբ մուսուլմանները միսիոներների, սուֆիզների և վաճառականների ջանքերով նվաճեցին Տրանսոքսիան(հինավուրց անվանում, որն օգտագործվում էր Կենտրոնական Ասիայի այն հատվածի համար, որը մոտավորապես համապատասխանում է ժամանակակից Ուզբեկստանի, Տաջիկստանի, հարավային Ղրղզստանի և Ղազախստանի հարավ-արևմուտքին)։ Թուրքերի վերափոխումը դեպի իսլամ զտվեց պարսկական և Կենտրոնական Ասիայի մշակույթի միջոցով,չնայած ի սկզբանե նախաձեռնությունը արաբներինն էր։ Օմայանների օրոք մեծ մասը տնային ծառայողներ էին, մինչդեռ Աբբասյան խալիֆայության ներքո աճող թվով մարդիկ վերապատրաստվում էին որպես զինվորներ^[86]։ 9-րդ դարում թուրք հրամանատարները պատերազմ էին առաջնորդում  խալիֆայության թուրքական զորքերը:Աբասյան խալիֆայության անկումից հետո, թուրք սպաները ձեռք բերեցին ավելի շատ ռազմական և քաղաքական ուժ՝ ստանձնելով կամ ստեղծելով գավառային դինաստիաներ թուրքական զորքերի սեփական մարմիններով^[86]։

Սելջուկյան դարաշրջան

Հիմնական հոդված՝ Սելջուկներ

Տե՛ս նաև՝ Սելջուկյան սուլթանություն և Իկոնիայի սուլթանություն

11-րդ դարում սելջուկյան թուրքերը, որոնք շատ առումներով ոգեշնչվեցին պարսկական քաղաքակրթությունից, հզորացան և նրանց հաջողվեց գրավել Աբբասյան խալիֆայության արևելյան հատվածը։ 1055 թվականին սելջուկները գրավեցին Բաղդադը և սկսեցին իրենց առաջին արշավանքները կատարել դեպի Անատոլիա^[87]։ Երբ նրանք 1071 թվականին հաղթեցին Մանազկերտի ճակատամարտը Բյուզանդական կայսրության դեմ, նրանց համար բացվեցին Անատոլիայի դարպասները^[88]։ Չնայած էթնիկորեն թուրք լինելուն, սելջուկյան թուրքերը գնահատում և դառնում են պարսկական մշակույթի կրողներ, այլ ոչ թե թուրքական^[89][90]։ Այնուամենայնիվ, թուրքերենը և իսլամը ներդրվում և աստիճանաբար տարածվում են տարածաշրջանում և ընթանում էր դանդաղ անցումը գերակշռող քրիստոնյա և հունարեն խոսող Անատոլիայից գերակշռող մուսուլման և թուրքախոս Անատոլիայի^[88]։

Սաստիկ նեղության պայմաններում Բյուզանդական կայսրությունը օգնության հայցով դիմեց Արևմուտք՝ շրջանառության մեջ դնելով այն գաղափարները, որոնք հանգեցրին Խաչակրաց առաջին արշավանքին^[91]։ Երբ խաչակիրները գրավեցին Իզնիկը, սելջուկյան թուրքերը 1097-ին հիմնեցին Իկոնիայի սուլթանությունը նոր մայրաքաղաք Քոնյայով^[88]։ 12-րդ դարում եվրոպացիները սկսել էին Անատոլիայի շրջանը անվանել «Տուրչիա» կամ «Թուրքիա»՝ թուրքերի երկիր^[92]։ Անատոլիայի թուրքական հասարակությունը բաժանված էր քաղաքային, գյուղական և քոչվոր բնակչության;^[93] այլ թուրքոմանական(թուրքմենական) ցեղերը, որոնք Անատոլիա էին ժամանել սելջուկների հետ նույն ժամանակահատվածում, պահեցին իրենց քոչվորական կենսակերպը^[88]։ Այս ցեղերը ավելի շատ էին, քան սելջուկները, և մերժելով նստակյաց կենսակերպը՝ հավատարիմ մնացին իրենց կենտրոնական ասիական տափաստանային ծագմանը՝ ոգեպաշտությամբ և շամանությամբ գրգռված իսլամին, որոնք հետագայում խառնվեցին քրիստոնեական նոր ազդեցությունների հետ։ Իր խորհրդավոր և հեղափոխական կողմերով հանրաճանաչ և սինկրետիստական իսլամից,ծագեցին այնպիսի աղանդներ, ինչպիսիք են ալևիները և բեկթաշիսները^[88]։ Բացի այդ, թուրքերի և տեղի բնակիչների միջև ամուսնությունները, ինչպես նաև շատերի դավանափոխությունը իսլամի,նույնպես  ավելացրին թուրքախոս մուսուլման բնակչությունը Անատոլիայում^[88][94]։

1243թ-ին Քյոսա Դաղի ճակատամարտում մոնղոլները հաղթեցին սելջուկյան թուրքերին և դարձան Անատոլիայի նոր տիրակալներ, իսկ 1256 թ. մոնղոլական երկրորդ արշավանքը Անատոլիայում, վերջնականապես ոչնչացրեց սելջուկյան սուլթանությունը։ Հատկապես 1277 թվականից հետո սելջուկյան տարածքներում քաղաքական կայունությունը արագորեն մասնատվեց, ինչը հանգեցրեց Թուրքմենական իշխանությունների ամրապնդմանը Անատոլիայի արևմտյան և հարավային մասերում՝ «բեյլիքս» կոչվող հատվածում^[95]։

Բեյլիկների դարաշրջան

1300-ականների սկզբին Անատոլիայի անկախ բեյլիկների քարտեզը:

Երբ մոնղոլները ջախջախեցին սելջուկյան թուրքերին և նվաճեցին Անատոլիան, թուրքերը դարձան Իլխանների վասալները, ովքեր ստեղծել էին իրենց կայսրությունը հսկայական տարածքում, որը ձգվում էր ներկայիս Աֆղանստանից մինչև ներկայիս Թուրքիան^[96]։ Երբ մոնղոլները ավելի շատ հողեր գրավեցին Փոքր Ասիայում, թուրքերը տեղափոխվեցին արևմտյան Անատոլիա և հաստատվեցին սելջուկ-բյուզանդական սահմանին^[96]։

13-րդ դարի վերջին տասնամյակների ընթացքում Իլխանները և նրանց սելջուկ վասալները կորցրին վերահսկողությունը Անատոլիայի թուրքմեն ժողովուրդների մեծ մասի վրա^[96]։ Մի շարք թուրք տիրակալների հաջողվեց հաստատվել որպես տարբեր իշխանությունների կառավարիչներ, որոնք հայտնի են որպես «Բեյլիկներ» կամ էմիրություններ։ Այս բեյլիկների շարքում՝ Եգեյան ծովի ափին՝ հյուսիսից հարավ ձգվում էին Կարասի, Սարուխանի, Այդինի, Մանթաշի և Թեկեի բեյլիկները։ Թեքեից ներս գտնվում  էր Համիդը, իսկ Կարասից արևելք՝ Գերմիյանների բեյլիկը։

Անատոլիայի հյուսիս-արևմուտքում, Սոգյութի շրջակայքում, փոքր և, այս փուլում, աննշան, օսմանյան բեյլիկն էր։ Այն արևելք էր մուտք գործել այլ,ավելի նշանակալից ուժերի՝ Իկոնիումի Կարամանների կողմից, որը տարածվում էր Քըզըլըրմաք գետից մինչև Միջերկրական ծով։ Չնայած նրան, որ օսմանները շատ փոքր իշխանություն էին կազմում բազում թուրքական բեյլիքերի մեջ, և դրանով իսկ բյուզանդական իշխանությունների համար ներկայացնում էին ամենափոքր սպառնալիքը,այնուամենայնիվ հյուսիս-արևմտյան Անատոլիայում տեղակայումը(նախկին Բյուզանդական Բյութանիա նահանգում) բարենպաստ դիրք դարձավ նրանց հետագա նվաճումների համար։ Լատինները, որոնք 1204-ին խաչակրաց չորրորդ արշավանքի ժամանակ նվաճեցին Կոստանդնուպոլիս քաղաքը, ստեղծեցին Լատինական կայսրությունը(1204–61), իրար մեջ բաժանեցին Բալկանների և Եգեյանի նախկին Բյուզանդական տարածքները  և աքսորցին Բյուզանդիայի կայսրերին Նիկեա(ներկայիս Իզնիկ)։ 1261 թվականից սկսած՝ բյուզանդացիները հիմնականում զբաղված էին Բալկաններում իրենց վերահսկողությունը վերականգնելով^[96]։ 13-րդ դարի վերջին, երբ մոնղոլական իշխանությունը սկսեց անկում ապրել, Թուրքմեն ղեկավարները ստացան ավելի մեծ անկախություն^[97]։

Օսմանյան կայսրություն

Հիմնական հոդված՝ Օսմանյան կայսրություն

Օսմանյան կայսրությունը թուրքական կայսրություն էր, որը գոյություն է ունեցել 1299-1922 թվականները:

19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարասկզբին օսմանյան գրեթե բոլոր տարածքների կորուստը և Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումը, 1923-ին ստեղծեցին «փախստականների» ալիքներ, որոնք հայտնի էին որպես «մոհաչիրներ», ովքեր փախան Բալկանների թշնամական շրջաններից, Սև ծովից, Եգեյան կղզիներից, Կիպրոսի կղզուց, Ալեքսանդրետի Սանջակից, Միջին Արևելքից և Սովետական Միությունից՝ Անատոլիա և Արևելյան Թրակիա վերաբնակեցվելու համար:

Իր հիմնադիր Օսման I-ի օրոք քոչվոր օսմանյան բեյլիկը ընդարձակվեց Սաքարյա գետի երկայնքով,իսկ արևմուտքում դեպի Մարմարա ծով։ Այսպիսով, Փոքր Ասիայի արևմտյան հատվածի բնակչության մեծ մասը դարձավ թուրքախոս և մուսուլման^[96]։ Նրա որդի Օրհան I-ի օրոք, ով 1326 թ.-ին հարձակվեց և նվաճեց Բուրսայի կարևոր քաղաքային կենտրոնը՝ այն հռչակելով որպես Օսմանյան մայրաքաղաք, Օսմանյան կայսրությունը զգալիորեն զարգացավ։ 1354-ին օսմանցիները անցան Եվրոպա և ստեղծեցին հենակետ Գալիպոլի թերակղզու վրա, միևնույն ժամանակ ընդլայնվեցին դեպի արևելք՝ նվաճելով Անկարան^[98][99]։ Անատոլիայի շատ թուրքեր սկսեցին բնակություն հաստատել բնիկների կողմից լքված տարածաշրջանում, ովքեր լքել էին Թրակիան նախքան Օսմանյան արշավանքը^[100]։ Այնուամենայնիվ, բյուզանդացիները միակը չէին, որ տառապում էին օսմանյան առաջխաղացումից, քանի որ դեռևս 1330-ականների կեսերին Օրհանը կայսրությանը կցեց Կարասիի թուրքական բեյլիկը։ Այս առաջխաղացումը պահպանեց Մուրադ I-ը, ով իր անմիջական տիրապետության տակ գտնվող տարածքները ավելացրեց ավելի քան երեք անգամ՝ հասցնելով մոտ 100,000 քառակուսի մղոնի(260,000 կմ²)՝ հավասարաչափ բաշխվելով Եվրոպայում և Փոքր Ասիայում^[101]։ Անատոլիայում նվաճումները համընկնում էին Եվրոպայում գրանցած առաջխաղացումների հետ. Օսմանյան ուժերը գրավեցին Էդիրնեն(Ադրիանուպոլիս), որը Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք դարձավ 1365թ-ին, իսկ 1371թ Մարիցայի ճակատամարտում նրանց համար ճանապարհ բացվեց դեպի Բուլղարիա և Մակեդոնիա^[102]։ Թրակիայի, Մակեդոնիայի և Բուլղարիայի նվաճումներով զգալի թվով թուրք գաղթականներ բնակություն հաստատեցին այս շրջաններում^[100]։ Օսմանա-թուրքական գաղութացման այս ձևը դարձավ շատ արդյունավետ մեթոդ Բալկաններում իրենց դիրքի և ուժի ամրացման համար։ Նորաբնակների շարքում կայն զինվորներ, քոչվորներ, ֆերմերներ, արհեստավորներ, վաճառականներ, դերվիշներ, քարոզիչներ, այլ կրոնական պաշտոնյաներ և վարչական անձնակազմ^[103]։

1453-ին սուլթան Մեհմեդ II-ի օրոք օսմանյան զորքերը գրավեցին Կոստանդնուպոլիսը^[101]։ Մեհմեդը վերակառուցեց և վերաբնակեցրեց քաղաքը՝ այն դարձնելով օսմանյան նոր մայրաքաղաք^[104]։ Կոստանդնուպոլսի անկումից հետո Օսմանյան կայսրությունը մտավ նվաճումների և իր սահմանների ընդարձակման երկար ժամանակաշրջան՝ խորանալով դեպի Եվրոպա, Միջին Արևելք և Հյուսիսային Աֆրիկա^[105]։ Սելիմ I-ը Չալդրանի ճակատամարտում կտրուկ ընդլայնեց կայսրության արևելյան և հարավային սահմանները և ճանաչվեց որպես սուրբ քաղաքների՝ Մեքքայի և Մադինայի պահապան^[106]։ Նրա իրավահաջորդը՝ Սուլեյման I-ը, ավելի ընդլայնեց նվաճումները՝ 1521 թվականին Բելգրադը գրավելով և իր տարածքային բազան օգտագործելով Հունգարիան և այլ Կենտրոնական Եվրոպայի տարածքներ նվաճելու համար՝ Մոհաչի ճակատամարտում իր հաղթանակով, ինչպես նաև կայսրության սահմանները դեպի արևելք տարածելով^[107]։ Սուլեյմանի մահից հետո օսմանյան հաղթանակները շարունակվեցին, չնայած ավելի հազվադեպ, քան նախկինում։ 1571 թվականին Կիպրոսի կղզին գրավելուց հետո ուժեղացավ օսմանյան տիրապետությունը Միջերկրական ծովի արևելյան հատվածի վրա^[108]։ Այնուամենայնիվ,1683-ին Վիեննայի ճակատամարտում կրած պարտությունից հետո օսմանյան բանակին սպասվում էին մղձավանջներ և հետագա պարտություններ. 1699 թվականի Կարլովիցի պայմանագիրը, որը Ավստրիային շնորհեց Հունգարիայի և Տրանսիլվանիայի նահանգները, պատմության մեջ առաջին դեպքն էր, որ Օսմանյան կայսրությունը տարածքներ կորցրեց^[109]։

19-րդ դարում երբ կայսրության ողջ տարածքում տեղի ունեցան էթնո-ազգայնական ընդվզումներ կայսրությունը սկսեց թուլանալ։ Այսպիսով, 19-րդ դարի վերջին քառորդում և 20-րդ դարի սկզբում Կովկասի, Ղրիմի, Բալկանների և միջերկրածովյան կղզիների կորցված տարածքներից մոտ 7-9 միլիոն մուսուլման փախստականներ(թուրքեր, չերքեզներ, բոսնիացիներ, վրացիներ և այլն) գաղթեցին Անատոլիա և Արևելյան Թրակիա^[110]։ 1913 թվականին Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կառավարությունը սկսեց ոչ-թուրքական փոքրամասնությունների բռնի թյուրքացման ծրագիրը^[111][112]։ 1914-ին բռնկվեց Առաջին աշխարհամարտը, և թուրքերը 1915-ին որոշ հաջողություններ գրանցեցին Գալիպոլիում՝  Դարդանելի ճակատամարտի ժամանակ։ Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ղեկավարությունը շարունակեց իրականացնել թյուրքացման քաղաքականությունը, որը վնասում էր ոչ թուրք փոքրամասնություններին, որպիսիք էին հայերը՝ Հայոց ցեղասպանության տարիներին և հույները՝ էթնիկ զտումների և վտարման տարբեր արշավների ընթացքում^{[113][114][115][116][117]}։ 1918-ին Օսմանյան կառավարությունը դաշնակիցների հետ կնքեց Մուդրոսի զինադադարը։

1920-ին Մեհմեդ VI-ի կառավարության կողմից կնքված Սևրի պայմանագիրը վերացրեց Օսմանյան կայսրությունը։ Թուրքերը, Մուստաֆա Քեմալի առաջնորդությամբ մերժեցին պայմանագիրը, սանձազերծեցին Թուրքիայի անկախության պատերազմը, որի արդյունքում ոչնչացավ սուլթանությունը, պայմանագիրը վիժեցվեց^[118] և երբեք չվավերացվեց։ Այսպիսով, վերջ դրվեց 623-ամյա Օսմանյան կայսրությանը^[119]։

Ժամանակակից շրջան

Երբ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը ղեկավարեց Թուրքիայի անկախության պատերազմը նախկին Օսմանյան կայսրությունը գրաված դաշնակից ուժերի դեմ, նա միավորեց թուրքական մուսուլմանական մեծամասնությունը և 1919-1922թթ-ին վերջիններս նրա առաջնորդությամբ կարողացան դուրս շպրտել զավթիչ ուժերին այն տարածքներից, որոնք քեմալական շարժումը համարում էր թուրքական հայրենիք^[120]։ Երբ 1923-ին ստորագրվեց Լոզանի պայմանագիրը թուրքական ինքնությունը դարձավ միավորող ուժ, և պաշտոնապես ստեղծվեց Թուրքիայի նորաստեղծ հանրապետությունը։ Աթաթուրքի նախագահությունը նշանավորվեց մի շարք արմատական քաղաքական և սոցիալական բարեփոխումներով, որոնք Թուրքիան վերածեցին աշխարհիկ, ժամանակակից հանրապետության, աղանդավոր փոքրամասնությունների և կանանց համար քաղաքացիական և քաղաքական հավասարությամբ^[121]։

1920-1930-ական թվականների ընթացքում թուրքերը, ինչպես նաև այլ մուսուլմաններ, Բալկաններից, Սև ծովից, Եգեյան կղզիներից, Կիպրոսի կղզուց, Ալեքսանդրետի սանջակից(Հաթայի մարզ), Մերձավոր Արևելքից և Սովետական Միությունից շարունակեցին ժամանել Թուրքիա, որոնց մեծ մասը բնակություն հաստատեց հյուսիս-արևմտյան Անատոլիայի քաղաքներում^[122][123]։ Այս ներգաղթյալների մեծ մասը, որոնք հայտնի են որպես «մոհաչիրներ», բալկան թուրքերն էին, որվքեր իրենց հայրենիքում բախվում էին ոտնձգությունների և խտրականությունների^[122]։ Այնուամենայնիվ, այս երկրներից շատերում թուրքական բնակչության մնացորդներ դեռևս կային, քանի որ թուրքական կառավարությունը ցանկանում էր պահպանել այդ համայնքները հարևան տարածքներում թուրքական հատկանիշները պահպանելու համար^[124]։ Թուրքիա ներգաղթող էթնիկ թուրքերի վերջին փուլերից մեկը եղել է 1940-1990թթ., երբ Բուլղարիայից ժամանեցին մոտ 700 000 թուրքեր։ Այսօր Թուրքիայի բնակչության մեկ երրորդից քառորդ մասը կազմում են այդ ներգաղթյալների ժառանգները^[123]։

Աշխարհագրական տեղաբաշխում

Թուրքական բնակության ավանդական տարածքները

Թուրքիա

Թուրք ժողովուրդը Ստամբուլում

11-րդ դարի վերջին կեսին սելջուկները սկսեցին բնակություն հաստատել Անատոլիայի արևելյան շրջաններում։ 1071 թվականին սելջուկյան թուրքերը Մանազկերտի ճակատամարտում ջախջախեցին բյուզանդացիներին՝ սկսելով իրենց կայսրության և ազդեցության ոլորտի ընդլայնումը Անատոլիայում; թուրքերենը և իսլամը ներթափանցեց  Անատոլիա և աստիճանաբար տարածվեց տարածաշրջանում^[125]։ Դանդաղորեն սկսվեց գերակշռող քրիստոնյա և հունախոս Անատոլիայից `հիմնականում իսլամադավան և թուրքախոս Անատոլիային անցումը^[126]։

Էթնիկ թուրքերը կազմում են Թուրքիայի բնակչության 70%-ից 75%-ը^[1]

Կիպրոս

Թուրք կիպրացիները այն էթնիկ թուրքերն են, որոնց 1571 թվականին օսմանյան թուրքերի նախահայրերը գաղութացրել են Կիպրոսի կղզում ։ Կիպրոսում բնակություն հաստատելուց հետո մոտ 30,000 թուրք զինծառայողների տրամադրվել է հողատարածք, որը կազմավորել է թուրքական զգալի համայնք։ 1960-ին նոր հանրապետության կառավարության կողմից անցկացված մարդահամարի արդյունքում պարզվեց, որ թուրք կիպրացիները կազմում են կղզու բնակչության 18,2%-ը^[127]։ Այնուամենայնիվ, երբ 1963-1974թթ միջխորհրդարանական պայքար և էթնիկ լարվածություններ առաջացան թուրքերի և հույն կիպրացիների միջև, որը հայտնի է որպես «Կիպրոսի հիմնախնդիր»,1973 թ.-ին հույն Կիպրացիների կառավարությունը մարդահամար անցկացրեց, չնայած առանց Կիպրոսի թուրք բնակչության։ Մեկ տարի անց՝ 1974-ին, Կիպրոսի կառավարության վիճակագրության և հետազոտությունների վարչությունը գնահատեց, որ Կիպրոսի թուրք բնակչությունը կազմում է 118,000(կամ 18.4%)^[128]։ 1974-ի հուլիսի 15-ին հույների և կիպրացիների կողմից Կիպրոսում տեղի ունեցած պետական հեղաշրջմանը,որը միտված էր Կիպրոսը Հունաստանի հետ միավորվելուն(հայտնի է նաև որպես «Էնոզիս»), հաջորդեց Թուրքիայի կողմից ռազմական միջամտությունը, որի զորքերը հաստատեցին թուրք-կիպրական վերահսկողությունը կղզու հյուսիսային մասում^[129]։ Հետևաբար Կիպրոսի Հանրապետության կողմից անցկացված մարդահամարը մերժել է Կիպրոսի թուրք բնակչությանը,որը հաստատվել էր չճանաչված Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական

Հանրապետությունում^[128]։ 1975-1981 թվականների ընթացքում Թուրքիան դրդեց սեփական քաղաքացիներին բնակություն հաստատել Հյուսիսային Կիպրոսում. ԿՀՎ-ի զեկույցում նշվում է, որ Կիպրոսի բնակիչներից 200,000-ը թուրք են:

Բուլղարիայում Թուրքիայի բնակչության քարտեզ  

Բալկաններ

Էթնիկ թուրքերը շարունակում են բնակեցնել Հունաստանի, Հյուսիսային Մակեդոնիայի, Կոսովոյի, Ռումինիայի և Բուլղարիայի որոշ շրջաններ, սկսած այն պահից,երբ նրանք առաջին անգամ բնակություն հաստատեցին այնտեղ Օսմանյան ժամանակաշրջանում։

ժամանակակից սփյուռքը

Արևմտյան Եվրոպա

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Արևմտյան Գերմանիան սկսեց ապրել իր ամենամեծ տնտեսական վերելքը(«Wirtschaftswunder») և 1961-ին հրավիրեց թուրքերին որպես աշխատող հյուրեր(«Gastarbeiter»)՝ աշխատուժի պակասը լրացնելու համար։ Gastarbeiter-ի գաղափարը շարունակվեց Թուրքիայի կողմից   Ավստրիայի, Բելգիայի և Նիդերլանդների հետ 1964 թ., Ֆրանսիայի հետ 1965 թ. իսկ Շվեդիայի հետ 1967 թ. պայմանագրեր կնքելով^[130]։

Ներկայիս գնահատականները վկայում են այն մասին, որ Եվրոպայում ապրում է մոտ 9 միլիոն թուրք, բացառությամբ նրանց, ովքեր ապրում են Թուրքիայի եվրոպական մասում^[131]։ Թուրքերի ժամանակակից ներգաղթը դեպի Արևմտյան Եվրոպա սկսվեց, երբ 1914 թ.-ին Բրիտանական կայսրությունը բռնակցեց Կիպրոսը, և Կիպրոսի բնակիչները դարձան Թագի հպատակներ,և 1920-ականների սկզբին կիպրոսցի թուրքերը գաղթեցին Միացյալ Թագավորություն ։ Այնուամենայնիվ, Կիպրոսի թուրքերի միգրացիան զգալիորեն աճեց 1940-50-ականներին` Կիպրոսի հակամարտության պատճառով։ Իսկ 1944 թ.-ին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Վրաստանում Մեսխեթից բռնի տեղահանված թուրքերը, որոնք հայտնի էին որպես մեսխեթցի թուրքեր, հաստատվեցին Արևելյան Եվրոպայում(հատկապես Ադրբեջանում, Ղազախստանում, Ռուսաստանում և Ուկրաինայում)։ 1960-ականների սկզբին դեպի Արևմտյան և Հյուսիսային Եվրոպա միգրացիան զգալիորեն ավելացավ Թուրքիայից, երբ 1961թ. ժամանեցին թուրք «հյուր աշխատողները» Գերմանիայի հետ կնքված «Աշխատանքի արտահանման պայմանագրի» ներքո, որին հաջորդեց նման համաձայնագրերը Նիդեռլանդների, Բելգիայի և Ավստրիայի հետ 1964թ., Ֆրանսիայի հետ 1965թ. և Շվեդիայի հետ 1967թ^{[132][133][134]}։ Վերջերս Բուլղարիայի, Ռումինիայի և Արևմտյան Թրակիայի թուրքերը նույնպես գաղթել են Արևմտյան Եվրոպա։

Հյուսիսային Ամերիկա

Հյուսիսային Ամերիկա թուրքերի ներգաղթը համեմատ Եվրոպա ներգաղթի՝ փոքր է։ Ըստ ԱՄՆ Բնակչության մարդահամարի բյուրոյի 2013-ին 196,222 ամերիկացիներ^[18] թուրքական ծագում ունեին։ Այնուամենայնիվ, թուրքերի իրական թիվը զգալիորեն ավելի մեծ է, քանի որ էթնիկ թուրքերի զգալի մասը գաղթել է Հյուսիսային Ամերիկա ոչ միայն Թուրքիայից, այլև Բալկաններից(օրինակ՝ Բուլղարիայից և Հյուսիսային Մակեդոնիայից), Կիպրոսից և նախկին Խորհրդային Միությունից^[135]։ Հետևաբար ներկայումս գնահատվում է, որ Ամերիկայի թուրք համայնքը կազմում է շուրջ 500,000 մարդ^[21][19]։ Ինչ վերաբերում է Կանադայի թուրք համայնքին, Կանադայի վիճակագրական ծառայությունը հայտնում է, որ ըստ 2016 թ.-ի մարդահամարի 63 955 կանադացի է նշել, որ էթնիկական ծագմամբ «թուրք» է, ներառյալ նրանք, ովքեր թվարկել են մեկից ավելի ծագում^[29]

Ամերիկայի թուրք համայնքի ամենամեծ կենտրոնները գտնվում են Նյու Յորքում, Ռոչեսթերում; Վաշինգտոն, ԿՇ-ում; և Դետրոյթում։ Թուրք կանադացիների մեծամասնությունն ապրում է Օնտարիոյում, հիմնականում Տորոնտոյում, բավականին մեծ թուրքական համայնք կա նաև Քվեբեկի Մոնրեալ քաղաքում։ Ինչ վերաբերում է Միացյալ Նահանգների 2010 թվականի մարդահամարին, ապա ԱՄՆ կառավարությունը վճռական էր տրամադրված ստանալու ամերիկյան բնակչության ճշգրիտ քանակը` ներառելով նույնիսկ այն հատվածներին,որոնց դժվար է համրել, ինչպիսին է օրինակ թուրքական համայնքը, որի զգալի մասը բաժին է ընկնում դրսում ծնված ներգաղթյալներին<sup>[20]</sup>։ Ամերիկայի թուրքերի ասոցիացիաների ասամբլեան և ԱՄՆ Բնակչության մարդահամարի բյուրոն ստեղծեցին համագործակցություն՝ «Մարդահամար 2010 թ. SayTurk» անվամբ(«Say»-ը թուրքերենում երկակի նշանակություն ունի՝ «հաշվել» և «հարգել»),որն ուղղված էր ազգային արշավ անցկացնելուն` նպատակ ունենալով հաշվել թուրք ծագմամբ մարդկանց։ Նրանք կարողացան հայտնաբերել ԱՄՆ-ում այժմ բնակվող մոտ 500 000 թուրքերի^[20]

Օվկիանիա

Դեպի Ավստրալիա Թուրքական գաղթի նկատելի հոսք սկսվեց 1940-ականների վերջին, երբ թուրք կիպրացիները սկսեցին լքել Կիպրոս կղզին տնտեսական պատճառներով, իսկ ավելի ուշ Կիպրոսի հիմնախնդրի ժամանակ, քաղաքական պատճառներով՝ նշանավորելով դեպի Ավստրալիա թուրք կիպրացիների ներգաղթի սկիզբը^[136]։ Թուրք կիպրացիների համայնքը միակ մուսուլմաններն էին, որոնք ընդունելի էին «Սպիտակ Ավստրալիա» քաղաքականության կողմից։ Այս վաղ ներգաղթյալներից շատերը գտել են աշխատանք, գործարաններում, դաշտերում կամ ազգային ենթակառուցվածքներում^[137]։ 1967-ին Ավստրալիայի և Թուրքիայի կառավարությունները ստորագրեցին համաձայնագիր՝ թույլ տալով Թուրքիայի քաղաքացիների ներգաղթը Ավստրալիա^[138]։ Նախքան այս պայմանագիրը, Ավստրալիայում 3000-ից ավելի քիչ մարդ թուրքական ծագում ուներ^[139]։ Ըստ Ավստրալիայի վիճակագրության բյուրոյի տվյալների1968-1974 թվականներին մոտ 19,000 թուրք ներգաղթյալներ են ժամանել երկիր^[138]։ Նրանք հիմնականում գալիս էին Թուրքիայի գյուղական բնակավայրերից, և միայն 30%-ն էր որակավորված աշխատուժ^[140]։ Այնուամենայնիվ սա փոխվեց 1980-ականներին, երբ Ավստրալիա մուտք գործելու դիմորդների մեջ զգալիորեն աճեց հմուտ թուրքերի թիվը^[140]։ Հաջորդ 35 տարիների ընթացքում թուրք բնակչությունը հասավ գրեթե 100 000-ի^[139]։ Թուրք համայնքի ավելի քան կեսը բնակություն հաստատեց Վիկտորիայում, հիմնականում Մելբուռնի հյուսիս-արևմտյան արվարձաններում^[139]։ Համաձայն 2006 թվականի Ավստրալիայի մարդահամարի տվյալների թուրքական ծագում ունեցել է 59 402 մարդ^[141]; այնուամենայնիվ սա ցույց չի տալիս Ավստրալիայի թուրքական համայնքի իրական պատկերը, քանի որ գնահատվում է, որ այնտեղ բնակվում են 40,000-120,000 թուրք կիպրացիներ^{[142][143][144][145]} և 150,000-200,000 Թուրքիայի թուրքեր^[24][146]։ Բացի այդ եղել են նաև էթնիկ թուրքեր, որոնք Ավստրալիա են գաղթել Բուլղարիայից^[147], Հունաստանից^[148], Իրաքից^[149] և Հյուսիսային Մակեդոնիայից^[148]։

Նախկին Խորհրդային Միություն

Թուրքական ներկայությունը Վրաստանի Մեսխեթի շրջանում սկսվեց 1578 թ. Թուրքական ռազմական արշավանքներին զուգահեռ^[150]։ Սակայն 1944 թվականին՝ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին ավելի քան 115,000 մեսխեթցի թուրքերի պատվերով տեղահանության պատճառով, նրանց մեծամասնությունը բնակություն հաստատեց Կենտրոնական Ասիայում^[151]։ Ըստ 1989-ի Խորհրդային մարդահամարի, որը ԽՍՀՄ վերջին մարդահամարն էր, 106 հազար մեսխեթցի թուրքեր ապրում էին Ուզբեկստանում, 50 հազարը Ղազախստանում և 21 հազարը Ղրղզստանում^[151]։ Սակայն 1989-ին Ուզբեկստանում բնակություն հաստատած մեսխեթցի թուրքերը դարձան Ֆերգանայի հովտում տեղի ունեցած ջարդերի թիրախը։ Այդ տարածքը ուզբեկների աճող ազգայնականությունից խուսափելու հիմնական ուղղությունն էր մեսխեթցի թուրք տեղահանվածների համար^[151]։ Անկարգությունները հարյուրավոր թուրքերի մահվան, վիրավորումների և գրեթե 1000 միավոր ունեցվածքի ոչնչացման պատճառ հանդիսացավ։ Այսպիսով հազարավոր մեսխեթցի թուրքեր ստիպված եղան բռնել նոր աքսորի ճանապարհը^[151]։ Մեսխեթցի թուրքերի մեծամասնությունը՝ մոտ 70 000 մարդ, մեկնեց Ադրբեջան, իսկ մնացած մասը՝ Ռուսաստանի տարբեր շրջաններ(մեծամասամբ Կրասնոդարի երկրամաս), Ղազախստան, Ղրղզստան և Ուկրաինա^[151][152]։ Խորհրդային իշխանությունները շատ մեսխեթցի թուրքերի հաշվառել են որպես այլ ազգությունների պատկանող,ինչպիսիք են՝ «ադրբեջանցիներ», «ղազախներ», «ղրղզներ» և «ուզբեկներ»^[151][153]։ Այսպիսով պաշտոնական մարդահամարը ցույց չի տվել թուրք բնակչության իրական արտացոլումը. օրինակ ըստ 2009 թվականի Ադրբեջանի մարդահամարի, երկրում բնակվում էր 38 000 թուրք^[154]; դեռևս 1999 թ.-ին ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը հայտարարեց, որ երկրում ապրում է 100000 մեսխեթցի թուրք^[155]։ Ավելին, 2001-ին ըստ Բաքվի Խաղաղության և ժողովրդավարության ինստիտուտի ենթադրության Ադրբեջանում բնակվում է 90,000-110,000 մեսխեթցի թուրք^[65]

Մշակույթը

Հավելյալ տեղեկություն՝ Թուրքիայի մշակույթ և Թուրքիա § Մշակույթ

Արվեստ և ճարտարապետություն

Օսմանյան դարաշրջանի լավ պահպանված տների և ճարտարապետության շնորհիվ Սաֆրանբոլուն ավելացվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում:

Հավելյալ տեղեկություն՝ Թուրքական գրականություն

Տե՛ս նաև՝ Օսմանյան ճարտարապետություն

Թուրքական ճարտարապետությունն իր գագաթնակետին է հասել օսմանյան շրջանում։ Օսմանյան ճարտարապետությունը, ոգեշնչվելով սելջուկյան, բյուզանդական և իսլամական ճարտարապետությունից, զարգացրեց իր սեփական ոճը^[156]։ Ընդհանուր առմամբ, օսմանյան ճարտարապետությունը նկարագրվել է որպես Միջերկրական ծովի և Մերձավոր Արևելքի ճարտարապետական ավանդույթների սինթեզ^[157]։

Երբ Թուրքիան հաջողությամբ վերափոխվեց նախկին  կրոնադավանական Օսմանյան կայսրությունից ժամանակակից ազգային պետության` պետության և կրոնի խիստ տարանջատմամբ, հաջորդեց գեղարվեստական արտահայտման ձևերի աճը։ Հանրապետության առաջին տարիներին կառավարությունը մեծ քանակությամբ ռեսուրսներ է ներդրել կերպարվեստում, ինչպիսիք են թանգարանները, թատրոնները, օպերան և ճարտարապետությունը։ Տարբեր պատմական գործոնները կարևոր դեր են խաղում ժամանակակից թուրքական ինքնության որոշման գործում։ Թուրքական մշակույթը «ժամանակակից» արևմտյան պետություն լինելու ջանքերի արդյունք է՝ միաժամանակ պահպանելով ավանդական կրոնական ու պատմական արժեքները^[158]։ Մշակութային ազդեցությունների խառնուրդը բեմականացվում է օրինակ՝ «Մշակույթների բախման և խճճման նոր խորհրդանիշների» տեսքով, որոնք ներառված են Օրհան Փամուքի՝ 2006 թ. Գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկրի աշխատություններում^[159]։

Թուրքական ավանդական երաժշտությունը ներառում է թուրքական ժողովրդական երաժշտությունը(Halk müziği), Ֆասըլը և օսմանյան դասական երաժշտությունը(Sanat müziği), որոնք ծագել են Օսմանյան արքունիքից^[160]։ Ժամանակակից թուրքական երաժշտությունը ներառում է թուրքական փոփ երաժշտությունը, ռոքը և թուրքական հիփ հոփ ժանրերը^[160]։

Լեզուն

Հիմնական հոդված՝ Թուրքերեն

Աթաթուրքը Կեսարիայի ժողովրդին թուրքերենի այբուբենը ներկայացնելիս: 20 սեպտեմբերի 1928թ.(Ֆրանսիական L'Illruction ամսագրի շապիկ)

Թուրքերենը, որը նաև հայտնի է որպես Ստամբուլի թուրքերեն, թյուրքական լեզուների հարավային օղուզական ճյուղն է։ Այն Թուրքիայի, Բալկանների, Կիպրոսի կղզու, Մեսխեթի և ավանդական բնակավայրի այլ տարածքներում թուրք ժողովրդի բնիկ լեզուն է, որոնք նախկինում, ամբողջությամբ կամ մասամբ, պատկանում էին Օսմանյան կայսրությանը։ Թուրքերենը Թուրքիայի պաշտոնական լեզուն է։ Բալկաններում թուրքերեն շարունակում են խոսել հատկապես Բուլղարիայի, Հունաստանի(հիմնականում Արևմտյան Թրակիայում), Կոսովոյի, Հյուսիսային Մակեդոնիայի, Ռումինիայի(հիմնականում Դոբրուդջայում) և Մոլդովայի Հանրապետությունում(հիմնականում Գագաուզիայում) ապրող թուրք փոքրամասնությունները^[161]։ Թուրքերենը Կիպրոս է մուտք գործել 1571 թվականին Օսմանյան կայսրության հաղթանակից հետո և դարձել է վարչակազմի քաղաքականապես գերիշխող, հեղինակավոր լեզուն^[162]։

Թուրքական գրականության մեջ կարևոր փոփոխություն կատարվեց 1928 թվականին, երբ Մուստաֆա Քեմալը նախաձեռնեց լատինական այբուբենի փոփոխված տարբերակի ստեղծում և տարածում` արաբական այբուբենի վրա հիմնված օսմանյան գրերի փոխարեն։ Ժամանակի ընթացքում այս փոփոխությունը, Թուրքիայի կրթական համակարգի փոփոխությունների հետ մեկտեղ, հանգեցրեց երկրում գրագիտության տարածմանը^[163]։ Ժամանակակից թուրքերենը հիմնված է Ստամբուլի բարբառի վրա^[164]։ Չնայած 1930-ականներից ԶԼՄ–ներում և Թուրքիայի կրթական համակարգում ընդունված տարբերակի օգտագործման աճին, բարբառային շեղումները պահպանվում են^[165]։ Ağız և şive տերմինները թուրքական բարբառների տարբեր տեսակների անվանումներն են։

Թուրքիայում անատոլիական թուրքերենի բարբառի երեք հիմնական խմբեր կան՝ Արևմտյան Անատոլիայի(Եփրատից արևմուտք), Արևելյան Անատոլիայի(Եփրատից արևելք) և Հյուսիսարևելյան Անատոլիայի, որն ընդգրկում է Սև ծովի արևելյան ափի՝ Տրապիզոնի, Ռիզեի և Արդվինի ափամերձ շրջանների բարբառները^[166][167]։ Բալկանյան թուրքերենի բարբառները զգալիորեն մոտ են ստանդարտ թուրքերենին և էապես չեն տարբերվում դրանից՝ չնայած բառապաշարում հանդիպող շփման որոշ երևույթների^[168]։ Հետօսմանյան շրջանում կիպրական թուրքերենի վրա ուժեղ ազդեցություն ունեցավ Կիպրական հունարենի բարբառը և այն համեմատաբար առանձնացավ ստանդարտ թուրքերենից։ Հույն կիպրացիների հետ համակեցությունը հանգեցրեց որոշակի երկլեզվության, քանի որ թուրք կիպրացիների կողմից հունարենի իմացությունը կարևոր էր այն տարածքներում, որտեղ երկու համայնքները միասին էին ապրում և աշխատում^[169]։ Լեզվական իրավիճակը արմատապես փոխվեց 1974-ին, երբ կղզին բաժանվեց հունական հարավի և թուրքական հյուսիսի(Հյուսիսային Կիպրոս)։ Այսօր Թուրքիայից ներգաղթի, նոր ԶԼՄ-ների և նոր ուսումնական հաստատությունների ֆոնին կիպրական թուրքերենի բարբառը ձևափոխվում է ստանդարտ թուրքերենի^[162]։ Մեսխեթցի թուրքերը խոսում են թուրքերենի արևելյան անատոլիական բարբառով, որն առաջացել է Կարսի, Արդահանի և Արդվինի շրջաններում^[170]։ Մեսխեթի թուրքերենի բարբառը փոխառվել է նաև այլ լեզուներից(ներառյալ ադրբեջաներեն, վրացերեն, ղազախերեն, ղրղզերեն, ռուսերեն և ուզբեկերեն), որոնց հետ մեսխեթցի թուրքերը շփվել են Ռուսաստանի և Խորհրդային իշխանության տարիներին^[170]։

Կրոնը

Տե՛ս նաև՝ Կրոնը Թուրքիայում

Ըստ ԿՀՎ փաստագրքի Թուրքիայում բնակչության 99,8%-ը մուսուլման է, նրանց մեծ մասը սուննի են(հանաֆի)։ Մնացած 0.2%-ը հիմնականում քրիստոնյաներ և հրեաներ են^[171]։ Ըստ հաշվարկների Թուրքիայում կան նաև մոտավորապես 15-15 միլիոն ալևի մուսուլմաններ^[172]։ Թուրքիայում քրիստոնյաների թվում կան ասորիներ/սիրիացիներ^[173], հայեր և հույներ^[174]։ Թուրքիայի հրեաների թվում են 15-րդ դարում Իսպանիայից մազապուրծ եղած սեֆարդ հրեաների սերունդները և բյուզանդական ժամանակներից հունախոս հրեաները^[175]։ Գոյություն ունի նաև թուրք բողոքական քրիստոնեական համայնք, որի մեծ մասը ոչ թե էթնիկ փոքրամասնություններն են, այլ մուսուլման թուրքական ծագում ունեցողները^{[176][177][178][179]}։

KONDA-ի հետազոտության համաձայն բնակչության միայն 9,7%-ն է իրեն բնութագրել որպես «ջերմեռանդ հավատացյալ», մինչդեռ 52,8%-ն իրեն բնութագրել է որպես «կրոնավոր»^[180]․ հարցվածների 69.4%-ը հայտնել է, որ իրենք կամ իրենց կանայք ծածկում են գլուխները(1.3%-չադրայով), չնայած որ այս թիվը մի քանի ժողովրդագրական ցուցանիշներում նվազում է. 18–28 տարեկան հասակում՝ 53%, համալսարանի շրջանավարտները՝ 27,5%, մագիստրոս կամ ավելի բարձր աստիճան ունեցողներ՝ 16,1%^[76]։ Թուրքիան հանրապետության դարաշրջանից ի վեր նաև աշխարհիկ պետություն է^[181]։ Հարցման համաձայն հարցվածների 90%-ը նշել է, որ նոր գրվող  Սահմանադրության մեջ, երկիրը պետք է սահմանել որպես աշխարհիկ^[182]։

Ծագումնաբանություն

Թուրքական գենետիկայի ամենամեծ ուսումնասիրությունը(16 անհատների վրա) եզրակացրել է, որ Թուրքիայի բնակչությունը հարավային Եվրոպայի բնակչության հետ մի խմբի մեջ է, և որ Արևելյան Ասիայի(ենթադրաբար Կենտրոնական Ասիա) ժառանգությունը թուրք ժողովրդին գնահատվում է 21,7%^[183]։ 2015 թ. արված հետազոտությունը հայտնաբերեց,որ «Նախորդ գենետիկական ուսումնասիրությունները սովորաբար թուրքերին օգտագործում էին որպես Թուրքիայի հին շրջանի բնակչության ներկայացուցիչներ։ Մեր արդյունքները ցույց են տալիս, որ թուրքերը գենետիկորեն տեղափոխվել են  դեպի ժամանակակից Կենտրոնական Ասիա, պատկերը միասնական է այս տարածաշրջանի բնակիչների խառնուրդի պատմության հետ»։ Հեղինակները թուրքերի մեջ հայտնաբերել են «7,9%(± 0.4) արևելյան Ասիայի ծագում 800(± 170) տարի առաջ տեղի ունեցած խառնուրդի արդյունքում»^[184]։ Մեկ այլ ուսումնասիրություն պարզեց, որ թուրք ժողովուրդը մի խումբ է կազմում Հարավային և Միջերկրածովյան Եվրոպայի բնակչության, ինչպես նաև հարավ-արևմտյան Ասիայի հյուսիսային մասի խմբերի հետ(Կովկասի, Հյուսիսային Իրաքի և իրանցիների)^[185]։

Բյուզանդական դարաշրջանի բնակչության միտոքոնդրիալ վերլուծության հետ կապված ուսումնասիրությունը, որի նմուշները հավաքվել են Սագալասոսի հնագիտական տարածքում պեղումների արդյունքում, պարզել է, որ Սագալասոսի բյուզանդական բնակչությունը գուցե իր գենետիկ հետքն է թողել ժամանակակից Թուրքիայի բնակչության շրջանում^[186]։ Մի ուսումնասիրության արդյունքները մատնանշում են, որ Անատոլիայում լեզուն(թուրքերեն) կարող էր փոխարինվել ոչ թե վերնախավի կողմից, այլ մարդկանց մեծ խմբի, ինչը նշանակում է, որ Անատոլիայում էլիտար ձուլում չի եղել^[187]։ Եվրոպական(ֆրանսիացի, իտալացի, սարդինյացի), միջինարևելյան(դրուզե, պաղեստինցի) ու կենտրոնական(ղրղզ, հազար, ույգուր), հարավային(պակիստանցի) արևելյան Ասիայի(մոնղոլ,Հան) շրջանի բնակչությունից նմուշառած մեկ այլ ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ չերքեզները ամենամոտն են թուրքական բնակչությանը^[188]։

Պատկերասրահ

Նշանավոր անհատներ

• 
  Յունուս Էմրե, բանաստեղծ
• 
  Նամըք Քեմալ, բանաստեղծ
• 
  Իբրահիմ Շինասի, գրող
• 
  Մուստաֆա Սուբխի, Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցության(ԹԿԿ) հիմնադիրներից
• 
  Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք, Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր,առաջին նախագահ
• 
  Լատիֆե Ուշաքլըգիլ, Թուրքիայի առաջին նախագահ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կինը
• 
  Ֆաթմա Ալիյե Թոփուզ, գրող
• 
  Հալիդե Էդիբ, գրող
• 
  Նազըմ Հիքմեթ, բանաստեղծ
• 
  Թանսու Չիլլեր, տնտեսագետ և քաղաքական գործիչ
• 
  Մուհթար Քենթ, ձեռներեց
• 
  Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան, Թուրքիայի նախագահ
• 
  Ֆեթուլլահ Գյուլեն, թուրք գրող, քարոզիչ
• 
  Արդա Թուրան, ֆուտբոլիստ
• 
  Օրհան Փամուք,գրող, հասարակական գործիչ

Նշումներ

^ a: Համաձայն Ներքին գործերի հանձնաժողովի այն ընդգրկում է 300,000 Թուրք կիպրացիներ.^[189] Այնուամենայնիվ, որոշ գնահատականների համաձայն, Մեծ Բրիտանիայում թուրք կիպրացիների համայնքը հասել է 350,000-^[190] 400,000^[191][192]։
^ b: Ներառում է խառը էթնիկ ծագմամբ մարդկանց։
^ c: Բուլղարիայից ևս 10 000–30 000 մարդ ապրում է Նիդեռլանդներում։ Մեծամասնությունը բուլղարացի թուրքեր են և Նիդեռլանդներում ամենաարագ աճող ներգաղթյալների խումբն են^[193]։
^ d: Ներառում է թուրք նորաբնակներին։ Թուրք կիպրացիներից 2,000-ը ներկայումս բնակվում են կղզու հարավային մասում, մնացածը` հյուսիսում^[194]։
^ e: Այս ցուցանիշը միայն ներառում է Թուրքիայի քաղաքացիներին. Ուստի սա ներառում է նաև էթնիկ փոքրամասնություններ Թուրքիայից։ Այնուամենայնիվ դա չի ներառում այն էթնիկ թուրքերին, որոնք կամ ի ծնե և (կամ) հետագայում դարձել են քաղաքացի։ Ավելին, այդ թվերը չեն ներառում Բուլղարիայից, Կիպրոսից, Վրաստանից, Հունաստանից, Իրաքից, Կոսովոյից, Մակեդոնիայից, Ռումինիայից կամ թուրքական բնակավայրի ցանկացած այլ ավանդական տարածքից եկած էթնիկ թուրք փոքրամասնություններին, որովհետև նրանք ունեն այն երկրի քաղաքացիություն, որտեղից գաղթել են։
^ f: Բացի Թուրքիայի քաղաքացիներից, այս ցուցանիշը ներառում է նախնյաց ծագմամբ Թուրքիայի հետ կապ ունեցող մարդկանց, այսինքն այն ներառում է Թուրքիայի էթնիկ փոքրամասնություններին։
^ g: Այս ցուցանիշը ներառում է միայն Արևմտյան Թրակիայի թուրքերին։ Եվս 5000-ը ապրում են Հռոդոսում և Կոսում^[195]։ Բացի դրանից 8 297 ներգաղթյալ ապրում է Հունաստանում^[196]։
^ h: Այս թվերը միայն ներառում են մեսխեթցի թուրքերին։ Պաշտոնական մարդահամարի տվյալներով Ադրբեջանում ապրում էր 38,000 թուրք(2009)^[154], Ղազախստանում 97,015 (2009)^[197], Ղրղզստանում՝ 39,133(2009)^[198], Ռուսաստանում՝ 109,883(2010)^[199], և Ուկրաինայում՝ 9,180(2001)^[200]։ 1989 թվականին Ուզբեկստանի վերջին մարդահամարում գրանցվել է ևս 106.302 թուրք^[201], չնայած 1989թ-ի Ֆերգանայի հովտում ջարդերի ընթացքում մեծամասնությունը մեկնեց Ադրբեջան և Ռուսաստան ։ Նախկին Խորհրդային Միությունում թուրքերի վերաբերյալ պաշտոնական տվյալները դժվար թե ցույց տան նրանց բնակչության իրական ցուցանիշը, քանի որ շատերը գրանցվել էին որպես «ադրբեջանցիներ», «ղազախներ», «ղրղզներ» և «ուզբեկներ»^[202]։ Ղազախստանում նրանց միայն մեկ երրորդն էր գրանցված որպես թուրք, մնացածը կամայականորեն իրենց ներկայացրել էին այլ էթնիկական խմբերի անդամ^[203][204]։ Ադրբեջանում նույնպես համայնքի մեծ մասը պաշտոնապես գրանցված է որպես «ադրբեջանցի»^[205] չնայած ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարը զեկուցեց, որ 1999 թ.-ին այնտեղ 100000 մեսխեթցի թուրքեր էին ապրում^[64]։
^ i: Եվս 30,000 բուլղարացի թուրքեր ապրում են Շվեդիայում^[206]։
^ j: «Թուրքիայի պատմությունը ներառում է, առաջին հերթին Անատոլիայի պատմությունը մինչ թուրքերի և խեթական, թրակիական, հելլենիստական ու բյուզանդական քաղաքակրթությունների գալը, որոնց ժառանգը ձուլման կամ նմուշի տեսքով թուրք ազգն է։ Երկրորդ, այն ներառում է թուրք ժողովրդի, այդ թվում սելջուկների պատմությունը, որոնք Անատոլիա բերեցին իսլամը և թուրքերենը։ Երրորդ, Օսմանյան կայսրության պատմությունը՝ հսկայական, կոսմոպոլիտ, պանիսլամական պետություն, որը զարգացավ Անատոլիայում գտնվող փոքր թուրքական ամիրատից և դարեր շարունակ համաշխարհային տերություն էր »^[207]։
^ k: Թուրքերը սահմանվում են նաև ըստ ծագման երկրի։ Թուրքիան, ժամանակին Փոքր Ասիան կամ Անատոլիան, ունի շատ երկար ու բարդ պատմություն։ Վաղ նեոլիթում այն գյուղատնտեսության զարգացման հիմնական շրջաններից մեկն էր և հնարավոր է այդ ժամանակ եղել է հնդեվրոպական լեզուների ծագման և տարածման վայրը։ Թուրքերենը պարտադրվեց հիմնականում հնդեվրոպալեզու բնակչությանը (հունարենը Բյուզանդական կայսրության պաշտոնական լեզուն էր), և գենետիկորեն շատ փոքր տարբերություն կա Թուրքիայի և հարևան երկրների միջև։ Թուրք զավթիչների թիվը, հավանաբար, բավականին փոքր էր և գենետիկորեն նոսրացավ աբորիգենների մեծ թվի պատճառով»։
«Ժողովրդագրական ցուցանիշների դիտարկումը հուշում է, որ աբորիգեն աշխարհի ներկայիս գենետիկական պատկերը հիմնականում կազմվել է Հին և Նոր քարի դարերում, երբ տեղի են ունեցել բնակչության թվաքանակի ամենամեծ հարաբերական փոփոխությունները»^[208]։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թուրքեր» հոդվածին։

Ծանոթագրություններ

1. CIA. «The World Factbook». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 2.
2. CIA. «The World Factbook». Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 13-ին.
3. «KKTC 2011 NUFUS VE KONUT SAYIMI» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 14-ին.
4. «Bevölkerung mit Migrationshintergrund - Ergebnisse des Mikrozensus - Fachserie 1 Reihe 2.2 - 2017» (PDF). Statistisches Bundesamt (գերմաներեն). էջ 61. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 17-ին.
5. Fransa Diyanet İşleri Türk İslam Birliği. «2011 YILI DİTİB KADIN KOLLARI GENEL TOPLANTISI PARİS DİTİB'DE YAPILDI». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 15-ին.
6. Home Affairs Committee 2011, 38 harvnb error: no target: CITEREFHome_Affairs_Committee2011 (help)
7. «UK immigration analysis needed on Turkish legal migration, say MPs». The Guardian. 2011 թ․ օգոստոսի 1. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 1-ին.
8. Federation of Turkish Associations UK (2008 թ․ հունիսի 19). «Short history of the Federation of Turkish Associations in UK». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 13-ին.
9. «CBS Statline». opendata.cbs.nl.
10. Netherlands Info Services. «Dutch Queen Tells Turkey 'First Steps Taken' On EU Membership Road». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
11. Dutch News (2007 թ․ մարտի 6). «Dutch Turks swindled, AFM to investigate». Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
12. Türkiye Büyük Millet Meclisi 2008, 11 harvnb error: no target: CITEREFTürkiye_Büyük_Millet_Meclisi2008 (help).
13. «Turkey's ambassador to Austria prompts immigration spat». BBC News. 2010 թ․ նոյեմբերի 10. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
14. CBN. «Turkey's Islamic Ambitions Grip Austria». Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
15. «քանակulation par nationalité, sexe, groupe et classe d'âges au 1er janvier 2010 - - Home». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
16. King Baudouin Foundation 2008, 5 harvnb error: no target: CITEREFKing_Baudouin_Foundation2008 (help).
17. De Morgen. «Koning Boudewijnstichting doorprikt clichés rond Belgische Turken». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
18. U.S. Census Bureau. «TOTAL ANCESTRY REPORTED Universe: Total ancestry categories tallied for people with one or more ancestry categories reported 2013 American Community Survey 1-Year Estimates». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
19. Encyclopedia of Cleveland History. «Immigration and Ethnicity: Turks». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 7-ին.
20. The Washington Diplomat. «Census Takes Aim to Tally'Hard to Count' քանակulations». Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 5-ին.
21. Farkas 2003, 40 harvnb error: no target: CITEREFFarkas2003 (help).
22. Ständige ausländische Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeit, am Ende des Jahres Արխիվացված 30 Հունվար 2012 Wayback Machine Swiss Federal Statistical Office, accessed 6 October 2014
23. «Australian Government Department of Immigration and Border Protection» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 13-ին.
24. «Old foes, new friends». The Sydney Morning Herald. 2005 թ․ ապրիլի 23. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
25. Presidency of the Republic of Turkey (2010). «Turkey-Australia: "From Çanakkale to a Great Friendship». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 14-ին.
26. OECD (2009). «International Questionnaire: Migrant Education Policies in Response to Longstanding Diversity: TURKEY» (PDF). Organisation for Economic Co-operation and Development. էջ 3.
27. Population of Sweden 31.12.2018 born in Turkey, which includes Turks, Assyrians, Kurds and others. [http://www.statistikdatabasen.scb.se/pxweb/sv/ssd/START__BE__BE0101__BE0101E/FodelselandArK/table/tableViewLayout1/?rxid=daf5d50d-a31c-4045-8bfb-b4801e1c3cf9}}
28. Statistikbanken. «Danmarks Statistik». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 13-ին.
29. «Immigration and Ethnocultural Diversity Highlight Tables». statcan.gc.ca.
30. «I cittadini non comunitari regolarmente soggiornanti Ascolta». 2014 թ․ օգոստոսի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 1-ին.
31. Council of Europe 2007, 131 harvnb error: no target: CITEREFCouncil_of_Europe2007 (help).
32. Triana, María (2017), Managing Diversity in Organizations: A Global Perspective, Taylor & Francis, էջ 168, ISBN 978-1-317-42368-3, «Turkmen, Iraqi citizens of Turkish origin, are the third largest ethnic group in Iraq after Arabs and Kurds and they are said to number about 3 million of Iraq's 34.7 million citizens according to the Iraqi Ministry of Planning.»
33. Bassem, Wassim (2016). «Iraq's Turkmens call for independent province». Al-Monitor. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. «Turkmens are a mix of Sunnis and Shiites and are the third-largest ethnicity in Iraq after Arabs and Kurds, numbering about 3 million out of the total population of about 34.7 million, according to 2013 data from the Iraqi Ministry of Planning.»
34. Maisel, Sebastian (2016), Yezidis in Syria: Identity Building among a Double Minority, Lexington Books, էջ 15, ISBN 978-0739177754
35. Pierre, Beckouche (2017), «The Country Reports: Syria», Europe's Mediterranean Neighbourhood, Edward Elgar Publishing, էջեր 178–180, ISBN 978-1786431493, «Before 2011, Syria's population was 74% Sunni Muslim, including...Turkmen (4%)...»
36. Akar 1993, 95 harvnb error: no target: CITEREFAkar1993 (help).
37. Karpat 2004, 12 harvnb error: no target: CITEREFKarpat2004 (help).
38. Al-Akhbar. «Lebanese Turks Seek Political and Social Recognition». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 20-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 2-ին.
39. «Tension adds to existing wounds in Lebanon». Today's Zaman. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 6-ին.
40. Ahmed, Yusra (2015), Syrian Turkmen refugees face double suffering in Lebanon, Zaman Al Wasl, Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 23-ին, Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 11-ին
41. Syrian Observer (2015). «Syria's Turkmen Refugees Face Cruel Reality in Lebanon». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
42. National Statistical Institute of Bulgaria (2011). «2011 քանակulation Census in the Republic of Bulgaria (Final data)» (PDF). National Statistical Institute of Bulgaria.
43. Sosyal 2011, 369 harvnb error: no target: CITEREFSosyal2011 (help).
44. Bokova 2010, 170 harvnb error: no target: CITEREFBokova2010 (help).
45. «Census of քանակulation, Households and Dwellings in the Republic of Macedonia, 2002» (PDF). Stat.gov.mk. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
46. Republic of Macedonia State Statistical Office 2005, 34 harvnb error: no target: CITEREFRepublic_of_Macedonia_State_Statistical_Office2005 (help).
47. Knowlton 2005, 66 harvnb error: no target: CITEREFKnowlton2005 (help).
48. Abrahams 1996, 53 harvnb error: no target: CITEREFAbrahams1996 (help).
49. «GREEK HELSINKI MONITOR». Minelres.lv. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
50. «Demographics of Greece». European Union National Languages. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
51. «Destroying Ethnic Identity: The Turks of Greece» (PDF). Human Rights Watch. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 3-ին.
52. «Turks Of Western Thrace». Human Rights Watch. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 3-ին.
53. (ro) "Comunicat de presă privind rezultatele definitive ale Recensământului քանակulaţiei şi Locuinţelor – 2011" Արխիվացված 2013-07-17 Wayback Machine, at the 2011 Romanian census site; accessed 11 July 2013
54. Phinnemore 2006, 157 harvnb error: no target: CITEREFPhinnemore2006 (help).
55. Constantin, Goschin & Dragusin 2008, 59 harvnb error: no target: CITEREFConstantinGoschinDragusin2008 (help).
56. 2011 census in the Republic of Kosovo
57. 2010 Russia census
58. Ryazantsev 2009, 172 harvnb error: no target: CITEREFRyazantsev2009 (help).
59. «Агентство Республики Казахстан по статистике. Этнодемографический сборник Республики Казахстан 2014». Stat.gov.kz. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
60. Aydıngün et al. 2006, 13 harvnb error: no target: CITEREFAydıngünHardingHooverKuznetsov2006 (help).
61. Kyrgyz 2009 census
62. IRIN Asia (2005 թ․ հունիսի 9). «KYRGYZSTAN: Focus on Mesketian Turks». Վերցված է 2010 թ․ մարտի 17-ին.
63. «Wayback Machine». 2012 թ․ նոյեմբերի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 30. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
64. UNHCR 1999, 14 harvnb error: no target: CITEREFUNHCR1999 (help).
65. NATO Parliamentary Assembly. «Minorities in the South Caucasus: Factor of Instability?». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 16-ին.
66. Council of Europe 2006, 23 harvnb error: no target: CITEREFCouncil_of_Europe2006 (help).
67. Blacklock 2005, 8 harvnb error: no target: CITEREFBlacklock2005 (help)
68. State Statistics Service of Ukraine. «Ukrainian Census (2001):The distribution of the քանակulation by nationality and mother tongue». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 16-ին.
69. Pentikäinen & Trier 2004, 20 harvnb error: no target: CITEREFPentikäinenTrier2004 (help).
70. Aydıngün et al. 2006, 14 harvnb error: no target: CITEREFAydıngünHardingHooverKuznetsov2006 (help).
71. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı. «YURTDIŞINDAKİ VATANDAŞLARIMIZLA İLGİLİ SAYISAL BİLGİLER (31.12.2009 tarihi itibarıyla)». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
72. Sahadeo, Jeff; Zanca, Russell (2007). Everyday life in Central Asia : past and present. Bloomington: Indiana University Press. էջեր 22–3. ISBN 978-0253013538.
73. Okur, Samim Akgönül ; translated from Turkish by Sila (2013). The minority concept in the Turkish context : practices and perceptions in Turkey, Greece, and France. Leiden [etc.]: Brill. էջ 136. ISBN 978-9004222113.
74. Bayir, Derya (2016 թ․ ապրիլի 22). Minorities and Nationalism in Turkish Law. ISBN 978-1317095798.
75. «Turkey». The World Factbook. Central Intelligence Agency]. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
76. KONDA Research and Consultancy, Social Structure Survey 2006
77. «IHGD - Soru Cevap - Azınlıklar». Sorular.rightsagenda.org. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 18-ին.
78. «THE ALEVI OF ANATOLIA: TURKEY'S LARGEST MINORITY». Angelfire.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 23-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 18-ին.
79. «Shi'a». Վերցված է 2015 թ․ մարտի 18-ին.
80. Stokes & Gorman 2010, 721 harvnb error: no target: CITEREFStokesGorman2010 (help).
81. Theo van den Hout (2011 թ․ հոկտեմբերի 27). The Elements of Hittite. Cambridge University Press. էջ 1. ISBN 978-1-139-50178-1. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 24-ին.
82. Sharon R. Steadman; Gregory McMahon (2011 թ․ սեպտեմբերի 15). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BCE). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-537614-2. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 23-ին.
83. «Transeurasian ancestry: A case of farming/language dispersal». ResearchGate (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
84. Findley 2005, 39 harvnb error: no target: CITEREFFindley2005 (help)
85. Frederik Coene, The Caucasus-An Introduction, p.77 Taylor & Francis, 2009
86. Leiser 2005, 837 harvnb error: no target: CITEREFLeiser2005 (help).
87. Duiker & Spielvogel 2012, 192 harvnb error: no target: CITEREFDuikerSpielvogel2012 (help).
88. Darke 2011, 16 harvnb error: no target: CITEREFDarke2011 (help).
89. Chaurasia 2005, 181 harvnb error: no target: CITEREFChaurasia2005 (help).
90. Bainbridge 2009, 33 harvnb error: no target: CITEREFBainbridge2009 (help).
91. Duiker & Spielvogel 2012, 193 harvnb error: no target: CITEREFDuikerSpielvogel2012 (help).
92. Ágoston 2010, 574 harvnb error: no target: CITEREFÁgoston2010 (help).
93. Delibaşı 1994, 7 harvnb error: no target: CITEREFDelibaşı1994 (help).
94. International Business Publications 2004, 64
95. Somel 2003, 266 harvnb error: no target: CITEREFSomel2003 (help).
96. Ágoston 2010, xxv harvnb error: no target: CITEREFÁgoston2010 (help).
97. Kia 2011, 1 harvnb error: no target: CITEREFKia2011 (help).
98. Fleet 1999, 5 harvnb error: no target: CITEREFFleet1999 (help).
99. Kia 2011, 2 harvnb error: no target: CITEREFKia2011 (help).
100. Köprülü 1992, 110 harvnb error: no target: CITEREFKöprülü1992 (help).
101. Ágoston 2010, xxvi harvnb error: no target: CITEREFÁgoston2010 (help).
102. Fleet 1999, 6 harvnb error: no target: CITEREFFleet1999 (help).
103. Eminov 1997, 27 harvnb error: no target: CITEREFEminov1997 (help).
104. Kermeli 2010, 111 harvnb error: no target: CITEREFKermeli2010 (help).
105. Kia 2011, 5 harvnb error: no target: CITEREFKia2011 (help).
106. Quataert 2000, 21 harvnb error: no target: CITEREFQuataert2000 (help).
107. Kia 2011, 6 harvnb error: no target: CITEREFKia2011 (help).
108. Quataert 2000, 24 harvnb error: no target: CITEREFQuataert2000 (help).
109. Levine 2010, 28 harvnb error: no target: CITEREFLevine2010 (help).
110. Karpat 2004, 5–6 harvnb error: no target: CITEREFKarpat2004 (help).
111. Samuel Totten, William S. Parsons, ed. (2012). Century of Genocide. Routledge. էջեր 118–124. ISBN 978-1135245504. «"By 1913 the advocates of liberalism had lost out to radicals in the party who promoted a program of forcible Turkification.»
112. Jwaideh, Wadie (2006). The Kurdish national movement : its origins and development (1. ed.). Syracuse, NY: Syracuse Univ. Press. էջ 104. ISBN 978-0815630937. «With the crushing of opposition elements, the Young Turks simultaneously launched their program of forcible Turkification and the creation of a highly centralized administrative system."»
113. Akçam, Taner (2012). The Young Turks' crime against humanity: the Armenian genocide and ethnic cleansing in the Ottoman Empire. Princeton, N.J.: Princeton University Press. էջ 29. ISBN 978-0691153339.
114. Bjornlund, Matthias (2008 թ․ մարտ). «The 1914 cleansing of Aegean Greeks as a case of violent Turkification». Journal of Genocide Research. 10 (1): 41–57. doi:10.1080/14623520701850286. ISSN 1462-3528. S2CID 72975930. «In 1914, the aim of Turkification was not to exterminate but to expel as many Greeks of the Aegean region as possible as not only a "security measure," but as an extension of the policy of economic and cultural boycott, while at the same time creating living space for the muhadjirs that had been driven out of their homes under equally brutal circumstances.»
115. Akçam, Taner (2005). From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. London: Zed Books. էջ 115. ISBN 9781842775271. «...the initial stages of the Turkification of the Empire, which affected by attacks on its very heterogeneous structure, thereby ushering in a relentless process of ethnic cleansing that eventually, through the exigencies and opportunities of the First World War, culminated in the Armenian Genocide.»
116. Rummel, Rudolph J. (1996). Death By Government. Transaction Publishers. էջ 235. ISBN 9781412821292. «Through this genocide and the forced deportation of the Greeks, the nationalists completed the Young Turk's program-the Turkification of Turkey and the elimination of a pretext for Great Power meddling.»
117. J.M. Winter, ed. (2003). America and the Armenian Genocide of 1915. New York: Cambridge University Press. էջ 60. ISBN 9780511163821. «The devising of a scheme of a correlative Turkification of the Empire, or what was left of it, included the cardinal goal of the liquidation of that Empire's residual non-Turkish elements. Given their numbers, their concentration in geo-strategic locations, and the troublesome legacy of the Armenian Question, the Armenians were targeted as the prime object for such a liquidation.»
118. Rozakēs, Chrēstos L (1987 թ․ օգոստոսի 31). The Turkish Straits. ISBN 978-9024734641. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 18-ին.
119. Levine 2010, 29 harvnb error: no target: CITEREFLevine2010 (help).
120. Göcek 2011, 22 harvnb error: no target: CITEREFGöcek2011 (help).
121. Göcek 2011, 23 harvnb error: no target: CITEREFGöcek2011 (help).
122. Çaǧaptay 2006, 82 harvnb error: no target: CITEREFÇaǧaptay2006 (help).
123. Bosma, Lucassen & Oostindie 2012, 17 harvnb error: no target: CITEREFBosmaLucassenOostindie2012 (help)
124. Çaǧaptay 2006, 84 harvnb error: no target: CITEREFÇaǧaptay2006 (help).
125. Melek Tekin: Türk Tarihi Ansiklopedisi, Milliyet yayınları, İstanbul, 1991, p. 237.
126. Rafis Abazov (2009). Culture and Customs of Turkey. Greenwood Publishing Group. էջ 1071. ISBN 978-0-313-34215-8. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 25-ին.
127. Hatay 2007, 22 harvnb error: no target: CITEREFHatay2007 (help).
128. Hatay 2007, 23 harvnb error: no target: CITEREFHatay2007 (help).
129. «UNFICYP: United Nations Peacekeeping Force in Cyprus». United Nations.
130. Abadan-Unat 2011, 12 harvnb error: no target: CITEREFAbadan-Unat2011 (help).
131. Sosyal 2011, 367 harvnb error: no target: CITEREFSosyal2011 (help).
132. Akgündüz 2008, 61 harvnb error: no target: CITEREFAkgündüz2008 (help).
133. Kasaba 2008, 192 harvnb error: no target: CITEREFKasaba2008 (help).
134. Twigg et al. 2005, 33 harvnb error: no target: CITEREFTwiggSchaeferAustinParker2005 (help)
135. Karpat 2004, 627 harvnb error: no target: CITEREFKarpat2004 (help).
136. Hüssein 2007, 17 harvnb error: no target: CITEREFHüssein2007 (help)
137. Hüssein 2007, 19 harvnb error: no target: CITEREFHüssein2007 (help)
138. Hüssein 2007, 196 harvnb error: no target: CITEREFHüssein2007 (help)
139. Hopkins 2011, 116 harvnb error: no target: CITEREFHopkins2011 (help)
140. Saeed 2003, 9 harvnb error: no target: CITEREFSaeed2003 (help)
141. Australian Bureau of Statistics. «20680-Ancestry (full classification list) by Sex Australia». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 13-ին.
142. TRNC Ministry of Foreign Affairs. «Briefing Notes on the Cyprus Issue». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
143. Kibris Gazetesi. «Avustralya'daki Kıbrıslı Türkler ve Temsilcilik...». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 31-ին.
144. BRT. «AVUSTURALYA'DA KIBRS TÜRKÜNÜN SESİ». Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 18-ին.
145. Star Kıbrıs. «Sözünüzü Tutun». Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
146. «Avustralyalı Türkler'den, TRT Türk'e tepki». Milliyet. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 16-ին.
147. Department of Immigration and Citizenship (2006). «Community Information Summary:Bulgaria» (PDF). Australian Government. էջ 2. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 26-ին.
148. Australian Bureau of Statistics (2007 թ․ հունիսի 27). «2006 Census Ethnic Media Package». Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 13-ին.
149. Department of Immigration and Citizenship (2006). «Community Information Summary:Iraq» (PDF). Australian Government. էջ 1. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 26-ին.
150. Aydıngün et al. 2006, 4 harvnb error: no target: CITEREFAydıngünHardingHooverKuznetsov2006 (help).
151. UNHCR 1999b, 20 harvnb error: no target: CITEREFUNHCR1999b (help).
152. UNHCR 1999b, 21 harvnb error: no target: CITEREFUNHCR1999b (help).
153. Aydıngün et al. 2006, 1 harvnb error: no target: CITEREFAydıngünHardingHooverKuznetsov2006 (help)
154. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. «Population by ethnic groups». Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 16-ին.
155. UNHCR 1999a, 14 harvnb error: no target: CITEREFUNHCR1999a (help).
156. Necipoğlu, Gülru (1995). Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture. Volume 12. Leiden : E.J. Brill. էջ 60. ISBN 9789004103146. OCLC 33228759. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 7-ին.
157. Grabar, Oleg (1985). Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture. Volume 3. Leiden : E.J. Brill. ISBN 978-9004076112. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 7-ին.
158. Ibrahim Kaya (2004). Social Theory and Later Modernities: The Turkish Experience. Liverpool University Press. էջեր 57–58. ISBN 978-0-85323-898-0. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 12-ին.
159. «Pamuk wins Nobel Literature prize». BBC. 2006 թ․ հոկտեմբերի 12. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
160. Martin Dunford; Terry Richardson (2013 թ․ հունիսի 3). The Rough Guide to Turkey. Rough Guides. էջեր 647–. ISBN 978-1-4093-4005-8. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 25-ին.
161. Johanson 2011, 734–738 harvnb error: no target: CITEREFJohanson2011 (help).
162. Johanson 2011, 738 harvnb error: no target: CITEREFJohanson2011 (help).
163. Lester 1997; Wolf-Gazo 1996
164. George L. Campbell (2003 թ․ սեպտեմբերի 1). Concise Compendium of the World's Languages. Taylor & Francis. էջեր 547–. ISBN 978-0-415-11392-2. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 28-ին.
165. Johanson 2001, 16 harvnb error: no target: CITEREFJohanson2001 (help).
166. Brendemoen 2002, 27 harvnb error: no target: CITEREFBrendemoen2002 (help).
167. Brendemoen 2006, 227 harvnb error: no target: CITEREFBrendemoen2006 (help).
168. Friedman 2003, 51 harvnb error: no target: CITEREFFriedman2003 (help).
169. Johanson 2011, 739 harvnb error: no target: CITEREFJohanson2011 (help).
170. Aydıngün et al. 2006, 23 harvnb error: no target: CITEREFAydıngünHardingHooverKuznetsov2006 (help)
171. «CIA World Factbook». CIA. 2011 թ․ մարտ. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 3-ին.
172. Shankland, David (2003). The Alevis in Turkey: The Emergence of a Secular Islamic Tradition. Routledge (UK). ISBN 978-0-7007-1606-7.
173. Pieter H. Omtzigt; Markus K. Tozman; Andrea Tyndall (2012). The Slow Disappearance of the Syriacs from Turkey: And of the Grounds of the Mor Gabriel Monastery. LIT Verlag Münster. ISBN 978-3-643-90268-9.
174. Religious Freedom Report U.S. Department of State. Retrieved 15 September 2009.
175. Judith R. Baskin; Kenneth Seeskin (2010). The Cambridge Guide to Jewish History, Religion, and Culture. Cambridge University Press. էջեր 145–. ISBN 978-0-521-86960-7.
176. «Christians in eastern Turkey worried despite church opening». Hurriyet Daily News. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 18-ին.
177. «Turkish Protestants still face "long path" to religious freedom - The Christian Century». The Christian Century. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 18-ին.
178. White, Jenny (2014 թ․ ապրիլի 27). Muslim Nationalism and the New Turks. ISBN 9781400851256. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 18-ին.
179. «TURKEY: Protestant church closed down - Church In Chains - Ireland 🆚 An Irish voice for suffering, persecuted Christians Worldwide». Churchinchains.ie. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 18-ին.
180. KONDA (2007). «Religion, Secularism and the Veil in Daily Life Survey» (PDF). Konda Arastirma. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 24-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
181. Ahmet T. Kuru; Alfred C. Stepan (2012). Democracy, Islam, and secularism in Turkey. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-53025-5.
182. «More secular, green Turkey wanted: Poll». Hürriyet Daily News. 2012 թ․ նոյեմբերի 23. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 22-ին.
183. Alkan et al. (2014), BMC Genomics 2014, 15:963, Whole genome sequencing of Turkish genomes reveals functional private alleles and impact of genetic interactions with Europe, Asia and Africa
184. Tyler-Smith, Chris; Zalloua, Pierre; Gasparini, Paolo; Comas, David; Xue, Yali; Mezzavilla, Massimo; Haber, Marc (2016). «Genetic evidence for an origin of the Armenians from Bronze Age mixing of multiple populations». European Journal of Human Genetics. 24 (6): 931–936. doi:10.1038/ejhg.2015.206. ISSN 1476-5438. PMC 4820045. PMID 26486470.
185. Pakstis, Andrew J.; Gurkan, Cemal; Dogan, Mustafa; Balkaya, Hasan Emin; Dogan, Serkan; Neophytou, Pavlos I.; Cherni, Lotfi; Boussetta, Sami; Khodjet-El-Khil, Houssein; Ben Ammar ElGaaied, Amel; Salvo, Nina Mjølsnes; Janssen, Kirstin; Olsen, Gunn-Hege; Hadi, Sibte; Almohammed, Eida Khalaf; Pereira, Vania; Truelsen, Ditte Mikkelsen; Bulbul, Ozlem; Soundararajan, Usha; Rajeevan, Haseena; Kidd, Judith R.; Kidd, Kenneth K. (2019 թ․ դեկտեմբեր). «Genetic relationships of European, Mediterranean, and SW Asian populations using a panel of 55 AISNPs». European Journal of Human Genetics (անգլերեն). 27 (12): 1885–1893. doi:10.1038/s41431-019-0466-6. ISSN 1476-5438. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 24-ին.
186. Ottoni, C.; Ricaut, F. O. X.; Vanderheyden, N.; Brucato, N.; Waelkens, M.; Decorte, R. (2011). «Mitochondrial analysis of a Byzantine population reveals the differential impact of multiple historical events in South Anatolia». European Journal of Human Genetics. 19 (5): 571–576. doi:10.1038/ejhg.2010.230. PMC 3083616. PMID 21224890.
187. http://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12607764/index.pdf
188. Hodoğlugil, U. U.; Mahley, R. W. (2012). «Turkish Population Structure and Genetic Ancestry Reveal Relatedness among Eurasian Populations». Annals of Human Genetics. 76 (2): 128–141. doi:10.1111/j.1469-1809.2011.00701.x. PMC 4904778. PMID 22332727.
189. Home Affairs Committee 2011, Ev 34 harvnb error: no target: CITEREFHome_Affairs_Committee2011 (help)
190. Laschet, Armin (2011 թ․ սեպտեմբերի 17). «İngiltere'deki Türkler». Hürriyet Daily News. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
191. Akben, Gözde (2010 թ․ փետրվարի 11). «Olmalı mı Olmamalı mı?». Star Kıbrıs. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 21-ին.
192. Cemal, Akay (2011 թ․ հունիսի 2). «Dıştaki gençlerin askerlik sorunu çözülmedikçe…». Kıbrıs Gazetesi. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 17-ին.
193. The Sophia Echo. «Turkish Bulgarians fastest-growing group of immigrants in The Netherlands». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 26-ին.
194. Hatay 2007, 40 harvnb error: no target: CITEREFHatay2007 (help).
195. Clogg 2002, 84 harvnb error: no target: CITEREFClogg2002 (help).
196. MigrantsInGreece. «Data on immigrants in Greece, from Census 2001, Legalization applications 1998, and valid Residence Permits, 2004» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 26-ին.
197. Агентство РК по статистике. ПЕРЕПИСЬ НАСЕЛЕНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 2009 ГОДА (PDF). էջ 10. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ դեկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 13-ին.
198. National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic. «Population and Housing Census 2009» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 26-ին.
199. Демоскоп Weekly. Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 30-ին.
200. State statistics committee of Ukraine – National composition of population, 2001 census (Ukrainian)
201. Демоскоп Weekly. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 5-ին.
202. Aydıngün et al. 2006, 1 harvnb error: no target: CITEREFAydıngünHardingHooverKuznetsov2006 (help).
203. Khazanov 1995, 202 harvnb error: no target: CITEREFKhazanov1995 (help).
204. Babak, Vaisman & Wasserman 2004, 253 harvnb error: no target: CITEREFBabakVaismanWasserman2004 (help).
205. Helton, Arthur C. (1998). «Chapter Two: Contemporary Conditions and Dilemmas». Meskhetian Turks: Solutions and Human Security. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 17-ին. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
206. Laczko, Stacher & von Koppenfels 2002, 187 harvnb error: no target: CITEREFLaczkoStachervon_Koppenfels2002 (help).
207. Steven A. Glazer (2011 թ․ մարտի 22). «Turkey: Country Studies». Federal Research Division, Library of Congress. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 15-ին.
208. L. Luigi Luca Cavalli-Sforza; Paolo, Menozzi; Alberto, Piazza (1994). The history and geography of human genes. Princeton University Press. էջեր 243, 299. ISBN 978-0-691-08750-4. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 14-ին.

Գրականության ցանկ

• Աբադան-Ունաթ, Ներմին (2011), Turks in Europe: From Guest Worker to Transnational Citizen, Berghahn Books, ISBN 978-1-84545-425-8.
• Աբասով, Ռաֆիս (2009), Culture and Customs of Turkey, Greenwood Publishing Group, ISBN 978-0313342158.
• Աքար, Մեթին (1993), «Fas Arapçasında Osmanlı Türkçesinden Alınmış Kelimeler», Türklük Araştırmaları Dergisi, 7: 91–110
• Աբրահամս, Ֆրեդ (1996), A Threat to "Stability": Human Rights Violations in Macedonia, Human Rights Watch, ISBN 978-1-56432-170-1.
• Ագոստոն, Գաբոր (2010), «Introduction», in Ագոստոն, Գաբոր; Մասթերս, Բրյուս Ալան (eds.), Encyclopedia of the Ottoman Empire, Infobase Publishing, ISBN 978-1438110257.
• Աքար, Մեթին (1993), «Fas Arapçasında Osmanlı Türkçesinden Alınmış Kelimeler», Türklük Araştırmaları Dergisi, 7: 91–110
• Ակգյունդուզ, Ահմեդ (2008), Labour migration from Turkey to Western Europe, 1960–1974: A multidisciplinary analysis, Ashgate Publishing, ISBN 978-0-7546-7390-3.
• Այդընգյուն, Այսեգյուլ; Հարդինգ, Չիղդեմ Բալիմ; Հուվեր, Մեթյու; Կուզնեցով, Իգոր; Սվերդլով, Սթիվ (2006), Meskhetian Turks: An Introduction to their History, Culture, and Resettelment Experiences, Center for Applied Linguistics, Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին
• Բաբակ, Վլադիմիր; Վաիսման, Դեմիան; Վասսերման, Արյեհ (2004), Political Organization in Central Asia and Azerbaijan: Sources and Documents, Routledge, ISBN 978-0-7146-4838-5.
• Բաեդեքիր, Կառլ (2000), Egypt, Elibron, ISBN 978-1402197055.
• Բեյնբրիջ, Ջեյմս (2009), Turkey, Lonely Planet, ISBN 978-1741049275.
• Բարան, Զեյնո (2010), Torn Country: Turkey Between Secularism and Islamism, Hoover Press, ISBN 978-0817911447.
• Բեննիգսեն, Ալեքսանդր; Բրոքսափ, Մարի (1983), The Islamic threat to the Soviet State, Taylor & Francis, ISBN 978-0-7099-0619-3.
• Բոկովա, Իրենա (2010), «Recontructions of Identities: Regional vs. National or Dynamics of Cultrual Relations», in Ռեգ, Ֆրանցիս; Բոսկոբոյնիկ, Անդրեա (eds.), From Palermo to Penang: A Journey Into Political Anthropology, LIT Verlag Münster, ISBN 978-3643800626
• Բոգլ, Էմորի Կ․ (1998), Islam: Origin and Belief, University of Texas Press, ISBN 978-0292708624.
• Բոսմա, Ուլբե; Լուկասեն, Յան; Ուստինդի, Գերտ (2012), «Introduction. Postcolonial Migrations and Identity Politics: Towards a Comparative Perspective», Postcolonial Migrants and Identity Politics: Europe, Russia, Japan and the United States in Comparison, Berghahn Books, ISBN 978-0857453273.
• Բրենդմոն, Բերնտ (2002), The Turkish Dialects of Trabzon: Analysis, Otto Harrassowitz Verlag, ISBN 978-3447045704.
• Բրենդմոն, Բերնտ (2006), «Ottoman or Iranian? An example of Turkic-Iranian language contact in East Anatolian dialects», in Յոհանսոն, Լարս; Բալուտ, Քրիստիան (eds.), Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects, Otto Harrassowitz Verlag, ISBN 978-3447052764.
• Բրիզիկ, Կատարինա; Յաղմուր, Քութլա (2008), «Mapping linguistic diversity in an emigration and immigration context: Case studies on Turkey and Austria», in Բարնի, Մոնիկա; Էքստրա, Գուս (eds.), Mapping Linguistic Diversity in Multicultural Contexts, Walter de Gruyter, էջ 248, ISBN 978-3110207347.
• Բրոզբա, Գաբրիելա (2010), Between Reality and Myth: A Corpus-based Analysis of the Stereotypic Image of Some Romanian Ethnic Minorities, GRIN Verlag, ISBN 978-3-640-70386-9.
• Բրյուս, Էնթոնի (2003), The Last Crusade. The Palestine Campaign in the First World War, John Murray, ISBN 978-0719565052.
• Չաղապտա, Սոներ (2006), Islam, Secularism, and Nationalism in Modern Turkey: Who is a Turk?, Taylor & Francis, ISBN 978-0415384582.
• Չաղապտա, Սոներ (2006), «Passage to Turkishness: immigration and religion in modern Turkey», in Գյուլալպ, Ալդուն (ed.), Citizenship And Ethnic Conflict: Challenging the Nation-state, Taylor & Francis, ISBN 978-0415368971.
• Քեմբլ, Ջորջ Լ. (1998), Concise Compendium of the World's Languages, Psychology Press, ISBN 978-0415160490.
• Կասսիա, Պաուլ Սան (2007), Bodies of Evidence: Burial, Memory, and the Recovery of Missing Persons in Cyprus, Berghahn Books, ISBN 978-1845452285.
• Չաուրասիհ, Ռադե Շյամ (2005), History Of Middle East, Atlantic Publishers & Dist, ISBN 978-8126904488.
• Կլելանդ, Բիլալ (2001), «The History of Muslims in Australia», in Սաեդ, Աբդուլլա; Ակբարզադե, Շահրամ (eds.), Muslim Communities in Australia, University of New South Wales, ISBN 978-0-86840-580-3.
• Քլոգ, Ռիչարդ (2002), Minorities in Greece, Hurst & Co. Publishers, ISBN 978-1-85065-706-4.
• Կոնստանտին, Դանիելա Լ.; Գոշին, Զիզի; Դրագուսին, Մարիանա (2008), «Ethnic entrepreneurship as an integration factor in civil society and a gate to religious tolerance. A spotlight on Turkish entrepreneurs in Romania», Journal for the Study of Religions and Ideologies, 7 (20): 28–41
• Կոռնել, Սվանտե Է․ (2001), Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus, Routledge, ISBN 978-0-7007-1162-8.
• Դառկե, Դիանա (2011), Eastern Turkey, Bradt Travel Guides, ISBN 978-1841623399.
• Դելիբաշի, Մելեկ (1994), «The Era of Yunus Emre and Turkish Humanism», Yunus Emre: Spiritual Experience and Culture, Università Gregoriana, ISBN 978-8876526749.
• Դույկեր, Վիլյամ Ջ․; Շպելվոգել, Ջեքսոն Ջ․ (2012), World History, Cengage Learning, ISBN 978-1111831653.
• Էլսի, Ռոբերտ (2010), Historical Dictionary of Kosovo, Scarecrow Press, ISBN 978-0-8108-7231-8.
• Էմինով, Ալի (1997), Turkish and other Muslim minorities in Bulgaria, C. Hurst & Co. Publishers, ISBN 978-1-85065-319-6.
• Էրգեներ, Ռաշիդ; Էրգեներ, Ռեսիտ (2002), About Turkey: Geography, Economy, Politics, Religion, and Culture, Pilgrims Process, ISBN 978-0971060968.
• Էվանս, Թամի (2010), Macedonia, Bradt Travel Guides, ISBN 978-1-84162-297-2.
• Ֆարկաս, Էվելին Ն․ (2003), Fractured States and U.S. Foreign Policy: Iraq, Ethiopia, and Bosnia in the 1990s, Palgrave Macmillan, ISBN 978-1403963734.
• Ֆարողի, Սուրայա (2005), Subjects Of The Sultan: Culture And Daily Life In The Ottoman Empire, I.B.Tauris, ISBN 978-1850437604.
• Ֆինդլի, Կարտեր V. (2005), The Turks in World History, Oxford University Press, ISBN 978-0195177268.
• Ֆլիտ, Քեյթ (1999), European and Islamic Trade in the Early Ottoman State: The Merchants of Genoa and Turkey, Cambridge University Press, ISBN 978-0521642217.
• Ֆրիդման, Վիկտոր Ա․ (2003), Turkish in Macedonia and Beyond: Studies in Contact, Typology and other Phenomena in the Balkans and the Caucasus, Otto Harrassowitz Verlag, ISBN 978-3447046404.
• Ֆրիդման, Վիկտոր Ա․ (2006), «Western Rumelian Turkish in Macedonia and adjacent areas», in Բոշոտե, Հենրիկ; Յոհանսոն, Լարս (eds.), Turkic Languages in Contact, Otto Harrassowitz Verlag, ISBN 978-3447052122.
• Գոքոլին, Ինգրիդ (2002), Guide for the Development of Language Education Policies in Europe: From Linguistic Diversity to Plurilingual Education (PDF), Council of Europe.
• Գյոչեկ, Ֆաթմա Մյուգ (2011), The Transformation of Turkey: Redefining State and Society from the Ottoman Empire to the Modern Era, I.B.Tauris, ISBN 978-1848856110.
• Հաթայ, Մեթե (2007), Is the Turkish Cypriot Population Shrinking? (PDF), International Peace Research Institute, ISBN 978-82-7288-244-9, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ հունվարի 1-ին, Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին.
• Հավիլան, Վիլյամ Ա․; Պրինս, Հարալդ Է․ Լ.; Վալրաթ, Դանա; ՄկԲրիդ, Բանի (2010), Anthropology: The Human Challenge, Cengage Learning, ISBN 978-0-495-81084-1.
• Հիցմեթլի, Սաբրի (1953), «Osmanlı Yönetimi Döneminde Tunus ve Cezayir'in Eğitim ve Kültür Tarihine Genel Bir Bakış» (PDF), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 32: 1–12, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ հունվարի 14-ին, Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին
• Հոդողլուգիլ, Ուգյուր; Մահլե, Ռոբերտ Վ․ (2012), «Turkish Population Structure and Genetic Ancestry Reveal Relatedness among Eurasian Populations», Annals of Human Genetics, 76 (2): 128–141, doi:10.1111/j.1469-1809.2011.00701.x, PMC 4904778, PMID 22332727
• Ներքին գործերի հանձնաժողով (2011), Implications for the Justice and Home Affairs area of the accession of Turkey to the European Union (PDF), The Stationery Office, ISBN 978-0-215-56114-5
• Հոփկինս, Լիզա (2011), «A Contested Identity: Resisting the Category Muslim-Australian», Immigrants & Minorities, 29 (1): 110–131, doi:10.1080/02619288.2011.553139, S2CID 145324792.
• Հուսեին, Սերկան (2007), Yesterday & Today: Turkish Cypriots of Australia, Serkan Hussein, ISBN 978-0-646-47783-1.
• Իհսանօղլու, Էքմելեդդին (2005), «Institutionalisation of Science in the Medreses of Pre-Ottoman and Ottoman Turkey», in Իրզիկ, Գյուրոլ; Գյուզելդերե, Գյուվեն (eds.), Turkish Studies in the History And Philosophy of Science, Springer, ISBN 978-1402033322.
• Իլիկան, Մուրադ Էրդալ (2011), «Cypriots, Turkish», in Քոլ, Ջեֆրի (ed.), Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia, ABC-CLIO, ISBN 978-1598843026.
• International Business Publications (2004), Turkey Foreign Policy And Government Guide, International Business Publications, ISBN 978-0739762820 {{citation}}: |last= has generic name (օգնություն).
• International Crisis Group (2008), Turkey and the Iraqi Kurds: Conflict or Cooperation?, Middle East Report N°81 –13 November 2008: International Crisis Group, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 12-ին
• International Crisis Group (2010). «Cyprus: Bridging the Property Divide». International Crisis Group. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 3-ին..
• Ջավհար, Ռաբար Թալաթ (2010), «The Iraqi Turkmen Front», in Կատուս, Միրիամ; Քարամ, Քարամ (eds.), Returning to Political Parties?, Co-éditions, The Lebanese Center for Policy Studies, էջեր 313–328, ISBN 978-1-886604-75-9.
• Յոհանսոն, Լարս (2001), Discoveries on the Turkic Linguistic Map (PDF), Stockholm: Svenska Forskningsinstitutet i Istanbul
• Յոհանսոն, Լարս (2011), «Multilingual states and empires in the history of Europe: the Ottoman Empire», in Կորտման, Բերնդ; Վան Դեր Օվերա, Յոհան (eds.), The Languages and Linguistics of Europe: A Comprehensive Guide, Volume 2, Վոլտեր դե Գրույտեր, ISBN 978-3110220254
• Կապլան, Ռոբերտ Դ․ (2002), «Who Are the Turks?», in Վիլլերս, Ջեյմս (ed.), Travelers' Tales Turkey: True Stories, Travelers' Tales, ISBN 978-1885211828.
• Կարպատ, Քեմալ Հ․ (2000), «Historical Continuity and Identity Change or How to be Modern Muslim, Ottoman, and Turk», in Կարպատ, Քեմալ Հ․ (ed.), Studies on Turkish Politics and Society: Selected Articles and Essays, BRILL, ISBN 978-9004115620.
• Կարպատ, Քեմալ Հ․ (2004), Studies on Turkish Politics and Society: Selected Articles and Essays, BRILL, ISBN 978-9004133228.
• Կասաբա, Ռեշաթ (2008), The Cambridge History of Turkey: Turkey in the Modern World, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-62096-3.
• Կասաբա, Ռեշաթ (2009), A Moveable Empire: Ottoman Nomads, Migrants, and Refugees, University of Washington Press, ISBN 978-0295989488.
• Կերմելի, Էգանիա (2010), «Byzantine Empire», in Ագոստոն, Գաբոր; Մաստերս, Բրյուս Ալան (eds.), Encyclopedia of the Ottoman Empire, Infobase Publishing, ISBN 978-1438110257.
• Խազանով, Անատոլի Միխայլովիչ (1995), After the USSR: Ethnicity, Nationalism and Politics in the Commonwealth of Independent States, University of Wisconsin Press, ISBN 978-0-299-14894-2.
• Կիա, Միհրդատ (2011), Daily Life in the Ottoman Empire, ABC-CLIO, ISBN 978-0313064029.
• Քինգ Բոդուին հիմնադրամ (2008), «Diaspora philanthropy – a growing trend» (PDF), Turkish communities and the EU, King Baudouin Foundation, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ փետրվարի 25-ին, Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին {{citation}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն).
• Քիրիշչի, Քեմալ (2006), «Migration and Turkey: the dynamics of state, society and politics», in Կասաբա, Ռեշաթ (ed.), The Cambridge History of Turkey: Turkey in the Modern World, Cambridge University Press, ISBN 978-0521620963.
• Նոլթոն, ՄերիԼի (2005), Macedonia, Marshall Cavendish, ISBN 978-0-7614-1854-2.
• Քյոփրուլու, Մեհմեդ Ֆուատ (1992), The Origins of the Ottoman Empire, SUNY Press, ISBN 978-0791408209.
• Կոտեր, Ի; Վոնտհեյն, Ռ; Գյունայդին, Ի; Մյուլլեր, Կ; Կանզ, Լ; Զիրհուտ, Մ; Շտուբիգեր, Ն (2003), «Behçet's Disease in Patients of German and Turkish Origin- A Comparative Study», in Զուբուլիս, Քրիստոս (ed.), Advances in Experimental Medicine and Biology, Volume 528, Springer, ISBN 978-0-306-47757-7.
• Կուրբանով, Ռաֆիկ Օսման-Օղլի; կուրբանով, Էրջան Ռաֆիկ-Օղլի (1995), «Religion and Politics in the Caucasus», in Բորդո, Մայքլ (ed.), The Politics of Religion in Russia and the New States of Eurasia, M.E. Sharpe, ISBN 978-1-56324-357-8.
• Կուշներ, Դավիթ (1997). «Self-Perception and Identity in Contemporary Turkey». Journal of Contemporary History. 32 (2): 219–233. doi:10.1177/002200949703200206. S2CID 159374632.
• Լացկո, Ֆրանկ; Ստակեր, Իռեն; վոն Կոպպենֆելս, Ամանդա Կլեկովսկի (2002), New challenges for Migration Policy in Central and Eastern Europe, Cambridge University Press, էջ 187, ISBN 978-9067041539.
• Լեյսեր, Գարի (2005), «Turks», in Meri, Josef W. (ed.), Medieval Islamic Civilization, Routledge, էջ 837, ISBN 978-0415966900.
• Լեվո, Ռեմի; Հանտեր, Շիրին Տ․ (2002), «Islam in France», in Հանտեր, Շիրին (ed.), Islam, Europe's Second Religion: The New Social, Cultural, and Political Landscape, Greenwood Publishing Group, ISBN 978-0275976095.
• Լևին, Լինն Ա․ (2010), Frommer's Turkey, John Wiley & Sons, ISBN 978-0470593660.
• Մինահան, Ջեյմս (2002), Encyclopedia of the Stateless Nations: L-R, Greenwood Publishing Group, ISBN 978-0-313-32111-5.
• Միկեր, Մ․ Է․ (1971). «The Black Sea Turks: Some Aspects of Their Ethnic and Cultural Background». International Journal of Middle East Studies. 2 (4): 318–345. doi:10.1017/s002074380000129x.
• Վիճակագրության ազգային ինստիտուտ (2002), Population by ethnic groups, regions, counties and areas (PDF), Romania – National Institute of Statistics
• Օչակ, Ահմեդ Յաչար (2012), «Islam in Asia Minor», in Էլ ՀԱրեիր, Իդրիս; Մ'Բաե, Ռավան (eds.), Different Aspects of Islamic Culture: Vol.3: The Spread of Islam Throughout the World, UNESCO, ISBN 978-9231041532.
• Օրհան, Օյթուն (2010), The Forgotten Turks: Turkmens of Lebanon (PDF), ORSAM, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 3-ին.
• ԵԱՀԿ (2010), «Community Profile: Kosovo Turks», Kosovo Communities Profile, Organization for Security and Co-operation in Europe.
• Օքսֆորդի բիզնես խումբ (2008), The Report: Algeria 2008, Oxford Business Group, ISBN 978-1-902339-09-2.
• Օզկայա, Աբդի Noyan (2007), «Suriye Kürtleri: Siyasi Etkisizlik ve Suriye Devleti'nin Politikaları» (PDF), Review of International Law and Politics, 2 (8), Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հունվարի 24-ին.
• Օզթյուրքմեն, Ալի; Դուման, Բիլգայ; Օրհան, Օյթուն (2011), Suriye'de değişim ortaya çıkardığı toplum: Suriye Türkmenleri, ORSAM.
• Պան, Կիա-Լին (1949), «The Population of Libya», Population Studies, 3 (1): 100–125, doi:10.1080/00324728.1949.10416359
• Պարկ, Բիլ (2005), Turkey's policy towards northern Iraq: problems and perspectives, Taylor & Francis, ISBN 978-0-415-38297-7
• Ֆիլիպս, Դավիթ Լ. (2006), Losing Iraq: Inside the Postwar Reconstruction Fiasco, Basic Books, ISBN 978-0-465-05681-1
• Ֆիննեմոր, Դավիթ (2006), The EU and Romania: Accession and Beyond, The Federal Trust for Education & Research, ISBN 978-1-903403-78-5.
• Պոլիան, Պավել (2004), Against Their will: The History and Geography of Forced Migrations in the USSR, Central European University Press, ISBN 978-963-9241-68-8.
• Քվարտ, Դոնալդ (2000), The Ottoman Empire, 1700–1922, Cambridge University Press, ISBN 978-0521633284.
• Մակեդոնիայի Հանրապետության պետական վիճակագրական գրասենյակ (2005), Census of Population, Households and Dwellings in the Republic of Macedonia, 2002 (PDF), Republic of Macedonia – State Statistical Office
• Ռումինիայի ազգային վիճակագրության ինստիտուտ (2011), Comunicat de presă privind rezultatele provizorii ale Recensământului Populaţiei şi Locuinţelor – 2011 (PDF), Romania-National Institute of Statistics, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ օգոստոսի 2-ին, Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին
• Ռյազանցև, Սերգեյ Վ. (2009), «Turkish Communities in the Russian Federation» (PDF), International Journal on Multicultural Societies, 11 (2): 155–173.
• Սաիդ, Աբդուլլահ (2003), Islam in Australia, Allen & Unwin, ISBN 978-1-86508-864-8.
• Սանդերս, Ջոն Յոզեֆ (1965), «The Turkish Irruption», A History of Medieval Islam, Routledge, ISBN 978-0415059145.
• Սկերս, Ջեննիֆեր Մ. (2003), Women's Costume of the Near and Middle East, Routledge, ISBN 978-0700715602.
• Սեհեր, Չեսուր-Կիլիչասլան; Թերզիողլու, Գյունսել (2012), «Families Immigrating from Bulgaria to Turkey Since 1878», in Ռոթ, Կլաուս; Հայդեն, Ռոբերտ (eds.), Migration In, From, and to Southeastern Europe: Historical and Cultural Aspects, Volume 1, LIT Verlag Münster, ISBN 978-3643108951.
• Շոու, Ստենֆորդ Ջ. (1976), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey Volume 1, Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280–1808, Cambridge University Press, ISBN 978-0521291637.
• Սոմել, Սելջուկ Ակշին (2003), Historical Dictionary of the Ottoman Empire, Scarecrow Press, ISBN 978-0810843325.
• Սոսյալ, Լևենտ (2011), «Turks», in Cole, Jeffrey (ed.), Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia, ABC-CLIO, ISBN 978-1598843026.
• Ստենսֆիլդ, Գարեթ Ռ. Վ. (2007), Iraq: People, History, Politics, Polity, ISBN 978-0-7456-3227-8.
• Ստավրիանոս, Լեֆտեն Ստավրոս (2000), The Balkans Since 1453, C. Hurst & Co. Publishers, ISBN 978-1850655510.
• Սթոուքս, Ջեմի; Գորման, Էնթոնի (2010), «Turkic Peoples», Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, Infobase Publishing, ISBN 978-1438126760.
• Թեյլոր, Սքոթ (2004), Among the Others: Encounters with the Forgotten Turkmen of Iraq, Esprit de Corps Books, ISBN 978-1-895896-26-8.
• Սթոուքս, Ջեմի; Գորման, Էնթոնի (2010), «Turks: nationality», Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, Infobase Publishing, ISBN 978-1438126760.
• Թոմլինսոն, Կատրին (2005), «Living Yesterday in Today and Tomorrow: Meskhetian Turks in Southern Russia», in Քրոսլի, Ջեյմս Գ.; Կառներ, Քրիստիան (eds.), Writing History, Constructing Religion, Ashgate Publishing, ISBN 978-0-7546-5183-3.
• Ալժիրում Թուրքիայի դեսպանություն (2008), Cezayir Ülke Raporu 2008, Ministry of Foreign Affairs, Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
• Թվիգ, Ստեֆան; Շեֆեր, Սառա; Օսթին, Գրեգ; Պարկեր, Kate (2005), Turks in Europe: Why are we afraid? (PDF), The Foreign Policy Centre, ISBN 978-1903558799, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 9-ին
• ՄԱԿ ՓԳՀ-ն (1999), Background Paper on Refugees and Asylum Seekers from Azerbaijan (PDF), United Nations High Commissioner for Refugees.
• ՄԱԿ ՓԳՀ-ն (1999), Background Paper on Refugees and Asylum Seekers from Georgia (PDF), United Nations High Commissioner for Refugees.
• Վիթման, Լոիս (1990), Destroying ethnic identity: the Turks of Greece, Human Rights Watch, ISBN 978-0-929692-70-8.
• Վոլֆ-Գազո, Էռնեստ. (1996) "John Dewey in Turkey: An Educational Mission". Retrieved 6 March 2006.
• Յարդումյան, Արամ; Շուր, Թեոդոր Գ. (2011). «Who Are the Anatolian Turks? A Reappraisal of the Anthropological Genetic Evidence». Anthropology & Archeology of Eurasia. 50 (1): 6–42. doi:10.2753/AAE1061-1959500101. S2CID 142580885.(չաշխատող հղում)
• Իանգու, Անաստասիա (2010), Cyprus in World War II: Politics and Conflict in the Eastern Mediterranean, I.B.Tauris, ISBN 978-1848854369.
• Զեյթինողլու, Գյունեշ N.; Բոննաբո, Ռիչարդ Ֆ.; Էշկինատ, Ռանա (2012), «Ethnopolitical Conflict in Turkey: Turkish Armenians: From Nationalism to Diaspora», in Լանդիս, Դան; Ալբերտ, Ռոսիտա Դ. (eds.), Handbook of Ethnic Conflict: International Perspectives, Springer, ISBN 978-1461404477.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 251)։