Пераломны момант у асабістым жыцці адбыўся ў 1969 годзе, калі яго цяжарная жонка, актрыса Шэран Тэйт, была забітая. У 1976 годзе Раман Паланскі атрымаў французскае грамадзянства. У 1977 годзе абвінавачаны ў згвалтаванні непаўналетняй, збег з ЗША.
Раймунд Раман Цьеры Ліблінг нарадзіўся ў Парыжы ўвечары 18 жніўня 1933 года. Яго бацькамі былі Мойзеш Ліблінг (1903—1983) і Була Ліблінг (у дзявоцтве Кац-Прэдборска; 1900—1943). Бацька Рамана быў польскім яўрэем. Ён нарадзіўся ў Кракаве, а ў канцы 1920-х гадоў развёўся і з’ехаў у Парыж, каб стаць мастаком[5][6]. Там Мойзеш працаваў на фабрыцы па вытворчасці грампласцінак[7]. Пасля яго засталіся шэсцьдзясят — семдзесят «вялізных» партрэтаў, напісаных у абстрактным стылі[5]. Паводле слоў аднаго з яго сяброў, Мойзеш быў «даравання сціплага», затое «вельмі адданы сваёй справе». Бацькі Булы былі родам з Расіі — яе бацька быў яўрэем, а маці каталічкай, яе сям’я была дастаткова забяспечанай. Першапачаткова Була жыла ў Польшчы, а затым у Парыжы, дзе яна выйшла замуж і нарадзіла дачку Анет[6]. Була была высокага росту, «элегантная брунетка», заўсёды была апранута па модзе, насіла капялюш-таблетку і гаржэтку з лісінага футра, «якую здымала толькі ў самую спякоту»[8]. Була развялася са сваім першым мужам пасля таго, як у яе завязаўся раман з Мойзешам, за якога яна выйшла замуж увосень 1932 года. Мойзеш і Була не прытрымліваліся якой-небудзь веры[9][10]. Сям’я пасялілася на трэцім паверсе дома нумар 5 па ру Сен-Юбер[5]. Да 1933 года Мойзеш стаў шкадаваць аб сваім ад’ездзе з Польшчы, у лісце свайму малодшаму брату Стэфану ён пісаў, што, «пражыўшы некалькі гадоў у французскай сталіцы, усё яшчэ адчувае сябе чужынцам»[11].
Брамы, якія вядуць у Кракаўскае гета (каля 1941 года).
На пачатку 1937 года Ліблінгі пераехалі ў Кракаў[10][12]. Гэта павінна было абараніць іх ад росту антысеміцкіх настрояў у Францыі[9]. Яны жылі ў шматкватэрным доме на вуліцы Баляслава Камароўскага, 9[12][13]. Мойзеш знайшоў часовую працу, ён быў дапаможным працоўным на будоўлі і працаваў у сталярных майстэрнях. Пазней адкрыў сталярную майстэрню, дзе прадаваў попельніцы, лялькі, фігуркі Панны Марыі і святых. З сынам і Анет ён абыходзіўся груба[13]. Вядома, што Мойзеш ганарыўся сваёй знешнасцю і заўсёды «франтавата апранаўся», быў сумленным і адказным, але ў той жа час быў грубым і раздражняльным[11]. Ромэк (памяншальнае ад імя Раман, так яго звалі ў дзяцінстве і юнацтве[14][15]) быў складаным і раздражняльным дзіцём, часта крыўдзіўся і злаваўся[10]. Паводзіны бацькі і цяжкая атмасфера, створаная ім у доме, азмрочвалі яго ранняе дзяцінства[8]. У верасні 1938 года Рамэка аддалі ў дзіцячы садок, дзе ён прабыў роўна адзін дзень. Яго выгналі за тое, што ён сказаў адной з дзяўчынак «Пацалуй мяне ў зад» (польск.: Pocałuj mnie w dupę). Праз гады дырэктарка садка прыгадвала: «Я ніяк не магла яго раскусіць. Альбо ён быў поўны крэцін, альбо геній»[16]. Першым фільмам, які запомніў Ромэк, быў «Улюбёныя[en]» (1938), на які ён пайшоў разам з сястрой[17].
Пасля пачатку Другой сусветнай вайны становішча сям’і значна пагоршылася. Мойзеш Ліблінг застаўся ў Кракаве, а жонку, сына і падчарку ён адправіў у Варшаву[14][18]. Аднак неўзабаве ўся сям’я пераехала да Марыі Ліблінг (бабулі Ромэка) у Казімеж[en], дзе Ромэк пайшоў у школу[19]. Там ён убачыў кінапраектар[en], які зацікавіў яго[20][17]. Праз некалькі тыдняў Ромэк перастаў наведваць заняткі з-за таго, што акупацыйныя ўлады забаранілі яўрэйскім дзецям хадзіць у школу[21]. Ліблінгі апынуліся ў Кракаўскім гета[en], створаным у Падгужэ[pl], і жылі на рагу вуліц Паркавая і Рэнкаўка, дзелячы адну кватэру з трыма іншымі сем’ямі[22][23]. Маці Ромэка працавала прыбіральшчыцай на Вавелі, які быў ператвораны ў рэзідэнцыю генерала-губернатара[en]Ганса Франка, а бацька быў вымушаны працаваць на заводзе па вытворчасці боепрыпасаў[24]. У першыя гады вайны з-за рэгулярных змяненняў тэрыторыі гета, іх сям’ю часта перасялялі[25]. У лютым 1943 года Була і Марыя Ліблінг былі дэпартаваныя ў Асвенцім, дзе і загінулі[26][27], Була была на чацвёртым месяцы цяжарнасці[28]. Неўзабаве быў дэпартаваны ў Бухенвальд і там забіты да смерці дзядзька Ромэка, Бернард[28].
Дзеці па сутнасці сваёй — аптымісты. Пасля кожнага рэйду фашыстаў я казаў сабе, што ўсё ўладзіцца.
паводле ўспамінаў Рамана Паланскага пра дзяцінства ў Кракаўскім гета[29]
Ромэк часта пакідаў гета, перабіраючыся на іншы бок праз дзіркі ў плоце з калючага дроту[20][30]. Часам ён глядзеў прапагандысцкія фільмы і нямецкую кінахроніку[20][30]. Ромэк быў сведкам ліквідацыі гета 14 сакавіка 1943 года[31]. Мойзеш Ліблінг дапамог сыну збегчы, прарабіўшы раніцай дзірку ў плоце, і выкарыстаў свае зберажэнні, каб укрыць яго ў каталіцкай сям’і[32]. Першапачаткова хлопчык хаваўся пад імем Раман Вільк[33]. Пазней Ромэку дала прытулак сям’я Путэк, але прабыў ён у іх нядоўга[34]. З лета 1943 года ён жыў у вёсцы Высока, прыблізна за трыццаць кіламетраў ад Кракава, у Вадавіцкім павеце, у доме сям’і Бухала на схіле гор Татраў[35]. Муж і жонка Бухала былі вельмі беднымі і выхоўвалі трох сваіх дзяцей, а паколькі Ромэк не меў дакументаў, ён не мог вучыцца і таму працаваў на сямейным участку. З ежы ў іх была толькі чарвівая бульба, а калі скончылася і яна, сужэнцы варылі булён з палявых кветак, запякалі пацукоў, а аднойчы падалі на абед вараную драўняную кару[35]. Ромэк быў у сям’і Бухала да восені 1944 года, пасля чаго вярнуўся ў Кракаў, каб зноў далучыцца да сям’і Путэк[36][37]. Пасля таго, як Чырвоная армія ўвайшла ў Кракаў 19 студзеня 1945 года, ён некаторы час бадзяўся па горадзе[38]. Затым жыў са сваім дзядзькам Стэфанам Ліблінгам, якога выпадкова сустрэў на вуліцы, а калі адносіны між імі сапсаваліся, жыў з іншым дзядзькам — Давідам Ліблінгам, які дзяліў кватэру з сям’ёй Гаровіц, у тым ліку з будучым фатографам Рышардам Гаровіцам[en][39][40]. Раман вельмі позна навучыўся чытаць, нават у трынаццаць гадоў не мог чытаць бегла, не ведаў, як правільна расстаўляць націскі ў словах, а на пытанні адказваў «з хітрым, лісіным позіркам». Некаторыя члены яго сям’і лічылі, што хлопчык не зусім пры сваім розуме, нехта думаў, што ён пакутаваў ад сіндрому дэфіцыту ўвагі[41]. Не надзелены класічнай мужчынскай прывабнасцю, ён меў сарданічнае[en] абаянне. З дзяцінства быў завадатарам у сваёй кампаніі і часта быў у цэнтры ўвагі як равеснікаў, так і старэйшага акружэння[42]. У пазнейшыя гады, калі Паланскі ўжо стаў знакамітым рэжысёрам, многія адзначалі як «незвычайны шарм», які зыходзіў ад яго, так і фанабэрыстасць[43].
Мойзеш Ліблінг, якога адправілі ў канцлагер Маўтхаўзен[en][31], перажыў вайну[44]. 21 снежня 1946 года ён ажаніўся з Вандай Заячкоўскай і пад яе ўплывам змяніў сваё імя на Рышард Паланскі — Раман таксама змяніў сваё прозвішча на Паланскі, але на працягу некаторага часу пасля вайны ён усё яшчэ выкарыстоўваў прозвішча Вільк[45]. Анет таксама перажыла вайну і, вярнуўшыся з Асвенціма, з’ехала ў Парыж[46]. Раман, у якога былі больш цёплыя адносіны з маці і які за час вайны прывык да незалежнасці, не падтрымліваў блізкіх адносін з бацькам ці маладой мачахай і не жыў з імі, а здымаў пакоі ў розных сем’яў[46]. Нягледзячы на рэпетытарства, у школе ён вучыўся дрэнна і атрымліваў добрыя адзнакі толькі па маляванні[47]. Пасля пачатковай школы ён некаторы час, да задавальнення свайго бацькі, наведваў прафесійна-тэхнічную вучэльню, каб стаць інжынерам-электрыкам, але ў яго не было матывацыі вучыцца[48].
Летам 1945 года Раман далучыўся да скаўцкага руху, дзе нягледзячы на свой кволы целасклад атрымаў прызнанне сярод сваіх выхавацеляў і калег дзякуючы сваёй энергічнай працы[47]. У летнім лагеры ў Памераніі ў 1946 годзе ён набыў папулярнасць, расказваючы гісторыі ля вогнішча і разыгрываючы розныя сцэны, — як ён сам прызнаўся ў сваёй аўтабіяграфіі 1984 года, тады ён і ўсвядоміў сваё пакліканне[49]. Ён таксама захапляўся кіно і тэатрам; разам са сваім новым сябрам Пятром Віноўскім ён збіраў плакаты, праграмкі з кадрамі і анатацыямі фільмаў[50]. Аднак пасля вайны ён першапачаткова планаваў звязаць сваю будучыню з прафесійным веласпортам і на працягу некалькіх гадоў узмоцнена практыкаваўся ў гэтай справе, у асноўным ездзіў па маршруце Кракаў — Закапанэ[pl]. Паланскі сышоў са спорту пасля траўміруючай падзеі ў чэрвені 1949 года: кракаўскі серыйны забойца Януш Дзюба заманіў яго ў адасобленае месца пад маркай продажу ровара, а затым жорстка збіў і абрабаваў[51][52]. Пасля доўгага акрыяння Паланскі адмовіўся ад веласпорту і засяродзіў свае інтарэсы і планы выключна на акцёрскай ігры[53].
Кінакар’ера
Пачатак акцёрскай кар’еры
У 1948 годзе Раман Паланскі пазнаёміўся з Марыяй Білізанкай[pl], дырэктаркай дзіцячай тэатральнай трупы «Wesoła Gromadka» ў Кракаве. Ён трапіў у калектыў трупы, а пазней таксама іграў у Нацыянальным тэатры юных гледачоў (цяпер тэатр «Багатэля[pl]»), дзе выканаў ролі Зака ў «Фарфурцы каралевы Боны» (1948) у пастаноўцы Білізанкі і пастуха Вані ў «Сыне палка[ru]» (1948) пад кіраўніцтвам Юзэфа Карбоўскага[pl]. Апошняя роля прынесла яму прызнанне на Варшаўскім фестывалі савецкага мастацтва ў 1950 годзе. Ён таксама з’явіўся ў п’есе Гвідана Міклашэўскага[pl] «Цырк Тарабумба» (1950), пастаўленай у тэатры «Гратэска[pl]»[54]. У той час пры любой магчымасці Раман стараўся наведаць усе тэатральныя пастаноўкі і оперы ў горадзе. Ён бачыў усе польскія пастаноўкі Стрындберга, Гальдоні, О’Ніла[55].
У 1951 годзе ён перайшоў у Дзяржаўную сярэднюю школу вытанчаных мастацтваў у Кракаве, адкуль быў выключаны ў лютым 1952 года[56] пасля таго, як уступіў у канфлікт з дырэктарам школы Уладзімежам Ходысам[pl][57]. Раман працягнуў навучанне ў якасці вольнага слухача ў мастацкай школе ў Катавіцах, куды ён ездзіў з Бытама[58]. Там ён атрымаў атэстат аб сярэдняй адукацыі, нягледзячы на тое, што старшынёй экзаменацыйнай камісіі стаў Ходыс, які пасля тыдня знясільваючых экзаменаў загадаў Паланскаму прыехаць у Кракаў па атэстат, а затым моўчкі кінуў яго яму праз стол[40].
У 1953 годзе адбыўся акцёрскі дэбют Паланскага ў кіно, Раман выканаў эпізадычную ролю Генека «Малога» ў фільме «Тры аповесці» (1953). Рэжысёрам навелы, у якой зняўся Паланскі, быў Конрад Налецкі[pl][59][60]. Хоць фільм не меў вялікага поспеху, дзякуючы яму Паланскі сустрэў дэкана Лодзінскай кінашколы[en]Антонія Багдзевіча[pl], які выступаў мастацкім кіраўніком на здымках фільма, і Анджэя Вайду, вучня гэтай школы, які павінен быў зняць чацвёртую навелу, чаго ў выніку не адбылося[59]. Нягледзячы на гэта, кіраўнікі акцёрскіх школ Кракава і Варшавы не хацелі прымаць Паланскага афіцыйна з-за яго невысокага росту і хлапечай знешнасці, а неафіцыйна, верагодна, з-за яго дзёрзкага характару[61][62]. Каб пазбегнуць трохгадовай вайсковай службы, Паланскі беспаспяхова спрабаваў паступіць у Ягелонскі ўніверсітэт і Акадэмію Фізічнага Выхавання імя Браніслава Чэха[pl] ў Кракаве па розных спецыяльнасцях. Затым ён планаваў збегчы на Захад — ён збіраўся даплысці на лодцы да Борнхальма або схавацца пад столлю вагона Масква—Парыж[62][63].
Далей Раман зняўся ў ролі Мундэка ў фільме Анджэя Вайды «Пакаленне[pl]» (1954). Падчас здымкаў Раман стараўся ўнікаць ва ўсе тонкасці стварэння фільма, часта распытваў Вайду пра тэхнічныя моманты вытворчасці і ўсё запісваў у нататнік. Пазней Вайда казаў, што ніколі не сустракаў чалавека такога прыроднага розуму і жадання атрымаць поспех[64]. Затым Раман сыграў Адама ў «Чароўным ровары» Сіліка Стэрнфельда (1955)[61][65]. Пасля першых роляў Паланскі вырашыў заняцца рэжысурай. У 1954 годзе ён быў прыняты на рэжысёрскі факультэт Дзяржаўнай кінашколы ў Лодзі і тым самым ён змог пазбегнуць вайсковай службы[66][61][65].
Вучоба ў Лодзінскай кінашколе і кароткаметражныя фільмы
Будынак Лодзінскай кінашколы, дзе вучыўся Раман Паланскі.
У канцы 1955 года Паланскі зняў свой першы кароткаметражны фільм «Ровар», у якім ён адштурхоўваўся ад выпадку, які адбыўся некалькі гадоў таму, калі яго жорстка збіў Януш Дзюба[70]. Паланскі сам выканаў галоўную ролю, а ролю забойцы сыграў яго сябар Адам Ф’ют[70]. Фільм не захаваўся да нашых дзён; плёнка, адпраўленая ў варшаўскую лабараторыю, па памылцы патрапіла ў Маскву, дзе была страчана[71][72]. Пазней, зняўшы кароткаметражкі «Забойства[pl]» і «Зубастая ўсмешка[pl]» (абедзве — 1957), ён прадэманстраваў, што гвалт, забойства і вуаерызм[en] становяцца яго пастаяннымі тэмамі[73].
У 1956 годзе Паланскі сыграў хулігана Малыша ў дыпломным фільме Юліяна Дзядзіны, Паўла Камароўскага і Валянціны Марушэўскай «Канец ночы»[74]. Скандал выклікаў наступны кароткаметражны фільм Паланскага «Разганяем танцульку[pl]» (1957): для здымкаў ён арганізаваў танцавальную вечарыну для сваіх сяброў па каледжы, а да яе пачатку дамовіўся з бандай мясцовых хуліганаў, каб яны ўварваліся на тэрыторыю каледжа і пачалі бойку. Усё, што адбывалася, малады рэжысёр запісаў на камеру, за што атрымаў вымову ад настаўніцкай рады[75][76]. У тым жа 1957 годзе Паланскі наведаў у Парыжы сваю сястру Анет, якая ўжо была замужам і мела дачку[72]. Там жа ён схадзіў у кіно на «Сёмую пячатку[en]» Інгмара Бергмана і нават сутыкнуўся ў таксі з рэжысёрам Абелем Гансам[77]. Вярнуўшыся ў Лодзь, ён уражваў усіх веданнем французскага кінематографа і дэманстраваў цікавасць да танцаў і моды[78].
Першым фільмам Паланскага, прадстаўленым масавай публіцы, стала кароткаметражка «Двое з шафай» (1958), знятая ў Гданьску і Сопаце. Музыку да фільма напісаў Кшыштаф Камэда, а галоўныя ролі выканалі Хенрык Клюба і Якуб Голдберг. Паланскі ж сыграў аднаго з хуліганаў, жорстка напаўшых на мірных мужчын, якія неслі адзежную шафу[75]. Дзякуючы гэтаму фільму Паланскі быў упершыню адзначаны на некалькіх кінафестывалях (у тым ліку ў Бруселі, Обергаўзене і Сан-Францыска). Карціна атрымала некалькі прэмій, уключаючы «Бронзавую пальмавую галіну»[79]. Тады Паланскі стаў найлепшым студэнтам кінашколы і адным з самых шматабяцальных маладых еўрапейскіх рэжысёраў[80]. Тады ж, у 1958 годзе, Паланскі пазнаёміўся з актрысай Барбарай Квяткоўскай[pl] і адразу ў яе закахаўся. Праз некалькі тыдняў знаёмства яны ўжо пачалі сустракацца[81]. Наступнымі яго кароткаметражнымі гратэскавымі фільмамі былі «Лямпа» (1959) і дыпломная праца «Калі падаюць анёлы» (1959). У першым фільме паказваецца, як лялечны майстар замяняе старую лямпу на электрычнае асвятленне, у выніку чаго ў тую ж ноч лялечная майстэрня згарае з-за кароткага замыкання[82][83]. Другі фільм адлюстроўвае сумнае жыццё жанчыны, якая працуе касіркай у мужчынскім туалеце. У той жа час Паланскі іграў другарадныя ролі ў фільмах Анджэя Вайды, Анджэя Мунка і Януша Моргенштэрна[pl][84].
Ромэк практычна заўсёды знешне быў прыязным і меў шмат прыхільнікаў. Аднак не думаю, што яго шчыра клапацілі праблемы іншых. Ты быў адкрыты для яго, але не ён для цябе.
адзін са знаёмых Рамана Паланскага па Лодзінскай кінашколе[85]
Паланскі скончыў Лодзінскую кінашколу без дыплома, бо не напісаў дысертацыю, а імкнуўся прыступіць да працы рэжысёрам поўнаметражнага кіно. Дзякуючы пасярэдніцтву Ежы Босака[pl], мастацкага кіраўніка кінастудыі «Kamera[pl]», у 1959 годзе Раману было даручана напісаць сцэнарый да мастацкага фільма. Аднак Камітэт па ацэнцы сцэнарыяў не прыняў праект, напісаны сумесна з Ежы Скалімоўскім і Якубам Голдбергам[pl], паколькі ён не меў «сацыяльнай значнасці»[84]. Паланскі стаў асістэнтам Анджэя Мунка на карціне «Касавокае шчасце[pl]» (1960), дзе ён таксама сыграў невялікую ролю рэпетытара Ёлі. Затым Паланскі на год паляцеў у Францыю, дзе яго жонка Барбара Квяткоўска здымалася ў фільме «Тысячнае акно[fr]» (1960) рэжысёра Раберта Менего[fr][86]. Пазней ёй прапанаваў ролю ў сваім фільме Рэнэ Клеман, і пакуль сужэнцы ўсё яшчэ знаходзіліся ў Францыі, Паланскі напісаў так і не рэалізаваны накід сцэнарыя «пра моцна пітушчага клоўна і яго асуджаны раман з ліліпуткай»[87]. Там жа ён зняў кароткаметражны фільм «Тоўсты і худы» (1961), у якім выканаў ролю беднага слугі, прыніжанага сваім тоўстым гаспадаром. У пачатку 1961 года ён вярнуўся ў Польшчу і зімой у ваколіцах сяла Кіры зняў кароткаметражны фільм «Млекакормячыя[pl]» (1962) пра двух людзей, якія спрачаюцца аб тым, хто з кім павінен катацца на санях[88][89][90].
Першыя мастацкія фільмы (1961—1967)
Раман Паланскі ў 1969 годзе.
У 1961 годзе, зноў пабываўшы ў Парыжы, Паланскі вярнуўся ў Лодзь па просьбе Ежы Босака[pl], які паведаміў яму, што дае згоду на пастаноўку фільма «Нож у вадзе» (1962). Сцэнарый, напісаны двума гадамі раней і пазней перапрацаваны, апавядаў пра сустрэчу багатай шлюбнай пары падчас адпачынку на яхце з загадкавым маладым чалавекам[91]. Ролю мужа адразу прапанавалі вядомаму тэатральнаму акцёру Леану Немчыку[pl][92]. Ролю юнака першапачаткова хацеў сыграць Ежы Скалімоўскі, але былы дэкан рэжысёрскага факультэта і дырэктар кінастудыі «Kamera[pl]» Ежы Босак запярэчыў яго кандыдатуры. Тады Паланскі сам захацеў сыграць у сваім фільме, але пазней успамінаў, што яго «адгаварылі»[92]. Босак сцвярджаў, што Паланскі на працягу многіх тыдняў спрабаваў «прасоўваць» сваю кандыдатуру і ў выніку прыйшоў у кабінет дырэктара абсалютна голым з пытаннем: «Я што, недастаткова гожы?»[93]. У выніку на ролю быў зацверджаны выпускнік акцёрскага факультэта Зыгмунт Маляновіч[pl], але ўсе яго рэплікі былі пераагучаны Паланскім[94]. У ролі жонкі дэбютавала Ёланта Умецка[pl]. Паланскі запрасіў яе пасля таго, як убачыў у купальніку ў басейне[94]. Здымкі прайшлі летам 1961 года ў Мазурах. Пасля іх завяршэння 11 верасня[95] аператар Ежы Ліпман[pl], знаходзячыся за рулём аўтамабіля, урэзаўся ў дрэва, а Паланскі, які ехаў у той жа машыне, атрымаў пералом касцей асновы чэрапа і трапіў на два тыдні ў лякарню[96]. Хаця ніхто фармальна не аспрэчваў высокі ўзровень фільма, «Нож у вадзе» шырока асуджаўся польскімі крытыкамі за прасоўванне заходніх каштоўнасцяў. Пра працу Паланскага непрыхільна адгукаўся Уладзіслаў Гамулка, першы сакратар ЦК ПАРП[97]. Фільм не меў асаблівага камерцыйнага поспеху ў парыжскіх кінатэатрах: за шэсць тыдняў пракату было прададзена ўсяго 12 400 квіткоў[98]. Аднак «Нож у вадзе» стаў першым фільмам рэжысёра-дэбютанта, які выйграў узнагароду «Залатая качка[pl]» за найлепшы фільм года па версіі часопіса «Film[pl]», атрымаў прэмію ФІПРЭСІ на Венецыянскім кінафестывалі і ўпершыню ў гісторыі польскага кіно ўвайшоў у лік намінантаў на «Оскар» за Найлепшы фільм на замежнай мове. Тым не менш, негатыўнае стаўленне польскіх крытыкаў да фільма і асобы рэжысёра вымусіла Паланскага з’ехаць з краіны[99]. Якраз у гэты час фільм стаў набіраць папулярнасць у ЗША, яго часта глядзелі на начных сеансах у кінатэатрах, якія спецыялізуюцца на артхаусе, і ва ўніверсітэцкіх кампусах. Прэм’ера фільма ў Амерыцы адбылася на першым Нью-Ёркскім кінафестывалі[en], у гонар гэтага Паланскі быў запрошаны ў ЗША. Пасля інтэрв’ю з рэжысёрам газета «New York Post» назвала яго «анёльчыкам», а многія журналісты спачатку прынялі тады ўжо трыццацігадовага рэжысёра за «хлапчука гадоў дваццаці»[100]. «Нож у вадзе» трапіў на вокладку часопіса «Time»[101], што на той момант было «найвышэйшай пахвалой ягонай творчасці»[102].
Паланскі пражыве хлапчуком яшчэ гадоў трыццаць, а потым раптоўна ператворыцца ў драхлага старога. Затое якое гэта будзе жыццё!
Пасля ад’езду Рамана з Польшчы прадзюсар П’ер Рустанг[fr] пазнаёміў яго са сцэнарыстам Жэрарам Бракам[en][103][104], з якім яны неўзабаве пасябравалі. Іх першым сумесным сцэнарыем стаў «У чаканні Катэльбаха». Спярша з’явіліся прадзюсары, якія зацікавіліся сцэнарыем, але ў выніку далей за перамовы справа не заходзіла, студыі адмаўляліся фінансаваць фільм[105]. У студзені 1963 года П’ер Рустанг замовіў Паланскаму і Браку сцэнарый навелы для фільма-анталогіі «Найпрыгажэйшыя махлярствы ў свеце[fr]» (1964), рэжысурай эпізоду заняўся Паланскі[106]. Паколькі «Нож у вадзе» не меў поспеху ў Францыі, было вырашана месцам здымкаў абраць Амстэрдам[107]. Прыхільны прыём навелы прыцягнуў увагу крытыкаў да Паланскага, што разам з узрастаннем папулярнасці «Нажа ў вадзе» дало рэжысёру магчымасць наведаць Лондан і абзавесціся новымі сувязямі ў кінаіндустрыі[108]. Папрацаваўшы з прадзюсарамі Майклам Клінгерам[en] і Тоні Тэнсерам[en], Паланскі і Брак за сямнаццаць дзён напісалі сцэнарый да фільма «Агіда» (1965)[109][110]. На галоўную ролю маладой жанчыны, якая пакутуе паранаідальнай шызафрэніяй і страхам перад мужчынамі, рэжысёр паклікаў Катрын Дэнёў[111]. Адзін з акцёраў фільма Х’ю Фатчэр[en] пазней расказваў, што рэжысёр быў «запальчывым і ўвесь час крычаў на астатніх», а Джэймс Вілерс[en] казаў, што Паланскі «тыповы Напалеон». Выканаўчы прадзюсар Майкл Клінгер узгадваў, што на працягу васьмі тыдняў, што ішлі здымкі, Паланскі забараняў Дэнёў весці палавое жыццё, каб яна лепш ужылася ў ролю сваёй гераіні[112]. «Агіда» мела міжнародны поспех і прынесла Паланскаму прэмію ФІПРЭСІ і «Сярэбранага мядзведзя» Берлінскага кінафестывалю[113]. І крытыкі, і гледачы адзначылі «тонкую аператарскую працу»[114], таксама крытыкі аднадушна называлі Паланскага самабытным, таленавітым і найбольш значным рэжысёрам таго часу[115]. Яны пісалі, што «нудны на першы погляд», фільм спалучаў у сабе «глыбіню, выдасканаленасць, разуменне сапраўднай сутнасці таго, што адбываецца на экране»[116]. Пітэр Брэдшоў пісаў у «The Guardian»: «Гэты надзвычай агідны, пужаюча пераканаўчы псіхалагічны трылер — рэдкасць, жудасны фільм, у якім жанчына здзяйсняе злачынства»[117]. У 1967 годзе Альфрэд Хічкак, гаворачы пра «разнос, які ўчынілі крытыкі пасля прэм’еры „Псіха“», адзначаў, што «той жа самы кінакрытык у рэцэнзіі на „Агіду“ ахрысціў тварэнне Паланскага класічным псіхалагічным трылерам у духу „Псіха“»[116].
Поспех «Агіды» прымусіў Тэнсера і Клінгера пагадзіцца на здымкі яшчэ аднаго фільма Паланскага і Брака[118]. Сцэнарый «У чаканні Катэльбаха» быў перайменаваны ў «Тупік» (1966). Наступны фільм Паланскага здымалі на астраўку Ліндзісфарн[en] у Нартамберлендзе, дзе знаходзіўся замак, які паслужыў галоўным месцам дзеяння карціны. Па сюжэце фільма маладая жанчына (у выкананні Франсуазы Дарлеак) і яе муж (у выкананні Дональда Плезенса) сутыкаюцца з двума гангстэрамі, якія няспешна тэрарызуюць пару. Фільм адсылаўся да п’ес Сэмюэла Бекета, з якіх запазычана паэтыка тэатра абсурду; стасункі галоўных герояў з гангстэрамі набываюць нечаканы характар і ў той жа час прыводзяць да разрыву шлюбу[119]. «Тупік» выклікаў захапленне сярод крытыкаў і ўдастоіўся «Залатога мядзведзя» за найлепшы фільм на Берлінскім кінафестывалі[120]. Амерыканскі артхаусны кінакрытык Джонатан Разенбаўм прызнаў «Тупік» «адной з найлепшых і найчысцейшых прац» Паланскага[121]. Поспех «Агіды» і «Тупіка» зрабіў Паланскага даволі вядомым рэжысёрам. Ён вельмі дбайна займаўся сваім іміджам, для таго каб СМІ і папарацы[en] праявілі да яго інтарэс — ён набыў таўнхаус[en] у прэстыжным лонданскім раёне Белгрэйвія[en] і ўладкаваў яго ў незвычайным стылі (напрыклад, адзін са столікаў быў зроблены ў выглядзе чалавека, які стаіць на карачках), вадзіў раскошныя машыны, наведваў начныя клубы ў кампаніі прыгожых жанчын, правакаваў канфлікты на канферэнцыях і публічных выступах[122].
Наступнай карцінай Рамана Паланскага стаў «Танец вампіраў» (1967), фільм брытана-амерыканскай вытворчасці па замове амерыканскага прадзюсара Марціна Рансохава[en]. Гэтая камедыя парадзіравала крывавыя брытанскія фільмы жахаў студыі «Hammer Films[en]»[123] і дэканструіравала[en] ўмоўнасці фільмаў жахаў (напрыклад, спроба прагнаць аднаго з вампіраў не ўдалася з-за яўрэйскага паходжання апошняга)[124]. Паланскі выканаў адну з галоўных роляў — нязграбнага вучня прафесара-знішчальніка вампіраў, якога сыграў Джэк Мак-Гоўрэн[en]. Галоўная жаночая роля дасталася Шэран Тэйт. Паланскі пазнаёміўся з ёй на вечарынцы перад пачаткам здымкаў фільма, якую зладзіў Рансохаў. Здымкі фільма праходзілі ў Італіі, у Даламітавых Альпах. Там жа Паланскі і Тэйт пачалі афіцыйна сустракацца[заўв 2]. Сам фільм, які падвергнуўся значнаму ўмяшанню з боку Рансохава (было выразана каля 20 хвілін арыгінальнага матэрыялу)[126] і быў пераіменаваны ў «Бясстрашных забойцаў вампіраў», аказаўся мастацкай катастрофай у Злучаных Штатах; кінакрытык Роджэр Эберт з’едліва напісаў, што падчас кінапаказу, на якім ён прысутнічаў, ніхто не смяяўся, а «адзін або два чалавекі нават плакалі»[127]. Для амерыканскага пракату фільм нават быў пераагучаны «на амерыканскі манер», у выніку чаго музыку Камэды стала амаль не чуваць[128][заўв 3]. 108-хвілінная рэжысёрская версія была цёпла прынята ў Францыі і Італіі[130].
Амерыканскі перыяд (1968—1976)
У 1968 годзе разам з Тэйт і Кшыштафам Камэдай Паланскі пераехаў у Галівуд, дзе наладзіў супрацоўніцтва з прадзюсарам Робертам Эвансам[en][130][заўв 4]. Апошні даў рэжысёру прачытаць раман жахаў «Дзіця Размары» Айры Левіна[en], які настолькі спадабаўся Паланскаму, што той асабіста напісаў сцэнарый[132]. Галоўная гераіня аднайменнага фільма 1968 года — Размары Вудхаўс у выкананні Міі Фэраў[en], са сваім мужам Гаем, якога сыграў Джон Касавеціс[en], пераязджаюць у стары дом і знаёмяцца з новымі суседзямі, сям’ёй Косцевет у выкананні брадвейскіх зорак Рут Гордан[en] і Сідні Блэкмер[en]. Цяжарнасць Размары суправаджаецца злавеснымі відзеннямі і падзеямі. Паступова яна даведаецца, што яе муж і суседзі пакланяюцца Сатане[133][134]. «Дзіця Размары» зарабіла рэпутацыю сапраўднага шэдэўра жанру жахаў на тэму сатанізму. Ён таксама аналізуецца ў рэчышчы фемінісцкай крытыкі і часта адзначаецца як адзін з найлепшых фільмаў жахаў, дзе апавяданне вядзецца ад асобы жанчыны[135]. Пасля прэм’еры крытыкі і гледачы аднагалосна ўсхвалялі фільм[136]. Стужка ўратавала студыю «Paramount» ад банкруцтва і зрабіла Мію Фэраў і Рамана Паланскага сапраўднымі зоркамі[137]. Увагу рэцэнзентаў прыцягнуў саўндтрэк фільма, які нагадваў калыханку. Гэта была апошняя праца Кшыштафа Камэды з Паланскім і перадапошні саўндтрэк, напісаны ім для кіно[заўв 5][139]. Фільм таксама стаў самым касавым у кар’еры Паланскага, сабраўшы ў 35-40 разоў больш за свой бюджэт, які складаў 2,3 мільёна долараў[140]. Пазней Міа Фэраў называла Паланскага «смелым і таленавітым чалавекам, вельмі важным для сусветнай культуры»[141].
20 студзеня 1968 года Раман Паланскі ажаніўся з Шэран Тэйт[142]. У тым жа годзе рэжысёра запрасілі ў журы 21-га Канскага кінафестывалю, але з-за майскіх падзей 1968 года[en] фестываль быў спынены без прысуджэння ўзнагарод[143]. Паланскі напісаў сцэнарый да фільма «Дзень на пляжы» (1970), які пазней спрадзюсіраваў. Фільм мараканца Сімона Хесера, зняты ў Даніі, не меў поспеху і паказваўся на кінафестывалях[144] і ў абмежаваным пракаце[145]. У тым жа годзе Паланскі напісаў сцэнарыі двух эратычных эпізодаў для пастаноўкі «О, Калькута![en]» Кенета Тайнена[en], але з прычын, звязаных з бюджэтнымі абмежаваннямі, сцэнарыі засталіся незадзейнічанымі[145].
У лютым 1969 года Паланскі сыграў п’яніцу ў эпізадычнай ролі ў фільме «Чароўны хрысціянін[en]» Джозефа Мак-Грата[en]. У сакавіку разам са сцэнарыстам Іванам Мофатам[en] ён прыступіў да напісання сцэнарыя пра жыццё Паганіні, але кінуў яго дзеля працы над праектам «Смерць Донера». Сцэнарый грунтаваўся на рэальнай гісторыі пра ранніх пасяленцах, якія сталі ахвярамі канібалаў[en]. Да красавіка Раман спыніў працу і над гэтым сцэнарыем, але пагадзіўся стаць рэжысёрам фільма пра дэльфінаў-забойцаў «Дзень дэльфіна[en]». Тады ж Раман з Шэран знялі асабняк у Лос-Анджэлесе па адрасе Сьела-драйв, 10050[en] за тысячу дзвесце долараў у месяц[146].
У ноч з 8 на 9 жніўня 1969 года члены секты «Сям’я», якую ўзначальваў музыка-аматар Чарлз Мэнсан, па яго ўказанні праніклі ў асабняк на Сьела-драйв і жорстка забілі Шэран Тэйт[en], якая была на дзявятым месяцы цяжарнасці (ёй было нанесена 16 удараў нажом), і чацвярых гасцей — Джэя Себрынга[en], Войцеха Фрыкоўскага[pl], Эбігейл Фолджэр[pl] і Стывена Пэрэнта[it]. Сам рэжысёр у гэты час быў у Еўропе. Трупы на наступную раніцу знайшла хатняя прыслужніца, агент Паланскага Біл Тэнант першым паведаміў рэжысёру пра смерць жонкі[147]. 19 жніўня Паланскі зладзіў прэс-канферэнцыю, дзе рэзка выказаўся ў адрас тых, хто пісаў «жудасныя рэчы» пра яго жонку, там жа ён сказаў: «Тыя некалькі гадоў, што мне пашчасціла правесці побач з ёй, самы шчаслівы час у маім жыцці»[148]. Пасля трагедыі Паланскі кінуў працу над «Днём дэльфіна», праз некалькі гадоў фільм быў зняты Майкам Нікалсам[149].
Даўняй марай Рамана было паставіць фільм па п’есе Уільяма Шэкспіра. Аднойчы, катаючыся на лыжах, ён успомніў пра гэтую мару і «загарэўся» ідэяй экранізаваць «Макбета[en]»[150]. Сцэнарый ён пісаў сумесна з Кенетам Тайненам[en]. Разглядаць сцэнарый для вытворчасці доўгі час не хацела ніводная з буйных студый[151]. У рэшце рэшт паўтара мільёны на здымкі выдзеліў Х’ю Хефнер, а пасля гэтага «Columbia» пагадзілася стаць дыстрыб’ютарам фільма і дадала яшчэ 925 тысяч долараў[152]. Здымкі фільма пачаліся ў першым тыдні кастрычніка 1970 года ва Уэльсе, у нацыянальным парку Снаўдонія[en][153]. Інтэр’еры здымалі ў павільёнах на студыі ў Шэпертане[en][154]. Здымкі былі скончаны ў красавіку 1971 года, яшчэ дзевяць месяцаў занялі мантаж і агучванне фільма[155]. «Макбет» (1971) быў ацэнены некаторымі крытыкамі як выключна «жорсткі ў сваім матываваным гвалце»[156], адзначалася, што ў карціне адлюстравана «халодная, варварская атмасфера п’есы Шэкспіра»[157]. Іншыя ж выданні правялі паралелі зместу фільма з асабістым жыццём Паланскага. Кевін Лаёнс казаў, што «гэта моцны фільм, напоўнены нянавісцю і кіпучымі страсцямі, свайго роду акт экзарцызму… Жудасныя падзеі 8 жніўня 1969 года надалі куды больш вынаходлівай сілы, чым бард з берагоў Эйвана»[158]. Але многія крытыкі і хвалілі Паланскага за стварэнне «змрочнай, захапляльнай атмасферы», за «бліскучую прапрацоўку драбнюткіх дэталяў» і ўменне нагнятаць «адчуванне нарастаючага страху»[159]. Нацыянальны савет кінакрытыкаў ЗША прызнаў «Макбета» Паланскага найлепшым фільмам года[160].
У 1972 годзе Раман Паланскі з’ехаў у Італію, дзе паводле сцэнарыя Брака па замове прадзюсара Карла Понці зняў яшчэ адзін фільм пра вар’яцтва. Абсурдысцкая камедыя «Што?» (1972) апавядае пра амерыканку Нэнсі, якая ў пошуках прыгод трапляе ў пансіён, напоўнены дзіўнымі і эксцэнтрычнымі людзьмі. Фільм Паланскага і Брака павінен быў нагадваць аповесці Люіса Кэрала «Алісіны прыгоды ў дзівоснай краіне» і «Скрозь люстэрка, і што ўбачыла там Аліса[en]»[161], аднак ён не меў поспеху ў крытыкаў. Паланскага абвінавачвалі ў дубліраванні ўмоўнасцяў камедыі абсурду, якую ён высмейваў у фільме «Тупік»[162], а з часам дадалася і крытыка сексісцкіх дыялогаў[163]. Эберт пісаў пра фільм: «Цікава, колькі Карла Понці заплаціў Раману Паланскаму за гэты фільм. 10 цэнтаў было б, напэўна, занадта вялікім коштам»[164].
Пасля таго як Паланскі завяршыў працу над фільмам «Што?», прадзюсар Роберт Эванс[en] разам з акцёрам Джэкам Нікалсанам пераканалі яго зняць «Кітайскі квартал» (1974) па сцэнарыі Роберта Таўна[en][165]. Герой «Кітайскага квартала», прыватны дэтэктыў Дж. Дж. Гіцес у выкананні Нікалсана, даведваецца пра карупцыйную схему ў адміністрацыі Лос-Анджэлеса, у выніку ажыццяўлення якой плануецца пазбавіць горад доступу да вады. Сцэнарый Таўна заснаваны на рэальнай гісторыі мільянера Уільяма Малхоланда[en], які здабыў багацце на арашэнні каліфарнійскіх палёў[166]. Таўн адразу пісаў сцэнарый пад Нікалсана, а на іншыя галоўныя ролі Паланскі запрасіў Фэй Данаўэй і Джона Х’юстана[167]. У эпізадычнай ролі ў фільме з’явіўся і сам Паланскі, які сыграў аднаго з бандытаў, што парэзалі твар Гіцесу ў знак сур’ёзнасці пагроз карупцыянераў[168]. Рэжысёр перапісаў канцоўку карціны, прыбраўшы ноту надзеі, якая прысутнічала ў сцэнарыі Таўна[169][170]. Пазней газета «The New York Times» назаве фінал «Кітайскага квартала» «адным з самых песімістычных у амерыканскім кінематографе»[170]. Кампазітарам фільма выступіў Джэры Голдсміт[en], які да гэтага паспеў папрацаваць над некалькімі фільмамі серыі «Планета малпаў[en]» і серыялам «Змрочная зона[en]». Першапачаткова аператарам фільма значыўся Стэнлі Картэс[en], але ён дрэнна спраўляўся з новым здымачным абсталяваннем, і здымкі моцна зацягваліся. Праз дзевяць дзён працы ён быў звольнены і яго месца заняў Джон Алонса[en][171]. На папярэдніх праглядах фільм здаваўся ўсім «дарагім правалам», сам Паланскі лічыў, што фільм «нядрэнны», хаця «крыху задоўгі… нейкі бясконцы»[172]. Тым не менш «Кітайскі квартал» меў вялізны поспех, быў намініраваны на «Оскар» у 11 катэгорыях (прэмію атрымаў толькі Роберт Таўн за найлепшы арыгінальны сцэнарый[en])[173] і атрымаў чатыры «Залатыя глобусы» (найлепшы сцэнарый[en], найлепшы рэжысёр[en], найлепшы фільм — драма[en], найлепшы акцёр — драма[en])[174]. «Кітайскі квартал» заняў першае месца ў чытацкім апытанні газеты «The Guardian» у 2010 годзе як найлепшы фільм усіх часоў[175].
Пасля «Кітайскага квартала» Паланскі вырашыў крыху адпачыць ад кінематографа і ў тым жа годзе паставіў оперу Альбана Берга[en] «Лулу[en]» на фестывалі мастацтваў у прыгарадзе Рыма, Спалета. Прэм’ера была паспяховай, у фінале пастаноўкі гледачы апладзіравалі стоячы, а рэжысёру сталі рэгулярна паступаць прапановы аб працы ў оперным тэатры[176].
2 кастрычніка 1975 года Паланскі патэлефанаваў прэзідэнту студыі ParamountБары Дылеру[en] і дамовіўся, што паставіць фільм паводле рамана Ралана Тапора[en] «Прывідны жылец[en]»[177]. У 1976 годзе Паланскі з’ехаў у Еўропу на здымкі франка-амерыканскага фільма, сцэнарый да яго напісаў Жэрар Брак[178], назву фільма змянілі на больш простую «Жылец»[177]. Фільм вельмі блізкі па духу да іншых клаўстрафобных трылераў Паланскага «Агіда» і «Дзіця Размары», з якімі «ўтварае свайго роду трылогію»[177]. Рэжысёр сам выканаў галоўную ролю Трэлкоўскага, выхадца з Польшчы, які жыве ў шматкватэрным доме сярод назойлівых і дэспатычных суседзяў. З часам умяшанне суседзяў у жыццё Трэлкоўскага ўзмацняецца і даводзіць яго да апагею параноі. Прэм’ера фільма адбылася ўжо 26 мая 1976 года на 29-м Канскім кінафестывалі[177]. Фільм адразу ж выклікаў бурную рэакцыю крытыкаў: напрыклад, Бэн Сакс сказаў пра «Жыльца», што гэта фільм з чорным гумарам і «верагодна, самы кафкіянскі з усіх фільмаў рэжысёра»[179], а Кім Морган нават убачыла ў ім адсылкі да Дастаеўскага[180]. Цяпер «Жылец» лічыцца шэдэўрам Паланскага[181], а таксама «адным з самых змрочных і асабістых выяў душэўнага вар’яцтва, калі-небудзь знятых у кіно»[182]. Пасля выхаду «Жыльца» на экраны ў 1976 годзе Паланскі атрымаў французскае грамадзянства. Па запрашэнні Баварскай дзяржаўнай оперы[en] ён адправіўся ў Мюнхен, дзе паставіў оперу «Рыгалета» Джузэпэ Вердзі. Яе прэм’ера ў кастрычніку 1976 года ў Нацыянальным тэатры Мюнхена была з захапленнем сустрэта публікай[183]. Тады ён атрымаў прапанову зняць фільм па кнізе Лоўрэнса Сандэрса «Першы смяротны грэх» (англ.: The First Deadly Sin, 1973), сцэнарый павінен быў напісаць Таўн[184], а ў галоўных ролях планавалася задзейнічаць Фрэнка Сінатру і Настассю Кінскі[185].
Англа-французскі перыяд (1977—1999)
Раман Паланскі ў 1977 годзе.
Пасля вяртання ў ЗША ў пачатку 1977 года Паланскі планаваў падаць заяву на грын-карту[186]. Аднак 11 сакавіка 1977 года Рамана Паланскага затрымала паліцыя па абвінавачванні ў згвалтаванні трынаццацігадовай Саманты Гейлі напярэдадні вечарам[187]. 24 сакавіка акруговы пракурор Роджэр Гансан прад’явіў яму абвінавачанне[188]. Першапачаткова Паланскі адмаўляў сваю віну[189]. Падчас судовага разбору рэжысёр і яго адвакат прапанавалі міравое пагадненне, у адпаведнасці з якім Паланскі прызнаў бы сябе вінаватым толькі ў найлягчэйшым з пунктаў абвінавачвання, суддзя ж меў намер пасадзіць Паланскага ў турму[190]. Пасля судовага працэсу рэжысёр пакінуў краіну да вынясення прысуду, далейшая кар’ера ў ЗША аказалася немагчымай[191]. Імклівае падзенне Паланскага ў вачах грамадскасці неадкладна адбілася і на яго становішчы ў кінаіндустрыі. Кіраўніцтва студыі «Columbia» даслала яму апавяшчэнне, што «больш не мае патрэбы ў яго паслугах» рэжысёра «Першага смяротнага граху»[заўв 6][192].
Нягледзячы на спрэчкі, звязаныя са справай Гейлі, дзякуючы дапамозе французскага рэжысёра і прадзюсара Клода Беры[en] Паланскі вырашыў ажыццявіць адаптацыю рамана Томаса Хардзі «Тэс з роду д’Эрбервіляў[en]» (1891)[193]. У 1978 годзе Паланскі сумесна з Жэрарам Бракам прыступілі да напісання сцэнарыя, пазней, ім у дапамогу быў наняты Джон Браўнджон[194]. У 1979 годзе фільм выйшаў пад назвай «Тэс». Здымкі англійскай глыбінкі праходзілі на поўначы Францыі (Нармандыя і Брэтань). Карціна даволі дакладна прытрымліваецца сюжэту рамана і прысвечана стыгме адрынутасці з боку супольнасці, што зараз успрымаецца ў аўтабіяграфічным кантэксце. Фільм апавядае пра складаны лёс дзяўчыны па імені Тэс, якая даведаецца, што, магчыма, належыць да арыстакратычнага роду д’Эрбервіляў. Яна адпраўляецца да далёкіх сваякоў, але становіцца ахвярай згвалтавання. Тэс на экране ўвасобіла 17-гадовая Настасся Кінскі[195]. Паланскі абраў Кінскі на галоўную ролю, бо яна нагадвала яму пра Шэран Тэйт, у іх абедзвюх нават дні нараджэння былі ў адзін дзень — 24 студзеня[193]. Аднак вытворчы працэс быў для рэжысёра няпростым досведам. Большая частка фільма здымалася на натуры, часта ішлі дажджы і перашкаджалі здымкам, практычна ўсе дэкарацыі пабудоў даводзілася выбудоўваць у натуральную велічыню. Падчас здымак памёр аператар Джэфры Ансварт[196]. Агульны бюджэт фільма склаў 12 200 000 долараў, што зрабіла яго самым дарагім на той момант фільмам, знятым на тэрыторыі Францыі[197]. Пракат фільма ў ЗША і Вялікабрытаніі выратаваў яго ад фінансавай катастрофы, якую прадвесцілі дрэнныя водгукі французскіх крытыкаў[198]. «Тэс» атрымала прэмію «Оскар» у трох намінацыях: Найлепшая аператарская праца, Найлепшая праца мастака-пастаноўшчыка, Найлепшы дызайн касцюмаў; «Залаты глобус» у дзвюх намінацыях: Найлепшы замежны фільм, Новая зорка года (актрыса); «Сезар» у трох намінацыях: Найлепшы фільм, Найлепшы рэжысёр, Найлепшая праца мастака-пастаноўшчыка[199]. У нашы часы «Тэс» «агульнапрызнана лічыцца адным з самых раскошных гістарычных фільмаў»[200].
У 1981 годзе ён ненадоўга вярнуўся ў Польшчу, дзе паставіў п’есу «Амадэй[en]» Пітэра Шэфера ў Варшаўскім «Тэатры на Волі[en]», у якой сам жа выканаў галоўную ролю Моцарта[201]. Але калі ён з’ехаў у Парыж у снежні 1981 года, у выніку аб’яўлення ваеннага становішча свабодная мастацкая дзейнасць у Польшчы аказалася немагчымай[202]. Паланскі занадта позна прыняў рашэнне экранізаваць п’есу Шэфера, бо за яе рэжысуру ўжо ўзяўся Мілаш Форман[203]. У 1983 годзе Паланскі пачаў працу над аўтабіяграфічнай кнігай[141], а ў 1984 годзе яна была апублікавана на англійскай мове пад назвай «Раман» (англ.: Roman). У тым жа годзе ён пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай Эманюэль Сенье[204]. Яго доўгая адсутнасць у свеце кіно была перапынена, калі Паланскі атрымаў магчымасць зняць фільм «Піраты» (1986), здымку якога планаваў ажыццявіць яшчэ ў 1974 годзе. Камедыйны сюжэт фільма расказваў гісторыю капітана пірацкага карабля Рэда і яго вернага памочніка па мянушцы Жабяня. Сцэнарый на 98 старонак Паланскі напісаў сумесна з Жэрарам Бракам і Джонам Браўнджонам[205]. Спецыяльна для фільма быў пабудаваны карабель у натуральную велічыню водазмяшчэннем 14 000 тон[206]. Натурныя здымкі праходзілі ў Тунісе, а павільённыя ў Парыжы[207]. Галоўную ролю выканаў Уолтэр Матаў[en][208]. Па выніку фільм расчараваў крытыкаў, стаўшы адначасова мастацкім і камерцыйным правалам. Прычына дрэннага прыёму «Піратаў» заключалася ў пастаянным яго параўнанні, не на карысць апошняга, з класічным фільмам «Адысея капітана Блада[en]» (1935) Майкла Кёртыса[209][210]. Пол Вернер казаў: «Тое, што так добра працавала ў „Танцы вампіраў“, тут пайшло на дно разам з усёй камандай»[211]. Крытыкі таксама адзначалі дрэнны мантаж фільма, з-за чаго ён атрымаўся занадта зацягнутым, моцна правісаў па дынаміцы і ў выніку атрымаўся «фільмам пра піратаў без боек»[207]. Але некаторыя дзеячы індустрыі, наадварот, станоўча адазваліся пра фільм, так, напрыклад, Стэнлі Кубрык назваў «Піратаў» «смелым і дзёрзкім шэдэўрам»[212]. Пазней фільм атрымаў дзве прэміі «Сезар» і быў намініраваны на «Оскар»[212].
Пасля правалу «Піратаў» Паланскі вырашыў зняць больш інтымны, не касцюміраваны псіхалагічны трылер. «З самага пачатку я хацеў зняць фільм у горадзе, у якім жыву», — пазней узгадваў рэжысёр[213]. Разам з Бракам ён прыдумаў сюжэтную аснову фільма пад працоўнай назвай «Парыжскі праект». У выніку на карціну было выдаткавана 20 мільёнаў долараў, на галоўную ролю быў запрошаны Харысан Форд, а галоўная жаночая роля была аддадзена каханай Паланскага Эманюэль Сенье. Фільм атрымаў назву «Нястрымны» (1988)[214]. Натхнёны працамі Альфрэда Хічкока і Фрыца Ланга, фільм апавядаў пра кардыёлага ў выкананні Форда, жонка якога знікае пры загадкавых абставінах падчас іх сумеснага візіту ў Парыж. Пры працы над сцэнарыем Паланскаму дапамагалі Джэф Грос, Жэрар Брак і Роберт Таўн[215]. Здымкі карціны сталі аднымі з самых беспраблемных у кар’еры рэжысёра[216]. Крытыкі хвалілі «Нястрымнага» за эфектную рэжысуру[217][218], хаця знайшліся і тыя, хто быў расстроены адсутнасцю нават намёкаў на сюррэалізм, якім быў вядомы Паланскі[219].
У пачатку лістапада 1989 года «Warner Brothers» прапанавала Паланскаму адаптаваць і зняць кінаверсію рамана Міхаіла Булгакава «Майстар і Маргарыта». Ён узяўся за адаптацыю, але пазней студыя перапыніла працу над сцэнарыем[220]. У той жа час хадзілі чуткі, што рэжысёру прапаноўвалі экранізаваць «Парфумера[en]», «Мэры Райлі» і «Адрынутых[en]»[220].
У 1991 годзе Паланскі ўзначаліў журы 44-га Канскага кінафестывалю[221] і прысудзіў «Залатую пальмавую галіну» фільму Джоэла і Ітана Коэнаў «Бартан Фінк[en]» (1991)[222]. Рашэнне журы выклікала спрэчкі, бо фільм Коэнаў таксама быў удастоены ўзнагарод за найлепшую рэжысуру і найлепшую мужчынскую ролю (Джон Туртура)[222]. Увосень таго ж года Паланскі зняўся ў сатырычным трылеры «Назад у СССР[en]» Дэрана Сарафяна[en]. Фільм выйшаў у пракат у лютым 1992 года і атрымаў халодныя водгукі крытыкаў, сабраўшы ў пракаце каля 400 тысяч долараў[223]. Бытуе чутка, што прыкладна ў той жа час Паланскі нібыта незаконна прыехаў у ЗША, для таго каб у доме інвестара Макса Павелскі ў Беверлі-Хілз зняць кінаадаптацыю рамана Дафны дзю Мар’е «Рэбека[en]». Паводле чутак, у фільме бралі ўдзел зоркі ўзроўню Ніколь Кідман, а акцэнт фільма рабіўся на садамазахісцкіх кампанентах сюжэту. Фільм так ніколі і не выйшаў на экраны, а біёграф рэжысёра Крыстафер Сэндфард, збіраючы інфармацыю пра гэты фільм, пісаў, што дзве яго крыніцы, якія ў той час блізка кантактавалі з Паланскім, прасілі не называць іх імёнаў[224].
У 1992 годзе, натхнёны карцінай Эдрыяна Лайна[en] «Ракавой цягай[en]» (1987), Паланскі вырашыў змяніць эстэтыку сваіх фільмаў. Французскі прадзюсар Ален Сард[en] прапанаваў яму экранізацыю рамана Паскаля Брукнера[en] «Горкі месяц»[225]. Паланскі і Брак напісалі сцэнарый разам з англійскім аўтарам Джонам Браўнджонам, абнавіўшы змест рамана, дзеянне якога адбывалася ў 70-х гадах XX стагоддзя. Насуперак першакрыніцы Брукнера, у сцэнарый былі прыўнесены элементы мультыкультуралізму[en], якія французскі пісьменнік шчыра ненавідзеў[226]. Фільм «Горкі месяц» выйшаў на экраны ў 1992 годзе. Па сюжэце, муж і жонка ў марскім круізе знаёмяцца з дзіўнаватай шлюбнай парай, пісьменнікам Оскарам у выкананні Пітэра Каёці[en] і яго маладой жонкай — францужанкай Мімі, якую сыграла Эманюэль Сенье. Пасля знаёмства Оскар расказвае маладому чалавеку гісторыю сваіх любоўных адносін з Мімі. «Горкі месяц» выклікаў неадназначную рэакцыю крытыкаў: некаторыя з іх убачылі ў фільме асабістую гісторыю рэжысёра[227][228][229], іншыя лаялі фільм за гратэскны сцэнарый, дрэнную пастаноўку і вялікі акцэнт на меладраматызм[230][231][232]. Крытыкі параўноўвалі фільм Паланскага з карцінай Луі Маля «Шкода» (1992), на карысць апошняга. Тым не менш, у некаторых колах «Горкі месяц» лічыцца культавым фільмам[233].
У 1993 годзе Паланскі сыграў адну са сваіх першых галоўных роляў у фільме іншага рэжысёра Джузэпэ Тарнаторэ «Чыстая фармальнасць[en]» (1994). Паланскі выканаў ролю дэтэктыва, які арыштаваў няўдачлівага пісьменніка ў выкананні Жэрара Дэпардзьё[234]. У 1994 годзе Паланскі перанёс на вялікія экраны спектакль Арыэля Дорфмана «Смерць і дзяўчына». Фільм апавядае пра супрацьстаянне жонкі (Сігурні Уівер) паўднёваамерыканскага адваката і яго госця (Бен Кінгслі), у якім жанчына пазнае свайго былога ката ваенных часоў. Здымкі занялі дзесяць тыдняў і праходзілі ў асноўным у павільёнах студыі, а натурныя сцэны здымалі на паўночным захадзе Іспаніі[235]. Экранізацыя п’есы Дорфмана атрымала высокую ацэнку крытыкаў за клаўстрафобную атмасферу і ролю другога плана Сцюарта Уілсана[en], які ўвасобіў збянтэжанага мужа былой ахвяры[236][237]. У параўнанні з п’есай Дорфмана, пазбаўленай якой-небудзь канкрэтнай канцоўкі, фільм Паланскага меў больш правакацыйны фінал[238]. У водгуках на фільм пісалі, што рэжысёр надзяліў персанажа, сыгранага Кінгслі, аўтабіяграфічнымі рысамі[239].
У 1994 годзе Раман Паланскі выканаў невялікую ролю ў камедыйным трылеры Мішэля Блана «Смяротная стома[en]»[240]. У 1996 годзе ён планаваў зняць экранізацыю аповесці Дастаеўскага «Двайнік[ru]»[241] пра сутыкненне двайнікоў, дзе абедзве галоўныя ролі павінен быў сыграць Джон Траволта[242]. Аднак на здымачнай пляцоўцы высветлілася, што рэжысёр дадаў сцэну, у якой галоўны герой павінен быў з’явіцца аголеным[243]. Траволта наадрэз адмовіўся працягнуць здымкі і без тлумачэнняў з рэжысёрам адляцеў з Парыжа, пакінуўшы ў здзіўленні 250 чалавек на здымачнай пляцоўцы[244][245]. Паланскі пасля пракаментаваў гэты эпізод: «Столькі народу ўклалі вялізныя намаганні ў гэты праект, і тут зусім раптоўна ўсё развальваецца на часткі. П’ер Гуфруа, які даўно працуе са мной у якасці мастака-пастаноўшчыка, плакаў, калі прыйшлося дэмантаваць дэкарацыі… Як можа Траволта, які атрымлівае за фільм заробак у 20 млн долараў, паводзіць сябе такім дурным чынам?»[246][247] З асуджэннем дзеянняў Траволты выступілі і іншыя рэжысёры, у прыватнасці, Дэвід Лінч[248].
У 1997 годзе рэжысёра зацікавіў сцэнарый Энрыке Урбісу[en] па кнізе Артура Перэс-Рэвертэ[en] пад назвай «Клуб Дзюма[en]». Запрасіўшы Джона Браўнджона да супрацоўніцтва, яны разам унеслі радыкальныя змены ў сцэнарый. Галоўны герой антыквар атрымлівае загадкавую кнігу, напісаную нібыта самім Сатаной, затым ён становіцца мішэнню таямнічай секты. З добра апранутага іспанца ў арыгінале герой ператварыўся ў звычайнага жыхара Нью-Ёрка, а роля дасталася Джоні Дэпу[251], з якім рэжысёр пазнаёміўся ў маі 1997 года на Канскім кінафестывалі[252]. Фільм атрымаў назву «Дзявятая брама» і выйшаў на экраны ў 1999 годзе. Карціна была добра сустрэта як крытыкамі, так і гледачамі. Крытыкі параўноўвалі фільм з карцінай Стэнлі Кубрыка «З шырока заплюшчанымі вачыма[en]» (1999)[253] і «Дзіцём Размары», а самога Паланскага абвінавачвалі ў тым, што ён «звар’яцеў» на сатанізме. Рэжысёр жа казаў: «Я ніколі не верыў у акультызм ці д’ябла. І зусім не рэлігійны»[254]. «Дзявятая брама» прынесла рэжысёру ўзнагароду Еўрапейскай кінаакадэміі, а таксама шэраг больш дробных прызоў. Пазней сам Паланскі казаў, што яго пятнаццаты фільм выйшаў «нядрэнным» і «забаўным», але што ён «нічога сур’ёзнага» з сябе не ўяўляе[255]. Фільм у пракаце зарабіў 57 мільёнаў долараў і стаў адным з самых касавых у кар’еры рэжысёра на той час[256].
Англа-французскі перыяд (2000—2010)
Раман Паланскі і Эдрыен Броўдзі ў 2002 годзе.
Пасля выхаду фільма «Дзявятая брама» Паланскі вырашыў заняцца чымсьці кардынальна адрозным ад усяго таго, што здымаў дагэтуль. Увосень 1999 года ён прачытаў аўтабіяграфію Уладыслава Шпільмана[en], кампазітара, які перажыў нямецкае ўварванне ў Польшчу. Кніга апавядала пра яго знаходжанне ў Варшаўскім гета і пра разбурэнне польскай сталіцы ў выніку Варшаўскага паўстання[257]. Хаця першая спроба зняць гісторыю Шпільмана была зроблена адразу пасля Другой сусветнай вайны, у выніку ўмяшання камуністычных уладаў быў зняты фільм «Непакораны горад» (польск.: Miasto nieujarzmione) (1950), які меў мала агульнага з зыходным матэрыялам[258]. У межах брытана-нямецка-французска-польскай сумеснай вытворчасці Паланскі зняў ваенную драму «Піяніст» (2002) па сцэнарыі Рональда Харвуда[en]. Ролю Шпільмана выканаў Эдрыен Броўдзі, а аператарам стаў Павел Эдэльман[259]. Паланскі бачыў тон фільма абсалютна выразна — без ярка выяўленых сімпатый і антыпатый. Ён не жадаў нічога «сентыментальнага і паказнога» ні ад акцёраў, ні ад аператара[260]. Натурныя здымкі фільма праходзілі ў Польшчы, а павільённыя — у Берліне[261]. Фільм меў вялікі поспех і атрымаў мноства ўзнагарод, сярод якіх «Залатая пальмавая галіна» 55-га Канскага кінафестывалю, дзе паказ фільма скончыўся васьміхвіліннымі апладысментамі стоячы[262]. Фільм таксама атрымаў прэмію «Сезар» у дзвюх катэгорыях і «Оскар» у трох катэгорыях (найлепшая рэжысура, найлепшы адаптаваны сцэнарый, найлепшая мужчынская роля)[263]. Пры бюджэце ў 35 мільёнаў долараў «Піяніст» сабраў у пракаце 120 мільёнаў[264]. У Заходняй Германіі фільм быў уключаны ў праграму па гісторыі ва ўсіх сярэдніх школах[265]. Фільм азнаменаваў трыумфам позні перыяд творчасці Паланскага. У амаль сямідзесяцігадовым узросце рэжысёр стаў, магчыма, больш запатрабаваным, чым калі-небудзь раней[265]. Пасля поспеху фільма Паланскі прыехаў у Польшчу, дзе сыграў адну з галоўных роляў у фільме Анджэя Вайды «Помста» (2002), знятага па камедыі Аляксандра Фрэдра[en][266]. Крытыкі засталіся задаволеныя ігрой Паланскага, адзначаючы, што «ў яго ёсць стыль і дасціпнасць»[265].
У 2003 годзе Паланскі паставіў спектакль па п’есе «Геда Габлер[en]» у парыжскім тэатры Марыньі. Эманюэль Сенье выканала галоўную ролю. Пастаноўка выклікала пахвалу ў крытыкаў[267].
У 2004 годзе па парадзе жонкі Паланскі пачаў працу над новай экранізацыяй «Прыгодаў Олівера Твіста[en]»[268]. Адаптацыяй рамана займаўся Рональд Харвуд[en]. На экраны «Олівер Твіст» выйшаў у 2005 годзе. Экранізацыя рамана Чарлза Дыкенса пра хлопчыка-сірату, які гібее ў лонданскіх трушчобах, апускала ці спрашчала шэраг мудрагелістых сюжэтаў літаратурнай першакрыніцы[269]. Вытворчасць фільма каштавала амаль 60 мільёнаў долараў, аднак фінансавыя выдаткі не акупіліся: фільм сабраў у пракаце ўсяго 42,5 мільёна долараў[270]. Крытыкі назвалі фільм «занадта кансерватыўнай адаптацыяй Дыкенса»[271][272], аднак яго станоўча ацаніў пісьменнік Джон Ірвінг[en], які палічыў «Олівера Твіста» Паланскага найлепшым фільмам па рамане Дыкенса ў гісторыі кіно[273].
У 2007 годзе Паланскі зняў эпізод пад назвай «Эратычны кінатэатр» для кінаальманаха «У кожнага сваё кіно[en]», які быў падрыхтаваны спецыяльна для юбілейнага 60-га Канскага кінафестывалю 36 рэжысёрамі з 25 краін свету[275]. У тым жа годзе Паланскі зняўся ў эпізадычнай ролі ў камедыі «Час пік 3[en]», дзе сыграў французскага інспектара на пенсіі, які прыйшоў на дапамогу двум галоўным героям[274]. Тады ж шырока анансаваўся пачатак здымкаў фільма паводле рамана Роберта Харыса «Пампеі». Харыс асабіста напісаў сцэнарый спецыяльна пад рэжысёра Рамана Паланскага, у многіх інтэрв’ю ён заяўляў, што на сюжэт рамана паўплываў фільм Паланскага «Кітайскі квартал»[276]. Галоўныя ролі павінны былі выканаць Арланда Блум і Скарлет Ёхансан[277]. Аднак праца над карцінай была адкладзена на нявызначаны тэрмін — пры тым, што правы на фільм ужо набылі дыстрыб’ютары з 35 краін[278][279]. Фільм быў адменены ў верасні 2007 года з-за затрымак, выкліканых праблемамі з месцазнаходжаннем планаваных здымак і сцэнарыем, а таксама з-за набліжэння запланаванага страйку акцёраў[279].
Пасля 2010 года
У 2010 годзе Паланскі зняў фільм «Прывід пяра» па рамане Роберта Харыса. Паводле сюжэту карціны, літаратурны найміт у выкананні Юэна Мак-Грэгара пасля загадкавай смерці свайго папярэдніка бярэцца за напісанне «аўтабіяграфіі» былога брытанскага прэм’ера Адама Ланга, роля якога дасталася Пірсу Броснану. Па сюжэце карціны падзеі разгортваюцца ў Лондане, а затым у ЗША на востраве Мартас-Віньярд[en]. Аднак па прычыне таго, што ў Амерыцы Паланскі знаходзіўся ў вышуку, здымкі фільма праходзілі ў Германіі. У хуткім часе пасля заканчэння здымкаў карціны Раман Паланскі быў запрошаны на Цюрыхскі кінафестываль[en] пачэсным госцем. Аднак адразу па прылёце ў Швейцарыю 26 верасня 2009 года рэжысёр быў затрыманы швейцарскай паліцыяй. Арышт адбыўся па запыце ЗША на аснове ордэра 1978 года. Па гэтай прычыне пост-прадакшн карціны быў ненадоўга прыпынены, аднак неўзабаве рэжысёр змог вярнуцца да працы, знаходзячыся пад хатнім арыштам на сваёй швейцарскай віле. Праз зняволенне рэжысёра прэм’ера фільма на 60-м Берлінскім кінафестывалі прайшла ў яго адсутнасці. Фільм быў высока ацэнены кінакрытыкамі і ўдастоіўся шэрагу значных узнагарод: «Сярэбранага мядзведзя» Берлінскага кінафестывалю за найлепшую рэжысуру, шэсці Еўрапейскіх кінапрэмій (у тым ліку за найлепшы фільм, рэжысуру і сцэнарый), чатырох прэмій «Сезар» (за найлепшую рэжысуру, адаптаваны сцэнарый, мантаж і саўндтрэк)[280]. Крытыкі ўгледзелі ў фільме каментарый да другой вайны ў Персідскім заліве і намёк на неадназначную палітыку Тоні Блэра[281]. Кінакрытык Роджэр Эберт уключыў фільм у дзясятку найлепшых фільмаў 2010 года, адзначыўшы: «Гэты фільм — праца чалавека, які ведае, як здымаць трылер. Размераны, спакойны, упэўнены — гэты фільм планамерна стварае атмасферу саспенсу, не ўпадаючы ў залежнасць ад шоку і экшану. <…> У свае 76 гадоў Паланскі нагадвае нам пра рэжысёраў мінулага, калі прафесіяналізм шанаваўся больш, чым мудрагелістае трукацтва, а бесталковая кліпавая манера не падмяняла сабой прадуманы рытм мантажных рашэнняў»[282]. Мак-Грэгар пасля здымкаў казаў пра працу з Паланскім: «Ён легенда… Ён цудоўны, проста цудоўны, і абсалютна апраўдвае сваю рэпутацыю вялікага рэжысёра»[283]. 12 ліпеня 2010 года ўрад Швейцарыі абвясціў, што не будзе экстрадзіраваць Паланскага ў ЗША[284]. Агулам рэжысёр прабыў пад хатнім арыштам больш за 9 месяцаў.
На 68-м Венецыянскім кінафестывалі адбылася прэм’ера фільма «Разня» (2011), пастаўленага па п’есе Ясміны Рэза «Бог разні[en]». Тэма фільма — сустрэча двух нью-ёркскіх шлюбных пар, якія абмяркоўваюць сварку паміж сваімі дзецьмі. Галоўныя ролі ў фільме выканалі Кейт Уінслет, Крыстаф Вальц, Джодзі Фостэр і Джон Крыстафер Райлі. Фільм атрымаў прэмію «Сезар» за найлепшы сцэнарый[285], аднак меркаванні крытыкаў з гэтай нагоды падзяліліся. Сярод водгукаў былі пахвалы ўсяму квартэту акцёраў[286] і папрокі вымучанаму сцэнарыю[287]. Уінслет пасля здымкаў фільма казала: «Раман — адзін з самых незвычайных людзей, якіх я калі-небудзь сустракала. Гэтаму хлопцу 77 гадоў. У ім ёсць нешта іскрыстае. Ён вельмі радасна ставіцца да сваёй працы, і гэта заразліва»[288]. Адзначаючы стыль рэжысуры, дырэктар Нью-Ёркскага кінафестывалю[en] Рычард Пенья падчас амерыканскай прэм’еры фільма назваў Паланскага «паэтам маленькіх прастор… усяго ў пары пакояў ён можа стварыць цэлы свет, цэлае грамадства»[289].
На наступны год Паланскі прадставіў фільм «Венера ў футры» паводле аднайменнага рамана Леапольда фон Захер-Мазоха, а дакладней — паводле сцэнічнай адаптацыі рамана Дэвіда Айвза[291]. Фільм здымаўся ў Парыжы, з Эманюэль Сенье ў ролі прастытуткі і Мацьё Амальрыкам у ролі рэжысёра, які паступова падпарадкоўваецца волі дзяўчыны. За «Венеру ў футры» Паланскі быў узнагароджаны прэміяй «Сезар» як найлепшы рэжысёр, атрымаўшы пахвалу за разумны каментарый аб адносінах паміж сучаснымі жанчынамі і мужчынамі[292].
У 2017 годзе Паланскі зняў фільм «Заснавана на рэальных падзеях» паводле рамана Дэльфін дэ Віган[en][293]. Па сюжэце фільма, пісьменніца ў выкананні Эманюэль Сенье атрымлівае ананімныя лісты з пагрозамі за раскрыццё інфармацыі пра яе найбліжэйшых сваякоў у сваім рамане. Фільм атрымаў змешаныя водгукі, некаторыя крытыкі хвалілі фільм за майстэрскую працу аператара Паўла Эдэльмана[294], іншыя ж, наадварот, называлі фільм Паланскага горшым з варыянтаў мыльных опер[en][295]. У гэтым годзе Паланскі павінен быў узначаліць журы кінапрэміі «Сезар», але на фоне палемікі ў грамадстве аб даўняй справе аб згвалтаванні адмовіўся ад прапановы[296].
1 мая 2018 года, на хвалі трэнду #MeToo[en], Раман Паланскі быў выключаны з Амерыканскай кінаакадэміі[en] за «невыкананне этычных правілаў»[297]; у 2019 годзе ён зрабіў спробу аднавіць сваё членства ў кінаакадэміі праз суд[298].
У 2019 годзе на 76-м Венецыянскім кінафестывалі адбылася прэм’ера фільма «Я абвінавачваю». Фільм апавядаў пра справу Дрэйфуса[en], самы вядомы судовы працэс Францыі канца XIX стагоддзя. Здымкі фільма праходзілі ў Францыі, а яго бюджэт склаў 60 мільёнаў еўра[299]. Сусветная прэм’ера фільма адбылася на паказе 30 жніўня 2019 года, дзе карціну сустрэлі авацыяй стоячы[300], а па выніках фестывалю «Я абвінавачваю» быў удастоены Гран-пры журы і ўзнагароды ФІПРЭСІ[301]. Крытыкі адзначалі майстэрства, з якім Паланскі ў форме строгай працэдурнай драмы[en] перанёс на экран шматгадовую гісторыю абвінавачвання афіцэра Альфрэда Дрэйфуса ў дзяржаўнай здрадзе і яго пазнейшага апраўдання, паказаўшы яго з пункту гледжання менш вядомага персанажа — Мары-Жоржа Пікара[en], які адыграў ключавую ролю ў рэабілітацыі Дрэйфуса[302][303][304]. У той жа час скандал выклікалі промаматэрыялы да фільма, якія ўключалі інтэрв’ю Паланскага Паскалю Брукнеру, у якім суразмоўцы праводзілі паралелі між справай Дрэйфуса і біяграфіяй самога Паланскага: многія журналісты ўказвалі на недарэчнасць параўнання агульнапрызнана сфабрыкаванага працэсу над Дрэйфусам са справай Паланскага, які прызнаў віну ў згвалтаванні трынаццацігадовай Гейлі, а старшыня фестывальнага журы Лукрэсія Мартэль[en] адмовілася прысутнічаць на гала-вячэры, прысвечанай фільму[303][305]. У Францыі «Я абвінавачваю» атрымаў тры прэміі «Сезар», у тым ліку за найлепшую рэжысуру, што прымусіла некаторых гледачоў заўчасна пакінуць цырымонію і асудзіць вердыкт Кінаакадэміі[306][307]. Ні сам Паланскі, ні акцёры і здымачная група фільма «Я абвінавачваю» не прысутнічалі на цырымоніі ўзнагароджання, якая праходзіла ў парыжскай зале Плеель. Паланскі заявіў, што не будзе падвяргаць сябе «публічнаму лінчаванню» з-за абвінавачванняў у згвалтаванні, якія ён адмаўляе. Адказваючы на абвінавачванні ў сексуальным гвалце, высунутыя супраць яго, ён сказаў: «Фантазіі нездаровых розумаў зараз разглядаюцца як даказаныя факты»[308]. Перамога Паланскага на «Сезары» ў намінацыі Найлепшы рэжысёр стала для яго пятай у кар’еры, што з’яўляецца рэкордам для аднаго рэжысёра; раней ён атрымліваў узнагароду за фільмы «Тэс», «Піяніст», «Прывід пяра» і «Венера ў футры»[309].
У жніўні 2020 года суд адмовіў Паланскаму ў аднаўленні яго правоў у Амерыканскай кінаакадэміі[310], а ў лістападзе 2020 года Паланскі разам з сямнаццаццю іншымі дзеячамі кіно быў пазбаўлены свайго ганаровага членства ў агульным сходзе Французскай кінаакадэміі[311].
У 2021 годзе Паланскі пачаў працу над фільмам «Палац», сцэнарый для якога ён напісаў сумесна з Ежы Скалімоўскім.
Асабістае жыццё
Рамантычныя адносіны
Першыя сур’ёзныя адносіны ў будучага рэжысёра пачаліся ў 1949 годзе. Дзяўчыну звалі Крыстына Клодка, ёй было чатырнаццаць гадоў (на пару гадоў меней, чым Паланскаму), і яна яшчэ вучылася ў школе. Праз сорак гадоў рэжысёр апісваў яе «маленькія, высокія грудзі» і «грацыю балярыны»[312]. Яны рассталіся прыкладна праз год, пасля чаго Раман пачаў адносіны са сваёй аднакурсніцай па Дзяржаўнай сярэдняй школе прыгожых мастацтваў. Яе звалі Ханка Ламніцка. Гэтыя адносіны хутка скончыліся з-за таго, што Ламніцка не захацела спаць з Паланскім[313]. Будучы на трэцім курсе Лодзінскай кінашколы, Паланскі пачаў сустракацца з дваццацідвухгадовай лыжніцай Кікай Леліціньскай. У межах аднаго з заданняў вучылішча Раману і іншым студэнтам былі выдадзены фотаапараты і было сказана «фатаграфаваць усё, што яны палічаць цікавым», большую частку здымкаў Паланскага складала аголеная натура Леліціньскай[314]. Ежы Касінскі[pl] ўспамінаў, што «іх адносіны сталі пагалоскай», яны то расставаліся, то сыходзіліся зноў, але будучы свінгерамі, не пярэчылі супраць інтрыжак партнёра, калі апошні сумленна прызнаецца[315].
Барбара Квяткоўска.
У 1958 годзе Паланскі пазнаёміўся з маладой актрысай Барбарай Квяткоўскай[pl], якая на той момант знаходзілася ў «зеніце славы»[316]. Яны ўпершыню сустрэліся падчас працы над фільмам Тадэвуша Хмялеўскага[pl] «Ева хоча спаць[pl]» (1958). На момант іх знаёмства ў Паланскага яшчэ былі адносіны з Леліціньскай, але ў апошнія месяцы яны бачыліся ўжо радзей. Вяселле Паланскага з Квяткоўскай адбылося 9 верасня 1959 года[317]. Барбара знялася ў кароткаметражным фільме Паланскага «Калі падаюць анёлы» (1959)[318][319]. У 1961 годзе Паланскаму трапіўся ў рукі італьянскі штотыднёвы часопіс пра кіно, у якім ён убачыў фота сваёй жонкі на нейкім прыёме ў кампаніі рэжысёра Джыла Пантэкорва, затым Раман атрымаў ад жонкі ліст, у якім было напісана, што «ёй трэба час падумаць»[95]. Пазней Квяткоўска рассталася з Пантэкорва, але завяла новы раман з аўстрыйскім акцёрам Карлхайнцам Бёмам[en]. У Варшаву на прэм’еру «Нажа ў вадзе» яна прыехала з ім. У выніку Квяткоўска падала на развод і «аформіла адносіны з Бёмам», развод Паланскага і Квяткоўскай адбыўся ў 1962 годзе[104][320].
Падчас здымкаў фільма «Тупік» у 1966 годзе Паланскі сустракаўся з амерыканскай актрысай Джыл Сент-Джон[en][321].
Неўзабаве пасля паўночы 8 жніўня 1969 года група людзей, звязаных з сектай Чарлза Мэнсана, уварвалася на вілу сужонкаў у Беверлі-Хілз[327]. Тэйт і яе сябры: Войцеха Фрыкоўскага[pl], Эбігейл Фолджэр[pl], Джэя Себрынга[en] — былі звязаныя і падвергнутыя жорсткім катаванням. У выніку нажавых раненняў і страты крыві, на восьмым месяцы цяжарнасці Тэйт памерла разам са сваім будучым сынам, якому нават ужо далі імя Пол Рычард[327][328]. На ўваходных дзвярах крывёй Тэйт было напісана слова «СВІННЯ» (англ.: PIG)[329], што першапачаткова прывяло следства да высновы, што забойства было рытуальным[330]. Чарлз Мэнсан разам з членамі культу быў арыштаваны ў канцы 1969 года, стаў перад судом і ў 1971 годзе быў прызнаны вінаватым у забойстве першай ступені[331].
Пасля смерці жонкі Паланскі перажыў працяглы перыяд нервовага зрыву[332], які ўзмацняўся нарастаючымі сенсацыйнымі паведамленнямі жоўтай прэсы, якая абвінавачвала рэжысёра ў злачынстве, учыненым сектай Мэнсана[333]. Пазней Паланскі казаў, што яго адсутнасць у доме ў ноч забойстваў — гэта тое, аб чым ён найбольш шкадуе ў жыцці[334][27]. У аўтабіяграфіі ён пісаў: «Смерць Шэран — адзіны пераломны момант у маім жыцці, які сапраўды мае значэнне», і пракаментаваў, што яе забойства змяніла яго асобу з «бязмежнага, ціхамірнага мора чаканняў і аптымізму» на «ўкаранёны песімізм… вечную незадаволенасць жыццём»[335]. У Паланскага засталося негатыўнае ўражанне аб прэсе, якая, на яго думку, была зацікаўлена ў сенсацыйным асвятленні жыцця ахвяр і ўскосна яго самога, каб прывабіць чытачоў. Ён быў шакаваны адсутнасцю спагады ў гэтых навінах[336]:
Я даўно ведаў, што журналіст не можа перадаць 100 працэнтаў праўды, але я не разумеў, да якой ступені праўда скажаецца як намерамі журналіста, так і грэбаваннем. Я маю на ўвазе не толькі інтэрпрэтацыі таго, што адбылося; я таксама маю на ўвазе факты. Рэпартажы пра Шэран і забойствы былі практычна злачыннымі. Чытаючы газеты, я не мог паверыць сваім вачам. Я не мог паверыць сваім вачам! Яны абвінавачвалі ахвяр у сваіх уласных забойствах. Я сапраўды пагарджаю прэсай. Я не заўсёды так лічыў. Прэса прымусіла мяне пагарджаць ёй.
Сярод сенсацыйных заяў журналістаў былі чуткі пра тое, што Тэйт і яе сябры прымалі наркотыкі[27], нягледзячы на тое, што коранер[en] абвясціў, што пасля ўскрыцця Тэйт не было выяўлена ніякіх слядоў наркотыкаў ці нікаціну[337].
У 1976 годзе Паланскі пазнаёміўся з пятнаццацігадовай Настассяй Кінскі і правёў з ёй ноч[338], пасля чаго, па словах біёграфа Паланскага Крыстафера Сэндфарда, у іх быў непрацяглы раман[339], сама ж Кінскі казала, што між імі быў толькі флірт[340].
Восенню 1984 года маладая пачынаючая актрыса Эманюэль Сенье, унучка акцёра Луі Сенье[en], у пошуках новай працы пазнаёмілася з агентам, які зладзіў ёй прыватнае праслухоўванне ў Паланскага. Дагэтуль Сенье ніколі не чула пра гэтага рэжысёра. На Паланскага тады зрабілі ўражанне прыгажосць і талент актрысы, пазней ён успамінаў: «Сапраўдная францужанка — спакойная, стрыманая і цудоўная. Вядома, у жыцці Сенье не такая. Яна вельмі слаўная»[341]. Сенье ж, па яе прызнанні, першапачаткова не хацела згаджацца на спатканне з Паланскім, бо думала, што «ён проста хоча мяне трахнуць». Але ўсё ж яе падкупілі яго «пачцівасць і сумленнасць», «справа ў душы, а душа ў Рамана цудоўная», — успамінала Сенье[342]. Пара ажанілася 30 жніўня 1989 года[343]. У іх нарадзілася двое дзяцей — дачка Маргана[en] (нар. 1993) і сын Элвіс (нар. 1998)[344]. Маргана сыграла другарадныя ролі ў такіх фільмах свайго бацькі, як «Піяніст», «Олівер Твіст» і «Прывід пяра». Найбольшую вядомасць ёй прынесла роля прынцэсы Гізелы[en] ў тэлесерыяле «Вікінгі», а ў 2016 годзе адбыўся яе рэжысёрскі дэбют з кароткаметражным фільмам «Дублёр»[345]. Элвіс Паланскі сыграў эпізадычныя ролі ў фільмах «Скафандр і матылёк» і «Разня». Блізкі сябар сям’і казаў пра сужонкаў: «Эманюэль была дзіўнай жанчынай і самым вялікім каханнем Рамана пасля Шэран Тэйт»[346].
Крымінальны пераслед і абвінавачванні ў гвалце
20 лютага 1977 года ў межах фотасесіі на замову часопіса «Vogue Hommes» Паланскі пазнаёміўся з трынаццацігадовай мадэллю Самантай Джэйн Гейлі (пасля замужжа змяніла прозвішча на Геймер)[347]. Паводле паказанняў Саманты, 10 сакавіка 1977 года, падчас фотасесіі ў асабняку Джэка Нікалсана на Малхоланд-драйв[en] у Лос-Анджэлесе, Паланскі даў ёй шампанскае і наркотык «Кваалюд» (метаквалон[en])[348], прымусіў яе да аральнага і анальнага сексу[349][350], а затым адвёз яе дадому[351]. 11 сакавіка Паланскага затрымалі па падазрэнні ў згвалтаванні[187]. 24 сакавіка акруговы пракурор Роджэр Гансан прад’явіў яму абвінавачанне па шасці пунктах: згвалтаванне з ужываннем наркотыкаў, вычварэнне, нетрадыцыйны палавы акт, непрыстойныя дзеянні сексуальнага характару і палавы акт з дзіцём, якое не дасягнула чатырнаццаці гадоў; прадастаўленне непаўнагадоваму забароненых рэчываў[188]. Паланскі не прызнаў сябе вінаватым ні па адным з гэтых абвінавачанняў[189].
Падчас судовага разбіральніцтва, суддзёй у якім быў Лоўрэнс Дж. Рытэнбанд, рэжысёр і яго адвакат прапанавалі міравое пагадненне, у адпаведнасці з якім Паланскі прызнаў бы сябе вінаватым толькі ў самым лёгкім з пунктаў абвінавачання. Адвакат Гейлі пагадзіўся на ўрэгуляванне, але пад ціскам грамадскасці Рытэнбанд меў намер пасадзіць Паланскага ў турму, прынамсі, на кароткі час. Рэжысёр быў узяты пад нагляд куратара, таксама яму было прызначана абавязковае псіхіятрычнае абследаванне ў турме ў Чына на поўдзень ад Лос-Анджэлеса. 16 снежня 1977 года Паланскі трапіў у турму, дзе правёў 42 дні[190]. 29 студзеня 1978 года ён быў вызвалены, але праз дзень пасля чарговага судовага пасяджэння ён даведаўся ад свайго адваката Дугласа Далтана, што Рытэнбанд меў намер падоўжыць турэмнае зняволенне Паланскага яшчэ на 48 дзён, а затым распарадзіцца аб яго высылцы з краіны[352]. У гэты ж час у прэсе з’явіліся чуткі, што Рытэнбанд у сваім загарадным клубе выхваляўся, што пасадзіць Паланскага «на 100 гадоў»[353]. 31 студзеня, не чакаючы прысуду, Паланскі збег з ЗША[352] у Лондан, а пазней, каб пазбегнуць экстрадыцыі, паляцеў у Францыю, таксама ён жыў на тэрыторыі Швейцарыі і Польшчы. Калі пасля адзін з французскіх рэпарцёраў пытаўся ў яго, як гэта — быць бежанцам, Паланскі паціснуў плячыма і адказаў: «Даўно прывык. Я быў бежанцам усё сваё жыццё»[354].
Пасля смерці Рытэнбанда ў 1993 годзе Паланскі пагадзіўся выплаціць Геймер кампенсацыю ў памеры 500 000 долараў, аднак няма ніякіх доказаў таго, што ён сапраўды выплаціў якую-небудзь кампенсацыю[355][356]. На пачатку мая 2009 года суд Лос-Анджэлеса адхіліў хадайніцтва Паланскага аб спыненні справы[357].
У верасні 2009 года Раман Паланскі прыбыў у Швейцарыю, каб атрымаць узнагароду за сваю рэжысёрскую дзейнасць. Арганізатары кінафестывалю ў Цюрыху заявілі, што кінарэжысёр 26 верасня 2009 года быў арыштаваны паліцыяй па ордэры, выдадзеным у ЗША і датаваным 1978 годам, а таксама на падставе міжнароднага ордэра на арышт 2005 года. Паколькі Паланскі прызнаў віну і збег ад суда, паводле амерыканскіх законаў, прынцып даўніны на яго не распаўсюджваецца[358].
Міністр культуры Францыі Фрэдэрык Мітэран[en] заявіў, што ўражаны арыштам Паланскага. У камюніке міністэрства гаварылася, што Мітэран шкадуе аб арышце рэжысёра, ён «са здзіўленнем даведаўся пра дзеянні супраць Рамана Паланскага — кінарэжысёра з сусветным імем і французскага грамадзяніна, які затрыманы ў Швейцарыі», — паведамлялася ў дакуменце[359]. Некалькі дзясяткаў вядомых кінематаграфістаў падпісалі зварот у падтрымку Паланскага. Сярод іх Вудзі Ален, Дэвід Лінч, Марцін Скарсэзэ, Вім Вендэрс, Дарэн Аранофскі[en], Тэры Гіліям, Педра Альмадовар і іншыя[360][361]. Актрысы Фані Ардан і Моніка Белучы таксама выказалі сваё шкадаванне наконт арышту Паланскага. Кіраўнікі знешнепалітычных ведамстваў Францыі і Польшчы заявілі, што маюць намер звярнуцца да прэзідэнта ЗША Барака Абамы з тым, каб той памілаваў Паланскага і закрыў крымінальную справу ў дачыненні да яго[362]. Губернатар КаліфорнііАрнольд Шварцэнэгер адмовіўся памілаваць рэжысёра[363]. Апеляцыйны суд Лос-Анджэлеса таксама адмовіўся закрыць справу Паланскага[364].
У канцы 2013 года Саманта Геймер апублікавала свой погляд на згвалтаванне ў аўтабіяграфіі «Дзяўчына: Жыццё ў цені Рамана Паланскага[en]»[366]. У канцы кастрычніка 2014 года ўлады ЗША звязаліся з польскімі афіцыйнымі асобамі, калі Паланскі прысутнічаў на адкрыцці яўрэйскага музея ў Варшаве[367]. Рэжысёр быў дапытаны пракурорамі ў Кракаве і вызвалены. 30 кастрычніка намеснік міністра замежных спраў Польшчы Рафал Тшаскоўскі заявіў, што Польшча не бачыць падставаў для затрымання Рамана Паланскага і перадачы яго ўладам ЗША[368]. Яшчэ ў 2010 годзе генеральны пракурор Польшчы заявіў, што паводле польскага заканадаўства з моманту злачынства прайшло занадта шмат часу, каб Паланскі мог быць экстрадзіраваны[367]. 25 лютага 2015 года Паланскі прыйшоў у польскі суд на слуханне па запыце ЗША аб экстрадыцыі. Суддзя прызначыў яшчэ адно слуханне, якое павінна было адбыцца ў красавіку ці раней, каб даць час на вывучэнне дакументаў, якія прыбылі са Швейцарыі[369]. 30 кастрычніка 2015 года польскі суддзя Дарыюш Мазур адхіліў запыт ЗША аб выдачы Паланскага. Па словах суддзі, дазвол вярнуць Паланскага амерыканскім праваахоўным органам быў бы «яўна незаконным» дзеяннем, якое пазбаўляе рэжысёра свабоды. Ягоныя адвакаты сцвярджалі, што экстрадыцыя парушыць Еўрапейскую Канвенцыю аб абароне Правоў Чалавека. Паланскі мае падвойнае грамадзянства — Польшчы і Францыі[370]. Судом прымалася да ўвагі, што сама пацярпелая, стаўшы дарослай, неаднаразова патрабавала зняць абвінавачанні з рэжысёра[371]. «Як паказваецца ў хадайніцтве, крымінальны пераслед рэжысёра варта спыніць, бо меркаваная пацярпелая адчувае занадта вялікі ціск з боку грамадскасці»[372]. 6 снежня 2016 года Вярхоўны суд Польшчы пастанавіў адхіліць апеляцыю, пададзеную польскім міністрам юстыцыі Зіёбра, і пакінуць у сіле пастанову ад кастрычніка 2015 года[373]. 17 жніўня 2017 года суддзя Вышэйшага суда акругі Лос-Анджэлес Скот Гордан адхіліў хадайніцтва Саманты Геймер аб спыненні справы супраць Паланскага[374].
У 2010-х гадах адбылася новая хваля абвінавачванняў у адрас рэжысёра. 14 мая 2010 года брытанская актрыса Шарлота Льюіс[en] заявіла, што рэжысёр двойчы падвергнуў яе гвалту падчас здымак фільма «Піраты» ў 1983 годзе, калі ёй было 16 гадоў[375]. 26 верасня 2017 года нямецкая актрыса Рэнатэ Лангер[de] паведаміла швейцарскай паліцыі, што яна была згвалтаваная Паланскім у 1972 годзе, калі ёй было 15 гадоў[376][377]. У лістападзе 2019 года французская актрыса Валянцін Манье[en] засведчыла, што ў 1975 годзе, калі ёй было 18 гадоў, яна зведала збіццё і сексуальны гвалт з боку рэжысёра[378].
«Ты павінен задаволіць аўдыторыю, але пакінуць яе крыху галоднай, каб ёй хацелася яшчэ. Сёння фільмы спрабуюць растлумачыць абсалютна ўсё, і пад канец гэта становіцца нудна»[379].
Раман Паланскі
У 1976 годзе ў інтэрв’ю для выдання «Polityka[en]» Паланскі казаў: «Я люблю кіно, я люблю ўсе віды фільмаў, я хацеў бы здымаць вестэрны, паліцэйскія і псіхалагічныя фільмы…»[380]. Рэжысёр спецыялізуецца перш за ўсё на жанравым кіно, і галоўнай адметнай рысай яго фільмаў, на думку гісторыка кіно Гражыны Стахоўны, з’яўляецца «знешняя гульня рэжысёра з гледачамі, якая тычыцца яго біяграфічнай легенды»[381]. Далей польскі кіназнаўца згадвае і іншыя асаблівасці фільмаў Паланскага: элемент жаху, які ўзнікае з імітацыі прац Альфрэда Хічкока[382], імкненне галоўных герояў ізалявацца ад грамадства і прагрэсуючыя псіхічныя расстройствы[383], дэманстрацыя механізмаў падпарадкавання слабых людзей людзям, якія куды мацней розумам, і, у рэшце рэшт, схільнасць да гратэску[384]. Дэвід Томсан таксама заявіў, што Паланскі засяроджваецца ў першую чаргу на дэманстрацыі праяў «адчужэння і варожасці» ў адносінах да іншага чалавека, што прыводзіць да гвалту, які праяўляецца «ўтоена, са шкадаваннем ці нават камічна»[385]. Чорны гумар — адна са значных адметных рыс творчасці Паланскага, якая «можа прыняць іранічнае, надзвычай камічнае стаўленне да вышэйшай і, як ён гаворыць, непазбежнай праблеме чалавецтва — вечнаму гвалту і злу, узгадаванаму (гэтым чалавецтвам)»[386].
Джошуа Кляйн пералічвае такія адметныя рысы творчасці Паланскага, як «майстэрскае апавяданне» і дбайны псіхалагічны аналіз[387]. А Пол Вернер дадае, што адметнымі рысамі рэжысёрскай працы з’яўляюцца «клаўстрафобная цесната асноўных абставін» і «неспакойная атмасфера падазронасці і недаверу»[388]. Сам рэжысёр казаў, што любіць «вырашаць складаныя задачы» і здымаць фільмы ў замкнёных прасторах[389]. Па словах Джэсікі Вінтэр, у свеце кіно Паланскага «моцныя людзі сілкуюцца слабымі… ці, радзей, менавіта слабыя людзі адчуваюць пагрозу, якая існуе толькі ў іх занепакоеным розуме»[390]. Сам Паланскі вядомы дыктатарскімі паводзінамі з акцёрамі на здымачнай пляцоўцы, што выражаецца ў давядзенні іх «да мяжы фізічнай і душэўнай трываласці»[391][392]. У сваіх фільмах рэжысёр выкарыстоўвае доўгія прамыя кадры, каб акцёры больш раскрываліся перад камерай[393]. Пры падборы акцёраў на ролю ён імкнецца знайсці такіх людзей, у кім спалучалася б «мастацтва быць расслабленым і засяроджаным адначасова». Паланскі аддае перавагу здымкам у павільёнах, бо лічыць, што там ён можа дабіцца лепшага выніку[394]. Пачынаючы з «новай хвалі», рэжысёры сталі пазбягаць здымак у студыі пад маркай таго, што гэта «фальш»; на думку Паланскага, здымкі ў дэкарацыях, наадварот, робяць фільм больш прыгожым «пры ўмове таго, што мы сапраўды гэтага хочам». Непраўдападобнасць пры здымках у павільёнах можа быць выклікана выключна «няздольнасцю некаторых каманд надаць дэкарацыям дакладнасць», — лічыць Паланскі[395]. Па словах Крыстафера Сэндфарда, унікальная атмасфера фільмаў Паланскага «шмат у чым тлумачыцца аператарскай працай: камера ўвесь час у руху, слізгае ад акцёра да акцёра, з пакоя ў пакой»[41]. Таксама Сэндфард пісаў, што «Раман ніколі не патрабаваў ад цябе таго, чаго не мог бы зрабіць сам. Яго талент кіраўніка і патрэба быць лідарам ва ўсім проста здзіўлялі»[396]. Сам жа Паланскі казаў, што «няма нічога жудасней, чым здымаць кіно ў тэатральнай манеры». Камера як нябачны сведка таго, што адбываецца, заўсёды павінна знаходзіцца ў руху, а акцёры не павінны чытаць свой тэкст, яны павінны «імправізаваць»[397].
Паланскі кожны раз праводзіць дбайную прапрацоўку сцэнарыя аж да выдалення з яго «лішніх літар», па словах рэжысёра, «усе гэтыя „ах“, „ну“ і „ага“ — поўнае дзярмо». Для Паланскага гэтыя часціцы і выклічнікі з’яўляюцца толькі хітрыкамі, пакліканымі імітаваць гутарковую мову ў непраўдападобных дыялогах. Да падобных лішніх слоў ён таксама адносіць «ну тады» і «ды ты што!», лічачы, што добры дыялог павінен абыходзіцца без «падобнага смецця»[398]. У той жа час Паланскі рэдка сам піша сцэнарыі, толькі ў суаўтарстве, ён казаў, што лічыць працу сцэнарыста сапраўднай «пакутай»[399].
Крыніцы натхнення
Асноўнай крыніцай натхнення для Паланскага былі амерыканскія жанравыя фільмы такіх рэжысёраў, як Альфрэд Хічкок, Говард Хоўкс і Орсан Уэлс[400]. У 1962 годзе Паланскі паглядзеў у кінатэатры паўторны паказ «Псіха», потым вярнуўся на яго яшчэ некалькі разоў, лічачы гэты фільм «квінтэсенцыяй уласных уяўленняў пра секс, жорсткасць і вуаерызм… і ўзорам добрай, цікавай кінакарціны»[401]. Таксама на яго паўплывалі фільмы Кэрала Рыда, Лоўрэнса Аліўе, Луіса Буньюэля, Федэрыка Феліні, Эліі Казана і Фрыца Ланга[84][392]. Уступная частка «Агіды» відавочна адсылае да фільма Буньюэля «Андалузскі сабака» (1929)[402]. Хоць па стылі рэжысёра параўноўвалі з такімі майстрамі французскай новай хвалі, як Жан-Люк Гадар і Франсуа Труфо, Паланскі катэгарычна адмаўляў падобныя асацыяцыі[400]. Пра працы вышэйзгаданых рэжысёраў новай хвалі Паланскі пісаў: «Яны спужалі мяне дылетантызмам і тэхнічнай беднасцю»[403]. Калі Гадар і Труфо ўзначалілі забастоўку леварадыкальных кінематаграфістаў падчас пратэстаў у маі і чэрвені 1968 года[en], Паланскі параўнаў іх з «маленькімі дзецьмі, якія гуляюцца ў рэвалюцыянераў. Я вырас у краіне, дзе такія рэчы адбываюцца сур’ёзна»[404]. Як прыклад ідэальных дэкарацый у кіно Паланскі прыводзіць «Касмічную адысею 2001 года» (1968), «Чужога» (1979), туманны пейзаж, пазбаўлены геаграфічнага вымярэння і арыенціраў, у «Гамлеце» (1948), вялізную печ у «Грамадзяніне Кейне» (1941), заледзянелы палац у «Доктары Жывага» (1965)[405].
Асноўныя тэмы фільмаў
Паланскаму ўдаецца «бліскуча паказаць гісторыі драматычных узаемаадносін з сексуальным падтэкстам», асабліва калі ў іх раскрываюцца «некаторыя грані чалавечай натуры», — піша біёграф Паланскага Крыстафер Сэндфард[406].
Практычна ўсе фільмы Паланскага, знятыя пасля «Танцу вампіраў», заснаваны на літаратурных першакрыніцах[407]. Асаблівасцю іх выкарыстання з’яўляецца тое, што ў сваіх працах ён часта іранічна ад іх «дыстанцыруецца», прычым у некаторых выпадках даводзячы іх да «абсурду»[408].
Многія з яго карцін (асабліва «класічнага» перыяду, які сканчваецца «Жыльцом») напаўняюць гледача адчуваннем псіхалагічнай ізаляцыі і параноі[en][409]. Героі «пакаёвай трылогіі» («Агіда», «Дзіця Размары», «Жылец») няўмольна спускаюцца ў бездань вар’яцтва, свет гэтых фільмаў адфільтраваны свядомасцю псіхічна нездаровага пратаганіста, канцоўкам уласцівы элемент нявызначанасці, інтэрпрэтацыя пакідаецца гледачу[410].
Паланскі — адзін з самых песімістычных[en] рэжысёраў. Галоўны герой яго фільма, як правіла, сутыкаецца з пагрозай падвергнуцца маральнаму, а часам і фізічнаму гвалту з боку сіл ірацыянальных, дэманічных, не даступных яго разуменню[411][412]. Пры тым гэтыя сілы ў большасці выпадкаў перамагаюць; часам справа сканчваецца тым, што пратаганіст губляе розум. Кінакрытык і сцэнарыст Кенет Тайнен[en] казаў: «Многія лічаць, што працам Рамана ўласцівы элемент аўтабіяграфічнасці. Насамрэч усё значна цікавей. Калі фільм абарваны на самым інтрыгуючым месцы, можаце быць упэўнены — фінал маецца на ўвазе трагічны»[5].
Уплыў і ацэнкі
«Мне падабаецца працаваць з Паланскім. Ён чортаў геній. Усё, чым ён валодае, ідзе з яго асабістага досведу. Часам мне здаецца, ён нешта накшталт звышчалавека[en] — бо вынесці столькі, колькі вынес ён, пад сілу не кожнаму. І ён гатовы да ўсяго»[413].
Крытыкі і нават акцёры часта называюць Паланскага геніем[407][414][заўв 7][заўв 8][заўв 9]. Часопіс «Time» называў яго «найвялікшым з рэжысёраў-сучаснікаў»[418]. Пісьменнік Ежы Касіньскі[en] лічыў Паланскага «неспакойным і нервовым», быццам бы ён заўсёды быў на мяжы з-за вечнага імкнення да дасканаласці і перавагі, нават калі ён расслабляўся, то «здавалася, рабіў гэта коштам вялізных намаганняў»[419]. Дональд Плезенс казаў, што Паланскі «не асабліва» прыемны чалавек, а пісьменнік Крыстафер Сэндфард[en] пісаў, што яго «каэфіцыент інтэлекту пунктаў на дваццаць вышэй за сярэднерэжысёрскі. Ты заўсёды ўсведамляў, што маеш справу з сапраўдным майстрам»[420]. Роберт Эванс спыняўся на яго няўжыўчывым, дырэктыўным характары, што, у прыватнасці, мела месца падчас здымак «Кітайскага квартала», калі ён паводзіў сябе «нібы Напалеон». Такія паводзіны адрознівалі яго ад амерыканскіх калег, якія імкнуліся падтрымліваць добразычлівую атмасферу, камандны дух і праявы клопату аб персанале. З гэтай нагоды Эванс прыгадваў, што Раман часта казаў: «У Польшчы я мог здымаць што заўгодна, а акцёры без пярэчанняў выконвалі мае загады». Калі з Нікалсанам рэжысёр падтрымліваў сяброўскія адносіны, то з Данаўэй у яго адбылося некалькі канфліктаў[421].
Многія людзі, якія працавалі з Паланскім, адзначалі яго надзвычайную шчодрасць і гасціннасць. Ва ўсіх дамах, дзе жыў рэжысёр, часта падоўгу гасцявалі яго сябры і знаёмыя, таксама ён заўсёды быў гатовы «не міргнуўшы і вокам падпісаць самы вялікі рахунак»[422]. Кенет Тайнен захапляўся працай Паланскага, ён называў яго «ідэальнай камбінацыяй багатай фантазіі і схільнасці да паказу гвалту на экране»[150]. Паводле ўспамінаў жонкі Тайнена, у пачатку іх знаёмства Кенет не вельмі давяраў рэжысёру: «Кен лічыў Рамана „падманшчыкам“, ад якога не ведаеш, чаго чакаць у адказ на тваю наступную рэпліку — усмешкі ці злоснага аскалу. Яго пагарды баішся, але яго пахвалой даражыш»[423]. Аператар Таніна Дэлі Колі[en] называў Паланскага найлепшым рэжысёрам з усіх, з кім яму даводзілася працаваць за ўсю сваю кар’еру, а таксама адзначаў, што той вельмі шмат ведаў пра камеры і аб’ектывы, і нават «адрозніваў адзін ад аднаго з першага позірку»[235]. Амерыканскі прадзюсар і журналіст Пітэр Барт характарызаваў Паланскага як «цудоўнага» чалавека, самага адукаванага і эрудыраванага рэжысёра з усіх, каго ён ведаў[424]. Нават заўзятыя крытыкі прац Паланскага прызнаюць, што яго карціны, пры ўсіх іх недахопах, вытрыманы ў найлепшых традыцыях сусветнага кінематографа, а з пункту гледжання тэхнічнага майстэрства Паланскаму няма роўных сярод рэжысёраў-сучаснікаў[425]. Уільям Касл падкрэсліваў перфекцыянізм польскага пастаноўшчыка, праяўлены ім падчас стварэння «Дзіця Размары». Пры першай сустрэчы наконт абмеркавання гэтага фільма Паланскі не спадабаўся прадзюсару, аднак пераканаўшыся, што іх погляды на экранізацыю ў асноўным супадаюць, той ухваліў яго кандыдатуру. Нягледзячы на перарасход, затрымкі ў здымках і большы, чым меркавалася, памер фільма, Касл нязменна падтрымліваў рэжысёра, апісваючы іх узаемаадносіны як «ветлівае катаванне». Па ацэнцы французскага кіназнаўцы Жака Лурселя[fr], прыведзенай ім у «Слоўніку кіно» (1992), гэтая карціна стала самым вялікім дасягненнем рэжысёра (хоць і не шэдэўрам першай велічыні), а таксама адзінай, у якой яго праца «не апынулася значна ніжэй звязаных з ёй чаканняў». Ён таксама адзначаў наступнае: «Загадка асобы Паланскага, якая робіць з яго асабліва характэрны тып рэжысёра посткласічнай эры Галівуда, звязана з яго здольнасцю на пачатковым этапе праекту выклікаць у прадзюсараў і фінансістаў велізарны энтузіязм, якому, здаецца, зусім не шкодзяць далейшыя расчараванні — камерцыйныя ці мастацкія»[426].
«Агіда» Паланскага пачынаецца з буйнога плана зрэнкі, што з’яўляецца адсылкай да адной са сцэн «Андалузскага сабакі» Луіса Буньюэля; пазней Буньюэль прызнаваўся, што некаторыя вуаерысцкія сцэны ў ягонай «Дзённай прыгажуні[en]» (1967) ён зняў «з паклонам Раману»[427]. «Агіда» стала арыенцірам для адэптаў[en]сюррэалістычнай вобразнасці і тонка псіхалагізаваных канцовак. Яго стужка «Дзіця Размары» спарадзіла моду 1970-х гадоў на містычныя фільмы жахаў на тэму сатанізму, самымі знакавымі з якіх сталі «Экзарцыст[en]» (1973) і «Омэн[en]» (1976). Пісьменнік Роберт Сэндфард пісаў, што «азіраючыся назад, мы можам назваць „Дзіця Размары“ — нараўне з такімі карцінамі, як „Боні і Клайд[en]“ і „Бестурботны яздок[en]“, — адной з цэнтральных з’яў эвалюцыі „новага Галівуда“»[136]. «Кітайскі квартал» апярэдзіў росквіт жанру неануара[en] ў 1990-я гады. Фільм братоў Коэнаў «Бартан Фінк[en]» (якому канскае журы на чале з Паланскім прысудзіла «Залатую пальмавую галіну») па прызнанні яго стваральнікаў — амаж[en] у гонар Паланскага часоў «пакаёвай трылогіі»[428]. Андрэй Плахаў[ru] наогул убачыў паміж лёсам пісьменніка з левымі поглядамі Бартана Фінка і Паланскім некаторае падабенства, у тым сэнсе, што абодва з’яўляюцца бежанцамі ад палітычнай ідэалогіі, якія пры гэтым звязалі сваю будучыню з камерцыйным кіно, для чаго абодва адпраўляюцца «прадаваць свой талент» у Галівуд. Аднак рэжысёр аказаўся нестандартным па амерыканскіх мерках кінематаграфістам, бо «замест здавалася б гарантаванага камерцыйнага сцэнарыя напісаў зусім іншае — праекцыю сваіх фантазмаў і комплексаў, сваіх трагікамічных адносін са светам, свайго эгацэнтрызму і сваёй празмернасці»[429].
Паводле рэсурса «Internet Movie Database» Раман Паланскі агулам за сваю кар’еру быў узнагароджаны 98 кінапрэміямі, акрамя таго кінематаграфіст быў адзначаны яшчэ 95 намінацыямі[4].
«Раман Паланскі: Трэці лішні» (англ.: Roman Polanski: Odd Man Out) — рэжысёр Марына Зяновіч[en], ЗША, 2012 год[432].
Мастацкія
«Паланскі» (англ.: Polanski) — рэжысёр Дэміян Чапа[en], ЗША, 2009 год. Жыццё Паланскага прыцягнула рэжысёра сваёй насычанасцю. «Я… ніяк не мог зразумець, чаму ніхто да гэтага часу не зняў пра Паланскага фільм», — казаў Чапа. Першапачаткова на ролю Рамана планавалася знайсці падыходзячага акцёра, але ў выніку Чапа сам выканаў ролю[433][434].
↑Традыцыйна прозвішча рэжысёра перадаецца ў маўленні і на пісьме як Паланскі. Аднак паводле практычнай транскрыпцыі прозвішча павінна перадавацца як Паля́ньскі.
↑У самым пачатку іх рамана Тэйт усё яшчэ працягвала адносіны з Джэем Себрынгам. «Ва ўсякім разе, у Лондане мужчыны пасябравалі, і аднойчы ўсе трое сустрэліся ў „Антылопе“, непадалёк ад Вест-Ітан-плэйс»[125].
↑Рэжысёр так узлаваўся з-за ўнесеных у фільм змен, што нават хацеў, каб яго імя прыбралі з тытраў. «Я зняў казку — страшную і смешную, а яе пераўтварылі ў нейкі трансільванскі варыянт „Прастакоў з Беверлі-Хілз“, — пазней казаў ён у інтэрв’ю для часопіса „Variety“»[129].
↑Эванс патэлефанаваў Паланскаму летам 1967 года і прапанаваў папрацаваць над фільмам «Бягучы па ўзгорках». Калі Паланскі прыляцеў у Лос-Анджэлес, высветлілася, што Эванс проста прыдумаў падставу, каб папрасіць рэжысёра прачытаць яшчэ не апублікаваны раман «Дзіця Размары»[131].
↑Кампазітар трапіў у аварыю ў Лос-Анджэлесе ў снежні 1968 года і памёр у красавіку 1969 года[138].
↑«Ён — геній. Ён — дзівак. Ён — і тое, і другое». Цытата з газетнага артыкула пра Паланскага[415].
↑Пасля вяртання Паланскага з Лос-Анджэлеса на радзіму ў Польшчу адна з найбуйнейшых польскіх газет называла яго «геніем» і «нашым блудным сынам», фігурай «нароўні з Моцартам»[416].
↑«14 красавіка 1966 года Кенет Тайнен[en], вядомы крытык і з нядаўніх часоў — кіраўнік Нацыянальнага тэатра, напісаў свайму судырэктару Лоўрэнсу Аліўе, што хацеў бы заключыць кароткатэрміновы кантракт з „бліскучым маладым польскім рэжысёрам, які зняў „Нож“ і „Агіду“. У яго ёсць вопыт і тэатральнай працы, было б добра, калі б ён паставіў для Пітэра Хола п’есу ў тэатры „Олд Вік[en]“. Ён — тое, што нам трэба: у ім ідэальна спалучаюцца багатае ўяўленне і ўменне паказаць гвалт“. Аліўе толькі запытаў у адказ, ці гаворыць той па-англійску. „Ён — геній“, — запэўніў Тайнен»[417].
Крыніцы
↑Roman Polanski // Internet Broadway Database — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.
↑Jędrzej Słodkowski. Polański odkłada Dreyfusa(польск.). Gazeta Wyborcza (20 ліпеня 2016). Архівавана з першакрыніцы 22 мая 2021. Праверана 9 мая 2022.
Черненко, Михаил.Полянський Роман // Режиссёрская энциклопедия. Кино Европы / Ответственный редактор Г. Компаниченко. — М.: Научно-исследовательский институт киноискусства, 2002. — 134 с. — ISBN 5-85646-077-4.
.jpg)
