Este artigo contén varias ligazóns externas e/ou bibliografía ao fin da páxina, mais poucas ou ningunha referencia no corpo do texto. Por favor, mellora o artigo introducindo notas ao pé, citando as fontes.
A introdución deste artigo precisa dunha ampliación, redución, carece de contexto ou non fornece un resumo axeitado do artigo segundo indica o libro de estilo da Galipedia.
Pode axudar a mellorar este artigo e outros en condicións semellantes.
A literatura galega do século XX pode dividirse, grosso modo, en tres etapas: literatura de preguerra, literatura de posguerra (maioritariamente dende o exilio) e literatura dende a fin da ditadura até a fin de século.
Na narrativa, quizais sexan o máis destacado deste período intersecular as novelas históricas de Antonio López Ferreiro (Niño de Pombas, O Castelo de Pambre e A tecedeira de Bonaval) e os contos naturalistas Pé das Burgas de Francisco Álvarez de Nóvoa.
Época das Irmandades, do grupo Nós e do SEG
A partir de 1916, cando nos locais da Real Academia Galega (mais á marxe dela) un grupo de galeguistas (cuxa alma máter era Antón Villar Ponte) funda a "Irmandade de Amigos da Fala" da Coruña, a literatura galega renacerá novamente. Esta asociación, que despois se estenderá por outros lugares do país, dando lugar ás Irmandades da Fala (1917), vaise preocupar de darlle un pulo á literatura galega, cunha manchea de iniciativas, favorecendo o ensaio e a prosa,[1] e espallando o uso do galego na prensa de todo o país. Vai ser nesta época na que se funde o Conservatorio Nacional de Arte Galega (1919) e na que o teatro galego colla o tren de Europa, na que proliferen as publicacións de narrativa breve (Lar, Céltiga...) etc.
En 1920, a partir da fundación da revista Nós (30 de outubro de 1920), xurdirá o chamado grupo Nós, que terá por figuras principais a Vicente Risco, Otero Pedrayo e a A. D. R. Castelao, e cuxa vontade de igualar a literatura galega ás europeas provocará, entre outras cousas, o nacemento da narrativa galega actual. Trátase de autores nacidos entre 1880 e 1890, cunha fonda formación intelectual.
Agás Castelao, o resto dos autores que conforman este grupo incorpóranse á ideoloxía nacionalista de xeito tardío. Risco, Otero e Florentino López Cuevillas formaran parte do chamado Cenáculo ourensán. Como indica o ideólogo desta xeración, Vicente Risco, no seu libro Nós, os inadaptados, estes intelectuais pregaleguistas, dandis, de clase acomodada, vivían na súa "torre de marfil", alienados, illados do mundo que os rodeaba. Esoterismo, filosofía oriental, Nietzsche... eran as súas preocupacións. Todo este mundo, sobre todo o gusto polo alén, verase reflectido na obra destes autores, como se pode ver, por exemplo, n´O Purgatorio de Don Ramiro, O Desengano do Prioiro (ambas as dúas de Otero Pedrayo), Do Caso que lle Aconteceu ao Doutor Alveiros (Risco)... Unha novela fundamental para coñecer o proceso de galeguización destes homes é Arredor de Si, de Ramón Otero Pedrayo.
En 1923 aparecerá o Seminario de Estudos Galegos (SEG), unha especie de Universidade Galega onde se van realizar numerosos estudos e publicacións de diferentes ámbitos tendo a lingua galega como habitual, de maneira que tivo unha vital importancia para a aparición do ensaio en lingua galega. Neste Seminario colaboraron personaxes do talle de Otero Pedrayo, Castelao, Xosé Filgueira Valverde, Ricardo Carballo Calero, Armando Cotarelo Valledor...
“O obxectivo fundamental [do teatro das Irmandades] vai ser sentar as bases dun teatro nacional galego, sustentado nunha literatura dramática que reflicta as esencias máis universais do país”
—Manuel F. VieitesManual e escolma da literatura dramática galega (1996), ed. Sotelo Blanco
Os integrantes das Irmandades, do grupo Nós e do SEG traballaron a prol da renovación dos xéneros literarios xa existentes e déronlle un importante pulo a aqueloutros que estaban pouco traballados, como a novela e o ensaio. Xorden así obras clave do ensaio político como Teoría do nazonalismo galego (de Vicente Risco) ou a Doutrina nazonalista (de Antón Vilar Ponte), literatura científica da man de Florentino López Cuevillas, e prosas de ficción como Os camiños da vida (de Otero Pedrayo) ou O porco de pé (de Vicente Risco). Así mesmo, o polifacético Castelao inaugurou un novo subxénero narrativo que combina arte literaria coa plástica, como en Cousas ou Cousas da vida.[2]
Na produción literaria de comezos de século Antonio Noriega Varela e Ramón Cabanillas serán unha ponte entre a estética do século XIX e a estética vangardista. Noriega Varela ofrece unha visión poética e impresionista da natureza, iniciando unha corrente denominada "neovirxilianismo" ou "paisaxismo humanista". Cabanillas asimila a poesía de Curros Enríquez, Rosalía de Castro e Eduardo Pondal, tomando ademais elementos modernistas.
Xeración de 1925
“Nós non podemos ollar sin carraxe o baixo e noxento ruralismo de Losada. Nin ise intrés en convertir o galego n-a fala intérprete de tódalas indecenzas e vulgaridás que tiveron Losada e a maioría d`os mestres menores. Nin a valdeirez verbalista, importación madrileña e co-isto xa se di todo, de Curros. [...]
Hai os que teñen algún valor e desmínten-o espresándose en castelán.
Pero hai aínda unha razón dorde supremo: a nosa Fala é nosa. Pospol-a a outra calquera, é unha forma de suicidio.
Arrenegamos de mestres e dos seus consellos [...] Arrenegamos da Lei e da Costume [...] Arrenegamos dos temas obrigados [...] Arrenegamos de toda imitanza”
A xeración de 1925 abrangue os escritores nacidos en torno ao ano 1900, e cuxa actividade literaria se realiza no período das Vangardas. Estes autores tamén poden aparecer denominados como a xeración dos novecentistas (denominación de Carvalho Calero) ou como a Xeración de 1922.
No ano 1922, o poeta Manuel Antonio e mais o pintor Álvaro Cebreiro dan a coñecer o manifesto Máis alá!. Nel recóllese unha crítica aos "vellos" e mais aos "pollitos bien". Os primeiros eran os escritores que, pese a viviren en pleno século XX, continuaban a imitar a poética dos tres grandes mestres do Rexurdimento (Rosalía de Castro, Manuel Curros Enríquez e Eduardo Pondal). Os segundos, os seguidores de Valle-Inclán, os creadores literarios que, pese a seren galegos, realizaban o seu labor artístico en lingua española. Por tanto, neste manifesto vangardista estes dous autores están a pedir unha mudanza urxente da literatura galega. Lémbrese, ademais, que esta é unha época na que, en case toda Europa, a vontade de rachar coas xeracións literarias anteriores é moito máis acentuada do normal. Aínda así, no caso galego, resulta que Manuel Antonio, o máximo representante do vangardismo, vai aceptar o maxisterio de Vicente Risco.
Na poesía, as correntes vangardistas nas que participan os escritores desta xeración serán as seguintes:
Creacionismo: baixo a influencia do poeta chileno Vicente Huidobro, o máximo (e case único) cultivador desta tendencia en Galiza foi o rianxeiro Manuel Antonio (De catro a catro, 1928). A presenza do mar, a ruptura formal, a ausencia de ritmo tradicional, a creación de imaxes autónomas etc, son as principais características da súa obra.
Surrealismo: en Galiza non existiu a corrente surrealista en si. Aínda así, algúns autores cultivárona esporadicamente, como Álvaro Cunqueiro (en Poemas do Si e do Non) ou Aquilino Iglesia Alvariño (en Corazón ao Vento).
Á parte da participación -fiel ou heterodoxa- da poesía galega nalgúns Ismos, esta xeración cultivou formas renovadoras que poden relacionarse por veces coa influencia destes, aínda que non encaixen cos trazos socioliterarios do que se entende por vangarda:
Hilozoísmo: bautizado así por Ricardo Carballo Calero, o máximo representante e fundador da corrente hilozoísta foi Luís Amado Carballo (Proel, 1927; O galo, 1928). A presenza da natureza, as cores e a súa simboloxía etc, aparecen con frecuencia na obra do poeta pontevedrés.
No teatro, os autores da xeración de 1925 continuarán coa renovación levada a termo na época das Irmandades. Álvaro das Casas e Rafael Dieste (A fiestra valdeira, 1927) son dous escritores teatrais sobranceiros desta xeración.
Tamén pertence á xeración de 1925 Eduardo Blanco Amor, destacado valor na renovación da prosa na posguerra, quen comeza a publicar a finais da década dos vinte narrativa e poesía (Poema en catro tempos).
O golpe de Estado do xeneral Francisco Franco e a consecuente guerra civil española (1936-1939) truncou toda esta produción literaria. Após a vitoria do bando nacional, a literatura en lingua galega esmorece, pois o novo réxime practicamente non permitiu publicacións en lingua galega. Tan só, na máis inmediata posguerra, se conta con testemuños teatrais de tipo folclórico, semellantes aos producidos na ditadura de Miguel Primo de Rivera (1923-1929). Será precisamente unha obra teatral o primeiro texto publicado en libro após a barbarie de 1936, a zarzuela ¡Non Chores, Sabeliña! (1943) de Xosé Trapero Pardo. O seguinte, o poemario de Aquilino Iglesia Alvariño Cómaros verdes (1947). A modo de exemplo, pódese mencionar que entre os anos 1939 e 1950 non chegou a haber nin unha ducia de publicacións en lingua galega no territorio de Galiza, e as que se produciron foron obras fundamentalmente de ámbito rural.
A partir de 1936, e durante as décadas de 1940 e 1950, a literatura galega non estivo morta, senón que foi continuada polos autores galegos que, ou ben se viron na obriga de exiliárense, ou ben estaban emigrados en América do Sur no momento no que estalou a guerra. A súa obra estará fortemente marcada polo drama da desfeita do alzamento nacional en xullo de 1936. A maior parte da actividade literaria estaba concentrada en México e Bos Aires. Nesta última cidade os exiliados entraron en contacto cos que emigraran antes da sublevación militar (Eduardo Blanco Amor, Emilio Pita...) e comezaron a impulsar revistas, libros e reimpresións, para establecer deste xeito a continuidade dunha cultura ameazada. É así que condicionamentos como a extraterritorialidade, as dificultades editoriais e a carencia de público lector fagan adquirir á literatura galega do exilio características especiais: compromiso político galeguista e republicano, poesía narrativa dun forte compoñente autobiográfico, introdución da temática cívico-social na poesía e a mestizaxe cultural que engade elementos temáticos e estilísticos novidosos.
Na poesía, destaca o labor literario de Emilio Pita, Luís Seoane e Lorenzo Varela. Moi resumidamente, de Emilio Pita poderíase dicir que é o primeiro autor galego que traballou na corrente do socialrealismo, co seu poemario Jacobusland (1942), pese a que hai quen considera que o verdadeiro pai da poesía social galega contemporánea foi, precisamente, Seoane, a través do seu libro Fardel d'Eisiliado (1952). Canto a Lorenzo Valera, este posúe unha cativa obra en lingua galega no que se refire á cantidade, mais de moi alto nivel. En Catro Poemas para Catro Grabados (1944), tamén titulado María Pita e Tres Grabados Medievais, o poeta evoca o pasado glorioso de Galiza, conxuntamente con Luís Seoane, autor dos gravados que ilustran estas composicións. Tamén se pode achar en Lonxe (1954) a problemática social.
Na narrativa, podemos resaltar as novelas de Silvio Santiago e Ramón de Valenzuela. Canto ao teatro, existe un público galego que busca obras evocadoras do país que abandonara. Os temas sobre os que era imposíbel escribir na Galiza do interior (a represión sexual, a crítica ao franquismo...) serán tratados no exterior. Destacados autores teatrais galegos desta época foron Manuel Daniel Varela Buxán e Eduardo Blanco Amor (pese a que este último non publicou a súa obra dramática ata a década de 1970). A peza A Soldadeira (1956), de Seoane, merece ser nomeada con distinción dentro da dramática galega producida en América do Sur (concretamente en Buenos Aires, Arxentina), debido (entre outras virtudes) á súa innovación estética.
Durante a década de 1950 tamén terá un rol importante (e non sempre recoñecido) a editorial viguesa Monterrey. Nela publicará en 1953 Fermín Bouza-Brey a primeira edición da peza teatral de Gabriel Feixoo de Araúxo, Entremés famoso sobre da pesca do río Miño (1671), tamén coñecida como A contenda dos labradores de Caldelas. Esta e outras obras saídas do prelo de Monterrey son fundamentais para a divulgación da literatura galega producida durante os Séculos Escuros.
Recuperación cultural e literaria na Galiza dos anos de 1960
Durante a década de 1960, Galiza verá acentuado o proceso de recuperación cultural que xa comezara no decenio anterior. Todo este proceso terá as súas repercusións na literatura. En 1960 celebrouse a primeira e única edición do Certame Literario do Miño e en 1963, no ano no que se celebra por primeira vez o Día das Letras Galegas, apareceu a revista Grial, órgano de vital importancia no ámbito literario e cultural. Entre 1964 e 1967 tiveron lugar as catro edicións do Premio Castelao de Teatro Galego.
As agrupacións culturais proliferaron a partir de 1960, o cal influíu sobre todo no teatro.
A narrativa a partir da posguerra
Se anteriormente se mostrou como o teatro e poesía contaron con testemuños en lingua galega durante a década de 1940, para coñecer a primeira obra narrativa (publicada na Galiza interior) posterior á desfeita de 1936 haberá que agardar ata o ano 1951, no cal sae á luz a novela de Ricardo Carballo Calero A xente da Barreira.
A partir da aparición da devandita colección Illa Nova da editorial Galaxia, iranse coñecendo novos autores en prosa e en lingua galega. A maior parte deles encadraríanse dentro do movemento da nova narrativa galega. Inspirada no nouveau roman francés, os escritores que se moven dentro desta tendencia posuíran unha serie de características comúns, sendo algunhas delas as enumeradas a seguir:
Contemporáneo a estes autores é Xosé Neira Vilas, mais encádrase fóra da Nova Narrativa porque presenta unha narrativa máis tradicional e incide en temas como o mundo rural e a emigración. As súas Memorias dun neno labrego (1961) desenvolven o tema do neno labrego de posguerra.
Segundo indica Xosé Luís Méndez Ferrín, no seu libro De Pondal a Novoneyra (1984), o caso da literatura galega posterior á guerra civil é anómalo, posto que agromarán asemade tres xeracións diferentes que non rompen esteticamente as unhas coas outras. Estas serían:
A Promoción de enlace: formada por autores nados entre 1920 e 1930, que accederon á cultura nos anos 40, nun ambiente de extrema penuria material e intelectual e de illamento internacional, sendo así, en boa medida, autodidactas.
Os membros da Promoción de Enlace (Luz Pozo Garza, Antón Tovar, Manuel Cuña Novás...) medraran nun medio adverso cultural e lingüisticamente, polo que comezarán a súa produción poética en español. As carencias formativas e de referentes europeos estarán presentes na súa poesía.
Por outra parte, as dúas correntes dominantes nesta etapa na poesía galega son:
Por unha banda, a escola da Tebra, fortemente caracterizada polo clima dun "eu lírico" angustiado, pola soidade e desesperanza, e pola influencia da filosofía existencialista de Martin Heidegger e Karl Jaspers, así como tamén pola obra de Jean-Paul Sartre e Albert Camus.
Pola outra, a poesía social (ou socialrealismo), cuxo máximos representantes serían Celso Emilio Ferreiro e Manuel María. Esta segunda liña poética comeza cronoloxicamente tras a publicación de Longa noite de pedra (1962).
O teatro a partir da posguerra
Nos anos inmediatamente posteriores a 1939, o teatro galego camiñará polos mesmos vieiros que andara durante a ditadura de Miguel Primo de Rivera (1923-1930) ou, o que é o mesmo, o folclorismo e o ruralismo serán de novo as notas dominantes. Na década de 1940, chegarase mesmo a ver como os coros populares (é dicir, os encargados das representacións) se apropian dos textos dos autores que poderían resultar perigosos para o réxime franquista (ou, o que é o mesmo, estas obras serán representadas sen anunciar o nome dos seus autores). Durante a década de 1950 vese unha certa produción teatral, que pretende continuar co teatro da época das Vangardas. A profesora Laura Tato, no seu traballo "O teatro desde 1936" (2001), albisca unha outra liña, a do teatro de "anguria existencial", que neste artigo se relaciona coa Escola da Tebra da poesía.
Outros dramaturgos destacados dos anos 60 e 70 foron Álvaro Cunqueiro, Daniel Cortezón, Xohana Torres e Bernardino Graña. Cunqueiro fai coa peza Don Hamlet unha recreación da coñecida obra de Shakespeare. Daniel Cortezón propón unha revisión da historia de Galiza, desde unha óptica nacionalista: Prisciliano (1970), Os irmandiños (1977) ou Pedro Madruga (1981) son algunhas das súas obras teatrais. Xohana Torres trata os temas do exilio en A outra banda do Iberr (1968) e das expropiacións de terras en Un hotel de primeira sobre o río (1968). Bernardino Graña desenvolve técnicas do cine policial en 20 mil pesos crime (1962).
A partir do ano 1984, como continuación das mostras teatrais xa existentes de Ribadavia, comeza a Mostra Internacional de Teatro de Ribadavia, que se asenta nesta localidade con grande éxito de público, onde durante unha semana se realizan obradoiros, encontros e sobre todo representacións teatrais en galego (ademais doutras linguas como castelán, portugués ou mesmo italiano).
Na década de 1970, concretamente a partir de 1975, comezarán a abrollar colectivos poéticos que continuarán coa recuperación cultural iniciada no decenio anterior. O primeiro en xurdir será o Grupo Rompente, que pretendía, sen renunciar ao formalismo, unha conxunción entre a poesía intimista e social. Outro grupo destacado sería Cravo Fondo (1977) (formado por Xavier Rodríguez Barrio, Ramiro Fonte e Xesús Rábade Paredes, entre outros), que, tomando a metáfora da obra ferriniana, buscaba como estética a conxunción entre a "pólvora e a magnolia". Grupos sobranceiros desta época tamén foron Loia, Dolmen, Alén...
Por outra parte, tense afirmado que a renovación da poesía galega nesta altura veu da man da publicación do poemario de Xosé Luís Méndez FerrínCon Pólvora e Magnolias (1976) e do libro de Arcadio López-CasanovaMesteres (1976). Realmente, Mesteres publicouse en Valencia e a Galiza naquela altura só chegaron dous exemplares desta obra, polo que a súa difusión foi moi reducida. Ademais, hai quen aprecia en Ferrín a influencia do último Álvaro Cunqueiro e, o profesor Luciano Rodríguez Gómez ve en López-Casanova a de Aquilino Iglesia Alvariño. Tamén hai quen apunta a obra de Alfonso PexegueiroSeraogna (1976) como "aguillón" desta mudanza, mais este poemario non abandona de todo a tendencia socialrealista.
Con posterioridade á Nova Narrativa Galega, apréciase na narrativa galega unha grande dispersión de estilos e tendencias. Nesta época, a produción neste xénero coñecerá unha máis que notábel ampliación temática, así como tamén un incremento na nómina de subxéneros (novela policial, novela histórica, novela pseudohistórica, novela infanto-xuvenil, novela de aventuras,...) debida en boa parte á incorporación dun novo público xuvenil -a denominada "literatura de instituto"- para o que se escriben textos supostamente accesibles.
Aínda que o elemento simbólico continuará a ser empregado, o seu uso será cuantitativamente menor nesta época. De todos os xeitos, máis aló dos límites que se veñen trazando para a Nova Narrativa, aínda cara a finais dos 70 rexistramos un conxunto de obras e autores -Xavier Alcalá, Rei Ballesteros, o propio Méndez Ferrín- que apuran as posibilidades abertas.
A partir de 1980, non obstante, rexistramos ao tempo un retorno aos xeitos máis tradicionais de narrar sen por iso renunciar ao emprego de técnicas novas e, sobre todo, a unha grande apertura temática coa exploración de apartados ata aquel momento descoñecidos pola prosa de ficción galega. Doutra parte, a procura dunha "literatura de quiosco" continúa a ser unha clave fundamental para entender este período.
Aínda que resulta dificultoso establecer liñas dominantes, é posible salientar as seguintes tendencias:
A) Novela histórica: trátase de textos que recrean a historia de Galicia desde un triplo posicionamento: rescatar, mediante a ficción, esa historia como elemento nacionalitario; procura dun público afeccionado a este subxénero que ata o momento non existía en galego; establecer un verdadeiro exercicio lingüístico que posibilite a madurez da narración en lingua galega.
B) Novela policial: ademais da función de puro divertimento, moitos destes textos pretenden incorporar unha verdadeira radiografía da sociedade galega moderna con todo o conxunto de transformacións e cambios sociais, políticos, culturais... que se están a vivir no seu seo.
C) Novela intimista ou xeracional: rexístranse un conxunto de novelas e relatos que levan adiante unha exploración na educación sentimental dos seus protagonistas vinculados ás xeracións que viviron a súa infancia nos derradeiros anos do franquismo.
D) Novela fantástico-política: trátase de obras que presentan momentos da historia desde a óptica do "if", xa sexa no pasado ou no futuro para levar adiante unha crítica da nosa historia ou unha proxección posible da mesma.
E) Novela urbana: emparentada co chamado "realismo sucio", vén ser unha posta ao día do costumismo con carga de denuncia social e afán de representar a sociedade galega cambiante da Autonomía.
Aínda así, pese á existencia deste teatro institucional, os grupos afeccionados seguirán a dominar no panorama dramático galego. De feito, a profesora Laura Tato, no seu traballo O teatro actual (1998), afirma que, na primeira metade da década de 1990, Galiza só contaba con catro compañías profesionais á marxe do CDG. Derivado desta situación, chégase a tesituras realmente kafkianas. Así, por pór un exemplo, un dos dramaturgos e actores máis experimentados, Manuel Lourenzo, engrosou, ata a súa aparición nunha coñecida serie televisiva (Mareas vivas), a listaxe de afeccionados.
Tamén cabe salientar dous autores que orientaron a súa produción cara ao ensaio teolóxico e antropolóxico: Andrés Torres Queiruga, quen escribiu obras como Nova aproximación a unha filosofía da saudade (1981); e Xosé Chao Rego, autor de traballos sobre a identidade galega como Eu renazo galego (1983) e Para comprendermos Galicia (1987).
Notas
↑Tarrío, Anxo: "Os alicerces históricos da edición en Galicia" in Esther Corral Díaz et al. (2009) A mi dizen quantos amigos ey:homenaxe ao profesor Xosé Luís Couceiro, USC: Santiago de Compostela.