Twardawa

Twardawa

wieś
Kościół pw. św. Małgorzaty
Państwo	Polska
Województwo	opolskie
Powiat	prudnicki
Gmina	Głogówek
Liczba ludności (2011)	860[2]
Strefa numeracyjna	77
Kod pocztowy	48-250[3]
Tablice rejestracyjne	OPR
SIMC	0493936
Położenie na mapie gminy Głogówek Twardawa
Położenie na mapie Polski Twardawa
Położenie na mapie województwa opolskiego Twardawa
Położenie na mapie powiatu prudnickiego Twardawa
50°20′34″N 17°59′26″E[1]

Twardawa (dodatkowa nazwa w j. niem. Twardawa) – wieś w Polsce, położona w województwie opolskim, w powiecie prudnickim, w gminie Głogówek^[4][5]. Historycznie leży na Górnym Śląsku, na ziemi prudnickiej. Położona jest na terenie Kotliny Raciborskiej, będącej częścią Niziny Śląskiej. Przepływa przez nią rzeka Stradunia.

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do ówczesnego województwa opolskiego.

Według danych na 2011 wieś była zamieszkana przez 860 osób^[2].

Przysiółkiem wsi są Malkowice^[4][5]. Nieoficjalnymi częściami wsi są Korea i Marianków^[6].

Geografia

Położenie

Wieś jest położona w południowo-zachodniej Polsce, w województwie opolskim, około 18 km od granicy z Czechami, w zachodniej części Kotliny Raciborskiej, tuż przy granicy powiatu prudnickiego z powiatem kędzierzyńsko-kozielskim (gmina Reńska Wieś). Należy do Euroregionu Pradziad^[7]. Leży na terenie Nadleśnictwa Prudnik (obręb Prudnik)^[8].

Środowisko naturalne

W Twardawie panuje klimat umiarkowany ciepły. Średnia temperatura roczna wynosi +8,5 °C. Duże zróżnicowanie dotyczy termicznych pór roku. Średnie roczne opady atmosferyczne w rejonie Twardawy wynoszą 628 mm. Dominują wiatry zachodnie^[9].

Integralne części wsi

Integralne części wsi Twardawa^[4]^[6]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
nie nadano	Korea	część wsi
0493942	Malkowice	przysiółek
nie nadano	Marianków	część wsi

Nazwa

Nazwa pochodzi od polskiego określenia oznaczającego „twardość”^[10]. Heinrich Adamy w swoim dziele o nazwach miejscowych na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia najstarszą nazwę miejscowości w obecnej polskiej formie „Twardawa” tłumacząc jej znaczenie „Harte Erde”, czyli po polsku „Twarda ziemia”^[10].

Wieś wzmiankowana po raz pierwszy w łacińskim dokumencie z 1223 roku wydanym przez Wawrzyńca biskupa wrocławskiego gdzie zanotowana została w zlatynizowanej, staropolskiej formie „Tuardova”^[11]. Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 roku notuje wieś pod nazwą Twardawa we fragmencie: „Twardawa (1357 Twardawa)”^[12]. Ze względu na swoje polskie pochodzenie w 1936 nazwa Twardawa została zmieniona przez nazistowską administrację III Rzeszy na nową, całkowicie niemiecką nazwę Hartenau^[13].

12 listopada 1946 r. nadano miejscowości polską nazwę Twardawa^[14].

Historia

Twardawa, lata 30. XX w.

Pomnik upamiętniający mieszkańców wsi, którzy zginęli podczas I wojny światowej

Twardawa, lata 20. XX w.

Osada Twardawa pierwszy raz wspomniana została w 1223 roku i liczyła około 400 mieszkańców, a jej herbem był „kamień młyński”. Kroniki wspominają, że działo się to za czasów księcia Władysława Opolskiego, który założył gród Głogówek. W 1305 r. po raz pierwszy wzmiankowany był w Twardawie kościół parafialny pw. św. Małgorzaty. Niewielka liczba informacji nie pozwala na pełne przedstawienie losów wioski. W dokumencie z 1513 r. występują Jan i Mikołaj Twardawa z Twardawy. Trudno powiedzieć czy rodzina ta przyjęła nazwisko od miejscowości, czy też nazwa wioski pochodzi od nazwiska. Ród ten związany był z Twardawą przez kilkaset lat. W czasach wojny polsko-szwedzkiej w okolicach Twardawy, na zamku w Głogówku, przebywał król Polski, Jan Kazimierz. Panem Twardawy w 1679 roku został hrabia von Relwer, a jego następcą w roku 1711 hrabia von Pikler. Do 1742 wieś należała do powiatu sądowego głogóweckiego w Monarchii Habsburgów^[15]. Po I wojnie śląskiej znalazła się w granicach Królestwa Prus i weszła w skład powiatu prudnickiego w prowincji Śląsk^[16].

Twardawa wśród miejscowości ziemi prudnickiej na polskojęzycznej mapie z 1772

Na przestrzeni dziejów, Twardawy nie ominęły nieszczęścia i pożogi: w 1430 oraz 1603 roku miały miejsce groźne pożary, natomiast w 1893 roku spłonął folwark Marianków. Z kolei w latach 1803 i 1912 przez Twardawę przeszły największe powodzie.

Pieczęć Twardawy (1855)

Wieś posiadała swoją własną pieczęć, która przedstawiała w polu koło, a w otoku napis: TWARDAWA GEMEIN SIEG / NEYSTAETER CREIS (pol. Gmina Twardawa / Powiat Prudnicki)^[17].

W okolicach Twardawy wydobywano torf^[18]. W 1876 przez Twardawę przebiegł pierwszy tor kolejowy Linii 137, a w 1905 roku powstał budynek dworca, wraz z magazynem towarowym. Obecnie stacja kolejowa w Twardawie posiada dwie linie torów, dwa perony, 3 bocznice kolejowe i plac przeładunkowy. Trwają prace nad remontem i stworzeniu w budynku dworca świetlicy wiejskiej.

Według spisu ludności z 1 grudnia 1910, na 868 mieszkańców Twardawy 135 posługiwało się językiem niemieckim, 622 językiem polskim, a 6 było dwujęzycznych^[19]. W czasie I wojny światowej (1914–1918) w szeregach Armii Cesarstwa Niemieckiego na froncie poległo 24 żołnierzy pochodzących z Twardawy. Kolejnych 10 straciło życie podczas walk w latach 1918–1925, w tym hrabia dr. von Latzel, dowódca pułku kawalerii, właściciel ziemski majątku w Twardawie. Na pamiątkę tych wydarzeń mieszkańcy ufundowali pomnik poległych, który do dziś stoi przy cmentarzu.

W 1921 w zasięgu plebiscytu na Górnym Śląsku znalazła się tylko część powiatu prudnickiego. Twardawa znalazła się po stronie wschodniej, w obszarze objętym plebiscytem^[20]. 362 uprawnionych do głosowania oddało swój głos na pozostanie w granicach państwa niemieckiego, natomiast 86 na przyłączenie tego regionu do Polski. W obszarze dworskim 112 osób głosowało za pozostaniem, a 2 osoby za przyłączeniem do Polski. Twardawa pozostała w Republice Weimarskiej. W 1933 w miejscowości żyło 1035 mieszkańców. 15 czerwca 1936 miejscowość została przemianowana na Hartaneu. Nazwa ta obowiązywała do 1946. W 1939 wioska liczyła 979 mieszkańców. W czasie II wojny światowej w tartaku w Twardawie utworzono podobóz Stalag VIII B/E255 obozu jenieckiego w Łambinowicach dla jeńców z imperium brytyjskiego^[21].

W 2010 Twardawa przystąpiła do Programu Odnowy Wsi Opolskiej^[22].

Pałac

Pałac Twardawa, lata 30. XX w.

Pałac w Twardawie, rok 1926

Kolejna wzmianka o rodzinie Twardawa pochodzi z przełomu XVI i XVII w., kiedy to Justyna von Nowagk, wdowa po Rachwaldzie z Twardawy sądziła się z jego krewnym Jerzym Twardawą o majątki pod Raciborzem. Następnie przed 1652 r. Wacław senior von Pelka z Grudyni Wielkiej pojął za żonę Ludmiłę Twardawą z Twardawy, a w 1673 r. Jan Fryderyk von Dressler z Rudnika ożenił się z Katarzyną von Twardawa z Twardawy. Trudno dokładnie określić kiedy rodzina Twardawa przestała być właścicielem wioski i jakie były dalsze losy majątku. Ponieważ miejscowość przez długi czas pozostawała w posiadaniu jednej rodziny można przypuszczać, iż pierwsza budowla o charakterze rezydencji została w niej wzniesiona w XVI lub XVII w. jednak według miejscowej legendy, za sprawą paktu właściciela z diabłem, po ulewnym deszczu, zapadła się pod ziemię.

Istniejący do dziś pałac został najprawdopodobniej zbudowany w XIX w. w stylu klasycystycznym, w formie tzw. włoskiej willi. Budynek murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie zbliżonym do prostokąta, częściowo podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachami o niewielkim spadku. W elewacji frontowej niewielki ganek filarowy podtrzymujący balkon, w elewacji bocznej większy ganek, poprzedzony tarasem, wsparty na pilastrowanych filarach i kolumnach. Dominantą obiektu jest kwadratowa pięciokondygnacyjna wieża nakryta płaskim dachem. Elewacje zachowały ślady dawnych podziałów za pomocą lizen i wydatnych gzymsów.

Podczas prac remontowych przeprowadzanych w latach 70., pałac lekko zmienił swój dotychczasowy układ pomieszczeń oraz usunięto liczne detale architektoniczne.

Budynek otoczony ogrodzeniem można zobaczyć z zewnątrz. Przez wiele lat znajdowały się w nim biura PGR oraz przedszkole, obecnie obiekt nie jest użytkowany. Pałac pozostaje w niezłym stanie technicznym, za nim rozciąga się niewielki park krajobrazowy, a w pobliżu znajduje się kościół parafialny.

Kościół

Kościół w Twardawie

Początki kościoła i parafii sięgają średniowiecza. Najwcześniejsza wzmianka o kościele pod wezwaniem św. Małgorzaty, pochodzi z 1305 roku. W 1603 roku „pan na Twardawie” – Jerzy Twardawa, na miejsce drewnianego kościoła, który uległ spaleniu 19 lipca 1599 roku, wybudował nowy, murowany kościół w stylu romańskim. W 1619 roku „pan na Zwiastowicach” – Chrystofer Warkocz, ufundował główny ołtarz pod wezwaniem św. Krzyża.

W okresie reformacji w latach 1620–1629 parafia przejściowo była w rękach predykantów luterańskich. W 1629 roku parafia powróciła na łono Kościoła katolickiego, a pierwszym proboszczem katolickim był Ks. Andrzej Kromer. W tym okresie do parafii należą: Twardawa, Dobieszowice, Zwiastowice, Pokrzywnica i Komorno.

W 1710 roku jako drugą patronkę parafii obrano św. Jadwigę. W 1860 roku kościół rozbudowano poprzez dobudowę bocznych naw i wieży. Zachowało się kilka obrazów z XVI i XVII wieku. W 1910 roku odłączono od parafii Pokrzywnicą i Komorno. W latach 1976–1986 dach kościoła został pokryty blachą cynkową oraz zbudowano mur ogrodzeniowy z cegły klinkierowej dookoła kościoła. Dnia 25 X 1992 Ksiądz Biskup Ordynariusz Alfons Nossol dokonał konsekracji kościoła św. Anny w Dobieszowicach. 17 X 1999 ksiądz biskup Jan Bagiński dokonał poświęcenia domu parafialnego w Twardawie.

W latach 1990–2003 zostały wykonane nowe ławki, przeprowadzono generalny remont organ, odnowiono dach kościoła, wstawiono podwójne okna i granitowe parapety. Kościół został pomalowany i odnowiono tynki na zewnątrz, została zrobiona nowa radiofonizacja oraz przeprowadzono gruntowny remont kaplicy w Zwiastowicach.

Kapłani pochodzący z Twardawy: o. Alfred Patryk Kaiser, o. Innocenty Janoschek OSB.

Siostry zakonne pochodzące z Twardawy: s. Ilga Waloszek SFI, s. Orilda Waloszek SFI, s. Lucyna Sucha SFI, s. Łukasza Blaga CSSE, s. Henryka Kos SFI, s. Sabina Kos SFI.

Pocztówka z lat 30. Kościół w Twardawie

Księża pracujący w parafii św. Małgorzaty Dziewicy i Męczennicy

Tablica upamiętniająca jubileusz 400-lecia kościoła św. Małgorzaty

Andrzej Kromer	1629 – 1633
Marcin Moskal	1633 – 1664
Jerzy Pigulin	1664 – 1679
Jan Mazur	1679 – 1707
Jerzy Hadalin	1707 – 1715
Natonii Apostel	1715 – 1740
Jerzy Müntzer	1740 – 1782
Józef Werner	1782 – 1786
Georg Dameck	1786 – 1838
Józef Pechurek	1838 – 1839
Franz Plicko	1839 – 1857
Franc Nickel	1857 – 1891
Gustav Böhm	1891 – 1926
Joseph Woehl	1926 – 1954
Alojzy Gandawski	1955 – 1975
Józef Janecki	1975 – 1986
Eugeniusz Białas	1986 – 2015
Bernard Kotula	2015 – 2023
Jan Tomaszewski	2023 –

Liczba mieszkańców wsi

Tablica z podwójną nazwą przed wjazdem do Twardawy od strony Prudnika

• 1793 – 291^[23]
• 1871 – 583^[24]
• 1885 – 645^[25]
• 1905 – 689^[26]
• 1910 – 673^[27]
• 1933 – 1035^[28]
• 1939 – 979^[28]
• 1966 – 934^[29]
• 1998 – 1029^[30]
• 2002 – 967^[30]
• 2009 – 904^[30]
• 2011 – 860^[30]
• 2013 – 752^[31]

Sport

Herb KS Twardawa

Drużyna KS Twardawa 2021/2022

Ludowy Zespół Sportowy w Twardawie został założony 3 lutego 1949 roku. Głównym jego założycielem był Antoni Kowaś. W 1955 roku LZS Twardawa zdobył mistrzostwo w klasie „C” w podokręgu Prudnik i uzyskuje awans do klasy „B” na szczeblu okręgu opolskiego. Sezon piłkarski 1961/62 zakończył się triumfem zespołu w klasie „B”. Wtedy po raz pierwszy został wywalczony awans do klasy „A” na szczeblu okręgu opolskiego.

Kolejny awans do „A” klasy zawodnicy wywalczyli w sezonie 1964/65. W sezonie 1965/66 drużyna LZS Twardawa została przydzielona do grupy III. Oprócz drużyny seniorów klub posiadał także drużynę juniorów, która uczestniczyła w swojej kategorii wiekowej na tym samym szczeblu rozgrywek. Swój największy sukces LZS Twardawa osiągnął w sezonie 1970/71, kiedy to zdobył pierwsze miejsce i mistrzostwo klasy „A”, a co za tym idzie awans do klasy okręgowej.

W dekadzie lat siedemdziesiątych drużynę seniorów LZS Twardawa reprezentował m.in. pochodzący z Twardawy Alfred Bolcek, Reprezentant Polski U-23 oraz długoletni zawodnik Odry Opole. W drużynie seniorów występował już jako 15-letni chłopak. W 1972 roku trafił do drużyny Odry Opole, a w swojej karierze w ekstraklasie zdobył 25 goli.

Pod koniec lat 90.klub nie odniósł już praktycznie żadnych sukcesów i był to początek końca drużyny seniorów z Twardawy. Trampkarze kontynuowali swoją grę do roku 2002. Po tym sezonie klub z Twardawy został rozwiązany.

20 lipca 2012 odbyło się zebranie mające na celu reaktywowanie twardawskiej drużyny, już nie jako LZS, lecz pod nazwą KS Twardawa. W sezonie 2015/2016 KS Twardawa wywalczył sobie mistrzostwo klasy „B”.

Debiutancki sezon w klasie „A” KS Twardawa ukończył na drugim miejscu, a w kolejnym sezonie twardawianie zapewnili sobie po raz trzeci w historii awans do klasy okręgowej.

Do najważniejszych działaczy należał Joachim Olbrich, który był zawodnikiem klubu, a od 1958 roku pełnił funkcję prezesa oraz gospodarza boiska. W latach siedemdziesiątych był również członkiem wydziału Gier i Dyscypliny w Prudnickim Podokręgu Związku Piłki Nożnej.

Pod koniec lat 90. w klubie występował Błażej Korczyński – reprezentant kraju i selekcjoner kadry seniorskiej futsalu mężczyzn.

Od 2016 drużynę KS Twardawa reprezentuje m.in. Ryszard Remień, zawodnik takich drużyn jak: Odra Opole, Pogoń Szczecin czy Lech Poznań. Pełniąc funkcję gracza oraz trenera zapewnił drużynie awans do ligi okręgowej.

Zabytki

Mauzoleum rodziny Latzel

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[32]:

• kościół par. pw. św. Małgorzaty, zabytkowy z 1603 r., przebudowany w 1860 r., wypisany z księgi rejestru
• kaplica przydrożna, z XVIII w., wypisana z księgi rejestru
• kapliczka, z XIX w., wypisana z księgi rejestru, nie istnieje
• kapliczka przydrożna, z poł. XIX w., wypisana z księgi rejestru.

Zgodnie z gminną ewidencją zabytków w Twardawie chronione są ponadto^[33]:

• grobowiec-mauzoleum rodziny Latzel
• kaplica cmentarna
• dwór, ul. Spółdzielcza 16
• zespół dworca kolejowego, ul. Dworcowa
  • dworzec kolejowy
  • magazyn
  • dom mieszkalny, ul. Dworcowa 26–26A
  • budynek gospodarczy, ul. Dworcowa 26–26A
  • dom mieszkalny, ul. Dworcowa 26B
• dom, ul. Dworcowa 8
• dom, ul. Dworcowa 14A
• domy mieszkalne przy ul. Kozielskiej: nr 1, 5, 7, 17
• domy mieszkalne przy ul. Spółdzielczej: nr 2, 2A, 10, 10A, 14, 16B, 16E
• zespół folwarczny
  • obory w zespole folwarcznym, ul. Spółdzielcza 16A
  • oficyna, ob. dom mieszkalny, ul. Spółdzielcza 16A

Pomniki i obiekty upamiętniające

• Pomnik poległych w I wojnie światowej – pomnik na rozwidleniu dróg przy cmentarzu w Twardawie powstały w latach 20. XX wieku jako upamiętnienie mieszkańców wsi, którzy polegli w I wojnie światowej. Na pomniku inskrypcja w języku niemieckim: „Den Im Weltkriegen 1914–1918 gefallenen Helden…”^[34].
• Głaz 800-lecia Twardawy – głaz upamiętniający 800-lecie istnienia Twardawy, odsłonięty w 2023^[35].
• Miniatura lokomotywy – miniatura parowozu TKh49 na skwerze przy przejeździe kolejowym w Twardawie. Zamontowana w 2023, upamiętnia kolejarskie tradycje wsi^[36].

Gospodarka

W Twardawie siedzibę ma firma Mechanika Pojazdowa Nowak Zygfryd, zrzeszona w Cechu Rzemieślników i Przedsiębiorców w Prudniku^[37].

Transport

Transport drogowy

DK40 w Twardawie

Przez Twardawę przebiega droga krajowa

• 40 Głuchołazy – Prudnik – Kędzierzyn-Koźle – Pyskowice

W zarządzie Wydziału Drogownictwa Starostwa Powiatowego w Prudniku znajduje się droga powiatowa nr 1810O relacji Malkowice – Twardawa^[38].

Twardawa posiada połączenia autobusowe z Głogówkiem, Głuchołazami, Kędzierzynem-Koźlem, Prudnikiem. We wsi znajduje się jeden przystanek autobusowy^[39].

Transport kolejowy

Stacja kolejowa w Twardawie

Stacja kolejowa w Twardawie znajduje się przy ul. Dworcowej. Z Twardawy odjeżdżają pociągi Polregio, do Brzegu, Kędzierzyna-Koźla, Kłodzka, Nysy^[40].

Linia kolejowa nr 137 relacji Katowice – Legnica, zwana magistralą podsudecką, została doprowadzona do Twardawy w 1876^[41]. Połączyła ona uprzemysłowione miasta Przedgórza Sudeckiego z kopalniami Górnego Śląska^[42]. Została zaliczona do linii pierwszorzędnych o najważniejszym znaczeniu państwowym^[43].

Kultura

W Twardawie działa Niemieckie Koło Przyjaźni (Deutscher Freundeskreis) – oddział terenowy Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim^[44].

Turystyka

Oddział PTTK „Sudetów Wschodnich” w Prudniku ustanowił turystyczną Odznakę Krajoznawczą Ziemi Prudnickiej, którą zdobywa się poprzez zwiedzenie odpowiedniej liczby obiektów w miejscowościach położonych na ziemi prudnickiej, w tym w Twardawie^[45].

Bezpieczeństwo

W zakresie ochrony przeciwpożarowej oraz innych miejscowych zagrożeń w Twardawie działa jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej^[46].

Miejscowość jest pod opieką dzielnicowego rejonu służbowego nr 11 Komendy Powiatowej Policji w Prudniku (Komisariat Policji w Głogówku)^[47].

Teren wsi, jak i całej gminy Głogówek, położony jest w strefie nadgranicznej w związku z czym Straż Graniczna dysponuje, na tym obszarze, specjalnymi kompetencjami w zakresie bezpieczeństwa^[48]. Gminę Głogówek obejmuje zasięgiem służbowym placówka Straży Granicznej w Opolu ze Śląskiego Oddziału SG^[49].

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 141902
2. GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2016-09-23].
3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1304 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
4. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
5. GUS. Rejestr TERYT.
6. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 1 stycznia 2023
7. Mapa interaktywna [online], emapy.com [dostęp 2020-06-08] .
8. Bank Danych o Lasach – Mapa [online], bdl.lasy.gov.pl [dostęp 2021-01-23] .
9. Klimat: Twardawa: Klimatogram, wykres temperatury, tabela klimatu – Climate-Data.org [online], pl.climate-data.org [dostęp 2020-06-08] .
10. HeinrichH. Adamy HeinrichH., Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 75, OCLC 456751858  (niem.).
11. Grünhagen 1866 ↓, s. 123.
12. Triest 1865 ↓, s. 1077.
13. Deutsche Verwaltungsgeschichte Schlesien, Kreis Neustadt in Oberschlesien [online], verwaltungsgeschichte.de [zarchiwizowane z adresu 2017-07-08] .
14. Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
15. Johann WolfgangJ.W. Wieland Johann WolfgangJ.W., Principatus Silesiae Oppoliensis exactissima Tabula geographica, sistens Circulus Oppoliensem Ober-Glogau Gros Strehliz, Cosel, Tost, Rosenberg, Falckenberg & Lubleniz, Norimbergae: ab Homannianis Heredibus. Cum Spec. S. Caes. Rque Mtis Privilegio, 1736 . Brak numerów stron w książce
16. AndrzejA. Dereń AndrzejA., XVIII-wieczna rewolucja, „Tygodnik Prudnicki”, Antoni Weigt – redaktor naczelny, 18 (441), Prudnik: Spółka Wydawnicza „Aneks”, 6 kwietnia 1999, s. 17, ISSN 1231-904X .
17. 1045 Twardawa (Twardawa) II [online], Pieczęcie gminne na Śląsku, 19 sierpnia 2021 [dostęp 2024-01-11]  (pol.).
18. NorbertN. Słopecki NorbertN., Rola prudnickiego ośrodka przemysłowego w rozwoju gospodarczym Śląska Opolskiego, „Studia Śląskie”, 6, Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1963, s. 85, ISSN 0039-3355 .
19. KazimierzK. Nabzdyk KazimierzK., Rezultaty wyborów w powiecie prudnickim na początku XX wieku – szkic demograficzny, „Ziemia Prudnicka”, Andrzej Dereń – redaktor naczelny, Prudnik: Spółka Wydawnicza „Aneks”, 2007, s. 75 .
20. Natomiast z pow. prudnickiego należą do terenu plebiscytowego tylko następujące gminy, które tutaj poniżej według polskich i niemieckich nazw imiennie podajemy, „Instrukcja dla Komitetów Parytetycznych”, 2, 1921, s. 24 .
21. Working Parties [online], lamsdorf.com [dostęp 2024-01-06] [zarchiwizowane z adresu 2020-10-29]  (ang.).
22. Twardawa, gm. Głogówek [online], Rozwój Wsi Opolskiej Program Odnowy Wsi, 23 listopada 2020 [dostęp 2023-05-30]  (pol.).
23. Erdbeschreibung der Preußischen Monarchie, Hemmerde & Schwetschke, 1793 [dostęp 2020-06-09]  (niem.). Brak numerów stron w książce
24. Kreis Neustadt O.S. (1. Dezember 1871) [online], AGOFF [dostęp 2024-06-14]  (niem.).
25. Kreis Neustadt O.S. (1. Dezember 1885) [online], AGOFF [dostęp 2024-06-14]  (niem.).
26. Kreis Neustadt O.S. (1. Dezember 1905) [online], AGOFF [dostęp 2024-06-14]  (niem.).
27. Willkommen bei Gemeindeverzeichnis.de [online], www.gemeindeverzeichnis.de [dostęp 2020-06-09] .
28. Deutsche Verwaltungsgeschichte Schlesien, Kreis Neustadt [online], treemagic.org [dostęp 2020-06-09] .
29. Ludność wiejska. Wyniki badania struktury ludności wsi z dnia 15 X 1966, Opole: Wojewódzki Urząd Statystyczny w Opolu, 1969, s. 212 .
30. Wieś Twardawa w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-06-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
31. AndrzejA. Dereń AndrzejA., Jak wyludniła się Twoja miejscowość: sprzedam wieś pod Prudnikiem, „Tygodnik Prudnicki”, 2 (1202), Prudnik: Spółka Wydawnicza „Aneks”, 8 stycznia 2014, s. 11, ISSN 1231-904X .
32. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo opolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 108 .
33. Studium 2016 ↓, s. 67.
34. Pomnik w Twardawej upamiętniający mieszkańców poległych podczas I wojnie światowej [online], upamietnienia.e-wojewoda.pl [dostęp 2023-12-28] .
35. Wdzięczni za wczoraj patrzą w przyszłość, „Życie Głogówka”, Stanisław Stadnicki – redaktor naczelny, 9 (330), Głogówek: MGOK na zlecenie Urzędu Miejskiego, październik 2023, s. 11, ISSN 1425-9591 .
36. Stoi na stacji lokomotywa..., „Życie Głogówka”, Stanisław Stadnicki – redaktor naczelny, 8 (329), Głogówek: MGOK na zlecenie Urzędu Miejskiego, wrzesień 2023, s. 8, ISSN 1425-9591 .
37. Lista Rzemieślników [online], cechprudnik.eu [zarchiwizowane z adresu 2023-12-09] .
38. Wykaz dróg powiatu prudnickiego [online], powiatprudnicki.pl [dostęp 2024-09-26] .
39. Rozkład jazdy PKS na przystanku Twardawa 02, gm. Głogówek [online], e-podroznik.pl [dostęp 2023-08-18] .
40. Rozkład jazdy PKP na przystanku Twardawa [online], e-podroznik.pl [dostęp 2024-03-04] .
41. Kasza 2020 ↓, s. 104.
42. O linii 137 – Magistrala Podsudecka [online], kolejpodsudecka.pl [dostęp 2024-03-04] .
43. Dz.U. z 2019 r. poz. 552
44. DFK Twardawa / Twardawa
45. Regulamin Odznaki Krajoznawczej Ziemi Prudnickiej [online], prudnik.pttk.pl [dostęp 2024-01-01] .
46. Jednostki OSP oraz OSP KSRG – Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Prudniku [online], gov.pl [dostęp 2024-02-24]  (pol.).
47. Komisariat Policji w Głogówku [online], prudnik.policja.gov.pl [dostęp 2024-02-24]  (pol.).
48. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 29 sierpnia 2005 r. w sprawie wykazu gmin i innych jednostek zasadniczego podziału terytorialnego państwa położonych w strefie nadgranicznej oraz tablicy określającej zasięg tej strefy (Dz.U. z 2005 r. nr 188, poz. 1580).
49. PSG w Opolu [online], slaski.strazgraniczna.pl, 19 sierpnia 2012 [dostęp 2024-05-08] .

Bibliografia

• ColmarC. Grünhagen ColmarC., Regesten zur Schlesischen Geschichte, Breslau: Josef Max & KOMP., 1866  (niem.).
• FelixF. Triest FelixF., Topographisches Handbuch von Oberschlesien., Breslau: Wilh. Gottl. Korn, 1864–1865, OCLC 315739117  (niem.), Erste Hälfte, Zweite Hälfte.
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Głogówek [online], 2016 [dostęp 2023-02-10] .
• Ryszard Kasza: Ulicami Prudnika z historią i fotografią w tle. Przemysław Birna, Franciszek Dendewicz, Piotr Kulczyk. Prudnik: Powiat Prudnicki, 2020. ISBN 978-83-954314-5-6.

Linki zewnętrzne

• Twardawa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 679 .
• Twardawa, [w:] Archiwum wycinków prasowych, Instytut Śląski [dostęp 2023-10-09] .