Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat lub Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat[1] – pierwsza polska partia robotnicza opierająca się na założeniach marksizmu, anarchizmu i ideologii rosyjskiej Narodnej Woli (w historiografii PRL zwana również „I Proletariatem” lub „Wielkim Proletariatem”) funkcjonująca w Królestwie Polskim od 1882 do 1886. Jej pięciu działaczy zostało straconych przez władze carskie.
Organizacja w lipcu i sierpniu 1882 przygotowała swój pierwszy program jako „Odezwa Komitetu Robotniczego Partii Socjalno-Rewolucyjnej «Proletariat»”. Podstawą organizacji były 6-10-osobowe kółka podporządkowane Komitetowi Robotniczemu. W grudniu 1882 organizację opuścił Kazimierz Puchewicz, który powołał w następnym roku Partię Robotniczą Solidarność, która ograniczała swoje działania wyłącznie do spraw ekonomicznych, odrzucając żądania polityczne.
W styczniu 1883 w Wilnie odbył się pierwszy Zjazd partii. W skład tymczasowego kierownictwa powołano wówczas: Ludwika Waryńskiego, Tadeusza Rechniewskiego, Edmunda Płoskiego, Henryka Dulębę, Aleksandrę Jentysówną, Stanisława Kunickiego i Aleksandra Dębskiego. W marcu 1883 odbył się drugi zjazd w Warszawie, gdzie najprawdopodobniej przyjęto nazwę „Międzynarodowa Socjalno Rewolucyjna Partia Proletariat”, którą sygnowano pisma partyjne. jednak w odezwach posługiwano się również nazwami „Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat”, lub „Socjalno-Rewolucyjna Partia”. Władza w partii należała do Komitetu Robotniczego lub zamiennie Komitetu Centralnego, które były ciałami wieloosobowymi, a decyzje podejmowano demokratycznie. Wobec sytuacji politycznej i częstych aresztowań skład Komitetu Centralnego zmieniał się czterokrotnie.
We wrześniu 1883 aresztowano Ludwika Waryńskiego, jego partnerkę Aleksandrę Jentysównę i Edmunda Płoskiego. W styczniu 1884 zostali aresztowani Tadeusz Rechniewski, jego żona Witolda i Henryk Dulęba. Wobec zaistniałej sytuacji Stanisław Kunicki i Aleksander Dębski przyjęli do współpracy Ludwika Janowicza, Hilarego Gostkiewicza i Zofię Płaskowicką-Dziankowską. Bliskimi współpracownikami byli Bronisław Sławiński i Feliks Kon. 15 września 1883 ukazał się pierwszy numer pisma „Proletaryat”. W połowie 1883 do Krakowa musiała zbiec Maria Zofia Onufrowicz-Płoska, która została tam w grudniu aresztowana i przekazana władzom carskim.
W sierpniu 1885 rozpoczął się w Warszawie proces 29 „proletariatczyków”, wybranych spośród 190 aresztowanych[3]. W grudniu ogłoszono wyrok skazujący sześciu z nich na karę śmierci, osiemnastu na 16 lat katorgi, dwóch na 8 lat katorgi, zaś dwóch na osiedlenie na Syberii. Po odwołaniach karę śmierci utrzymano dla Piotra Bardowskiego, Jana Pietrusińskiego, Stanisława Kunickiego i Michała Ossowskiego. wyrok wykonano 28 stycznia 1886, na stokach Cytadeli Warszawskiej. Były to pierwsze po powstaniu styczniowym wyroki śmierci, wydane z przyczyn politycznych w zaborze rosyjskim. Józef Szmaus i Mikołaj Lury zostali skazani na 20 lat katorgi (wskutek odwołania od kary śmierci). Na 16 lat katorgi skazano: Teoflia Błocha, Ludwika Janowicza, Ludwika Waryńskiego i Mieczysława Mańkowskiego[4].
Jako formy walki przewidywano strajki, manifestacje oraz terror, wymierzony w prowokatorów i carskich agentów, próbując przeniknąć szeregi ugrupowania. Partia opowiadała się za internacjonalizmem i sprzeciwiała dążeniom niepodległościowym. Jej działacze wychodzili bowiem z założenia, że państwo zawsze jest narzędziem klasowej opresji. Spodziewali się nadto, że międzynarodowa rewolucja i powstały w jej efekcie nowy system społeczno-ekonomiczny rozwiąże sam w sobie kwestię ucisku narodowego. Najważniejszym zadaniem była dla partii walka klas: wyzyskiwanych (robotników) z wyzyskującymi (kapitalistami), ale w programie partii była również: likwidacja własności prywatnej, bezpłatna oświata, równość społeczna. Partia wydawała własne czasopisma: w kraju: „Proletaryat”, zaś na emigracji w Genewie: „Walka Klas” i „Przedświt” (redaktor Stanisław Mendelson).
Program był próbą zastosowania marksizmu w warunkach polskich: rewolucja w interesie klasy robotniczej, hasło „proletariusze wszystkich krajów łączcie się” (internacjonalizm proletariacki), poprawa sytuacji bytowej, brak kwestii niepodległości, brak kwestii agrarnej. Zawierał jednak szereg intuicji, typowych dla programów anarchistycznych, co wynikało z kontaktów działaczy Proletariatu z rewolucjonistami z Narodnej Woli. Te charakterystyczne elementy, odstające znacznie od marksizmu-leninizmu, to m.in. przekonanie, że klasami rewolucyjnymi są także inteligencja, rzemieślnicy i chłopi, a nie tylko robotnicy fabryczni. Co więcej, działacze Proletariatu stali na stanowisku, że carat jako taki nie jest zjawiskiem klasowym, opiera się bowiem – ich zdaniem – na dobrze zorganizowanej biurokracji, a nie jakiejkolwiek klasie społecznej[5].
Przypisy
↑Odezwy i dokumenty sygnowano jako Socjalno-Rewolucyjna Partia, natomiast wydawnictwa prasowe "Proletaryat" i "Walka Klas" jako Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia
↑Irena Koberdowa, Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat, Książka i Wiedza, Warszawa 1981.
