To Ατίκ Μουσταφά Πασά Τζαμί (τουρκικά: Atik Mustafa Paşa Camii) είναι τζαμί που βρίσκεται στην περιοχή Αϊβάνσαράι (οι βυζαντινές Βλαχέρνες) της Κωνσταντινούπολης. Ταυτίζεται με προγενέστερο βυζαντινό ναό στην περιοχή των Βλαχερνών, του οποίου η αρχική αφιέρωση παραμένει αβέβαιη. Παλιά ταυτοποιούνταν με την εκκλησία των Αγίων Πέτρου και Μάρκου, αλλά η θεωρείται πιο πιθανό ότι πρόκειται για την Αγία Θέκλα του παλατίου των Βλαχερνών. Στο τέμενος στεγάζεται ο τάφος του Τζαμπίρ ιμπν Αμπντουλάχ (Cabir ibn Abdullah), εξ ου και είναι γνωστό και ως Χαζρετί Τζαμπίρ Τζαμί (τουρκ. Hazreti Cabir Camii). Ανάγεται στο δεύτερο μισό του 9ου αιώνα ή στα τέλη του 11ου έως τις αρχές του 12ου αιώνα[1][2]. Ο βυζαντινός ναός μετατράπηκε σε τζαμί στις αρχές του 16ου αιώνα από τον βεζίρη Μουσταφά Πασά.
Αρχιτεκτονική
Η ενότητα αυτή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς με παραπομπές. Παρακαλούμε βοηθήστε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Ατεκμηρίωτο υλικό μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί.
(Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 06/07/2023)
Αν η πρώιμη χρονολόγηση του μνημείου τον 9ο αιώνα είναι ορθή, τότε αποτελεί το μοναδικό παράδειγμα απλού τετράστυλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού που διασώζεται, καθώς και την πρωιμότερη εκκλησία της μετεικονομαχικής περιόδου, διαστάσεων 15 μέτρων κατά πλάτος και 17,5 μέτρων σε μήκος. Ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις πεσσούς, σχετικά μικρότερου όγκου συγκριτικά με άλλα παραδείγματα μεταβατικών τρουλαίων βασιλικών. Υπάρχουν ίχνη που φανερώνουν πως κατά τη βυζαντινή περίοδο υπήρχε νάρθηκας, με πρόσβαση στον κυρίως ναό που δινόταν από τρεις θύρες. Σήμερα διασώζονται μόνο τμήματα των πλάγιων τοίχων του.
Μετά τη μετατροπή του σε τζαμί, στις αρχές του 16ου αιώνα, ο βυζαντινός ναός υπέστη σημαντικές τροποποιήσεις. Προστέθηκε μιναρές στο νοτιοδυτικό τμήμα του ναού, ενώ στο νοτιοανατολικό διαμέρισμα διαμορφώθηκε ιερό, προς τιμή του πολεμιστή και συντρόφου του προφήτη Μωάμεθ Καμπίρ ιμπν Αμπντουλάχ (ή Χαζρετί Καμπίρ), προσδίδοντας έκτοτε ιδιαίτερη ιερότητα στο χώρο. Κατά την οθωμανική περίοδο, ο τρούλος αντικαταστάθηκε με νέο, στηριζόμενο σε οκταγωνικό τύμανο, ενώ οι δύο πλάγιες είσοδοι από το νάρθηκα προς τον κυρίως ναό μετατράπηκαν σε παράθυρα.
Αρχική αφιέρωση
Χαρακτικό του ναού το 1877 - (νοτιοανατολικά).
Ως προς την αρχική αφιέρωση του ναού έχουν προταθεί διαφορετικές εκδοχές για τις οποίες, όμως, υπάρχουν σημαντικά αντεπιχειρήματα. Το 19ο αιώνα, ο Πατριάρχης Κωνστάντιος Α' ταύτισε το ναό με την εκκλησία των Αγίων Πέτρου και Μάρκου των Βλαχερνών[2]. Σύμφωνα με το Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως, η κτίση του ναού αυτού ανάγεται τον 5ο αιώνα, συνεπώς πολύ παλαιότερα συγκριτικά με τη χρονολόγηση του τζαμιού του Ατίκ Μουσταφά Πασά.
Πιθανή θεωρείται η ταύτιση του μνημείου με το ναό της Αγίας Θέκλας του παλατίου των Βλαχερνών, που χρονολογείται τον 9ο αιώνα και χτίστηκε από την κόρη του αυτοκράτορα Θεοφίλου Θέκλα. Αν και η χρονολόγηση του ναού ταιριάζει με αυτή την εκδοχή, δε συμβαίνει το ίδιο ως προς τη σχετική τοπογραφία, καθώς θεωρείται αδύνατο να επεκταθούν τα όρια του παλατιού ώστε να συμπεριλαμβάνουν τη θέση του σημερινού τεμένους Η προτεινόμενη ταύτιση με τη Μονή των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού στις Βλαχέρνες, προσκρούει επίσης σε αρχαιολογικά δεδομένα, καθώς είναι γνωστό πως η μονή ανακαινίστηκε το 1425-8, ωστόσο στο μνημείο δεν υπάρχουν τα ίχνη μιας τέτοιας παρέμβασης. Άλλη πρόταση ταύτισης είναι αυτή με το ναό του Αγίου Ηλία του Πετρίου, για τον οποίο είναι γνωστό πως ανακαινίστηκε από τον Βασίλειο Α', ωστόσο παραμένει άγνωστο αν η θέση του εκτεινόταν μέχρι τα όρια του σωζόμενου μνημείου.[2]
(Αγγλικά) Mathews, T.F.; Hawkins, E.J.W. (1985). «Notes on the Atik Mustafa paşa camii in Istanbul and its frescoes». Dumbarton Oaks Papers39: 125-134.
(Γαλλικά) Janin, Raymond (1953). La Géographie ecclésiastique de l'Empire byzantin. 1. Part: Le Siège de Constantinople et le Patriarcat Oecuménique. 3rd Vol. : Les Églises et les Monastères. Παρίσι: Institut Français d'Etudes Byzantines.
