Teologia wyzwolenia

Teologia wyzwolenia – ruch teologiczny w Kościele katolickim powstały po II soborze watykańskim, szczególnie rozpowszechniony w Ameryce Łacińskiej oraz wśród jezuitów^{[wymaga weryfikacji?]}.

Idea

Teologia wyzwolenia opiera się na związku między teologią chrześcijańską (głównie katolicką) i aktywizmem politycznym lewicy chrześcijańskiej, szczególnie w kwestiach sprawiedliwości społecznej i praw człowieka. Ze względu na kontrowersyjną naturę tych zagadnień, ich miejsce w nauce Kościoła, oraz to, w jakim stopniu hierarchowie kościelni powinni się w nie angażować, zawsze była przedmiotem dyskusji.

Teologia wyzwolenia koncentruje się na osobie Jezusa, postrzeganego jako wyzwoliciela. Nacisk kładzie się na te fragmenty Biblii, gdzie misja Jezusa jest opisana właśnie w rozumieniu wyzwolenia i gdzie przedstawiony jest jako ten, który przywraca sprawiedliwość^[1]. Popularnym symbolem był „Chrystus z karabinem na ramieniu”^[2][3][4].

Część ze zwolenników tej teologii dodawała do niej elementy marksizmu oraz wspierała nikaraguańskich sandinistów. Główną kontrowersją jest doktryna o odwiecznej walce klas. Watykańska Kongregacja Doktryny Wiary nakazała teologom katolickim zaprzestania takich publikacji.

Znaczenie współczesne

Papież Jan Paweł II położył kres oficjalnemu poparciu dla koncepcji wyzwolenia w ujęciu latynoamerykańskim wśród hierarchii Kościoła katolickiego oświadczeniem wygłoszonym w styczniu 1979 r., podczas pierwszej zagranicznej pielgrzymki w trakcie pontyfikatu, w Meksyku:

Ta koncepcja Chrystusa jako polityka, rewolucjonisty, jako wywrotowca z Nazaretu, nie zgadza się z nauczaniem Kościoła^[5].

Powołał się w niej szczególnie na nauczanie Pawła VI w Evangelii nuntiandi. W samym tym przemówieniu brak jednak terminu "teologia wyzwolenia". Pojawił się on dopiero podczas audiencji generalnej, podczas której papież powiedział:

Teologia wyzwolenia winna nade wszystko być wierna wszelkiej prawdzie o człowieku, aby ukazać nie tylko w kontekście latynoamerykańskim, ale także we współczesnych kontekstach, jaką rzeczywistością jest wolność, "do której Chrystus nas wyzwolił".^[6]

W latach 70 i 80 członkowie latynoamerykańskiego ruchu teologii wyzwolenia stali się celem ataków prawicy, wielu działaczy zginęło z rąk członków szwadronów śmierci, w tym absolwentów School of the Americas^[7][8]. Najbardziej znane zbrodnie to masakra Los Horcones z roku 1975 dokonana przez armię honduraską na 15 członkach wspólnoty katolickiej m.in. wykładowcach, studentach, rolnikach^[9], masakra jezuitów w Salwadorze w 1989 dokonana przez żołnierzy salwadorskiej armii z batalionu Atlacatl (Atlacatl Battallón)^{[10][7][11][12]}.

Jednak teologia ta w dalszym ciągu cieszy się pewnym poparciem, zwłaszcza wśród laikatu i poszczególnych księży. W ostatnich latach papież Franciszek wykonał szereg pojednawczych gestów rehabilitując przedstawicieli tego nurtu^[13]. Według teologa Krzysztofa Góźdźa na skutek współpracy o. Gustavo Gutiérreza i innych teologów wyzwolenia z kardynałem Gerhardem Ludwigiem Müllerem, teologia wyzwolenia zyskuje uprawomocnienie ze strony Papieża Franciszka i Watykanu^[14].

W ostatnich latach papież spotykał się z przedstawicielami tego nurtu^[15][16], m.in. z o. Gustavo Gutiérrezem^[17][15][16] i o. Arturo Paolim^[18], dyskutując o problemach społecznych i metodach ich naprawy. Po latach kryzysu odrodziła się w 2012 organizacja Cristianos por el socialismo, założona w 1971, reprezentująca radykalne skrzydło ruchu^{[potrzebny przypis]}, działa związane z wenezuelskimi jezuitami ''Centro Gumilla''^[19], meksykańska pacyfistyczna, katolicka grupa ''Las Abejas'' (w 1997 jej członkowie padli ofiarą masakr których dokonały związane z lokalną oligarchią szwadrony śmierci tzw. Máscara Roja)^[20], nadal działa na kontynencie ''Fraternidad Teológica Latinoamericana''^[21].

Krytyka

Według byłego szefa wywiadu zagranicznego komunistycznej Rumunii Iona Mihai Pacepy, który w 1978 zbiegł do USA gdzie pracował dla CIA^[22][23] oraz Johna Koehlera^[24] teologia wyzwolenia została stworzona przez KGB i jest jednym z przykładów dezinformacji w formie dywersji religijnej prowadzonej przez ZSRR^[25][26][27]. Według Pacepy w 1968 roku KGB nakłoniło grupę biskupów do zwołania konferencji w Medellin w Kolumbii, której, na prośbę KGB, DIE (Departamentul de Informații Externe, Zarząd Wywiadu Zewnętrznego komunistycznej Rumunii, którego szefem był Pacepa) zapewnił wsparcie logistyczne^[23]. Po konferencji delegaci przedłożyli ją Światowej Radzie Kościołów – organizacji z siedzibą w Genewie kontrolowanej przez sowieckie służby wywiadowcze^[28], a ta uczyniła „teologię wyzwolenia” jednym ze swoich priorytetów i w marcu 1970 oraz lipcu 1971 w Bogocie odbyły się kongresy południowoamerykańskich katolików dotyczące „teologii wyzwolenia”^[23]. W 1979 Papież Jan Paweł II potępił latynoamerykańską „teologię wyzwolenia” na konferencji biskupów rzymskokatolickich w Pueblo w Meksyku, po czym w ciągu czterech godzin wśród uczestników konferencji rozprowadzona została dwudziestostronnicowa polemika z jego przemówieniem^[27]. Według kardynała Lópeza Trujillo, organizatora konferencji, polemika „była dziełem osiemdziesięciu zwolenników marksizmu i nowej teologii spoza konferencji biskupów”^[27]. Pacepa twierdzi, że rumuński DIE otrzymał wcześniej gratulacje od KGB za wsparcie logistyczne dla tych działaczy^[27].

Dziennikarze zajmujący się tematyką Kościoła rzymskokatolickiego, John Allen w Crux^[29] i Damian Thompson w konserwatywnym The Spectator^[30], wyrazili opinie, że twierdzenia Pacepy są „prawdopodobnie przesadzone” i trudne do uwierzenia.

Teologowie wyzwolenia i wspierający teologię wyzwolenia

• Marcella Althaus-Reid, Argentyna-Szkocja
• Jean-Bertrand Aristide, Haiti (ur. 1953)
• Alan Boesak, Afryka Południowa
• Paulo Evaristo Arns, Brazylia (1921-2016)
• Hugo Assmann, Brazylia (ur. 1933)
• Tomás Balduíno, Brazylia (ur. 1923)
• Carlos Filipe Ximenes Belo, Timor Wschodni (ur. 1948)
• Clodovis Boff, Brazylia (ur. 1944)
• Rafael Puente Calvo, SJ, Boliwia (ur. 1940)
• Leonardo Boff, Brazylia (ur. 1938)
• Robert McAfee Brown, USA
• Hélder Câmara, Brazylia (1909-1999)
• Katie Geneva Cannon, USA.
• Pedro Casaldáliga Plá, Hiszpania-Brazylia (1928-2020)
• James Cone, USA. (ur. 1938)
• Ernesto Cardenal, Nikaragua (1925-2020)
• Fernando Cardenal, Nikaragua (1934-2016)
• Virgilio Elizondo, USA.
• Ignacio Ellacuría, SJ, Hiszpania-Salwador (1930-1989)
• Paul Gauthier, Francja (1914-2002)
• Gustavo Gutiérrez, Peru (ur. 1928)
• François Houtart, Belgia (ur. 1925)
• Gérard Jean-Juste, Haiti (1947-2009)
• Sebastian Kappen, Indie (1924-1993)
• Elmar Klinger, Niemcy (ur. 1938)
• Erwin Kräutler, Austria-Brazylia (ur. 1939)
• Hans Küng, Szwajcaria-Niemcy (1928-2021)
• Martin Maier, SJ, Niemcy
• Ignacio Martín-Baró, SJ, Hiszpania-Salvador (1942-1989)
• Herbert McCabe, OP, Wielka Brytania (1926-2001)
• Johann Baptist Metz, Niemcy (1928-2019)
• José Míguez Bonino, Argentyna
• Jürgen Moltmann, Niemcy (ur. 1926)
• Segundo Montes, SJ, Hiszpania-Salvador (1933-1989)
• Carlos Mugica, Argentyna (1930-1974)
• Henri Nouwen, Holandia (1932-1996)
• Oskar Romero, Salwador (1917-1980)
• Samuel Ruiz, Meksyk (ur. 1924-2011)
• Edward Schillebeeckx, Belgia-Holandia (1914-2009)
• Juan Luis Segundo, SJ, Urugwaj (1925-1996)
• Stefan Silber, Niemcy
• Stephen Sizer, Anglia
• Diane Drufenbrock, USA
• Jon Sobrino, SJ, Hiszpania-Salvador (ur. 1938)
• Dorothee Sölle, Niemcy (1929-2003)
• Camilo Torres Restrepo, Kolumbia (1929-1966)

Polskojęzyczna bibliografia przedstawicieli teologii wyzwolenia

• Juan Alfaro – Chrześcijańska nadzieja i wyzwolenie człowieka; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1978
• Juan Alfaro – Teologia postępu ludzkiego; Biblioteka ODiSS 1971
• Leonardo Boff – Sakramenty Kościoła; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1981
• Helder Camara – Godzina trzeciego świata; Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 1973
• Helder Camara – Żyć ewangelią; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1995
• Ernesto Cardenal – Poezje; Wydawnictwo Literackie, 1989
• Ernesto Cardenal – Poematy; Wydawnictwo Literackie 1990
• Gustavo Gutierrez – Teologia wyzwolenia. Historia, polityka i zbawienie; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1976
• Jacques Rollet – Społeczne tło teologii współczesnej; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1989
• Camilo Torres – Stuła i karabin; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1970
• Teofilo Cabestrero (red.) – U źródeł teologii wyzwolenia; Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985
• Dionizy Tanalski (red.) – Teologia wyzwolenia. Wybór tekstów; Akademia Nauk Społecznych PZPR, 1986

Polskojęzyczna literatura o teologii wyzwolenia

• Hans Waldenfels – Teologowie Trzeciego Świata – jedenaście szkiców biograficznych z Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej; Verbinum, 1987
• Battista Mondin – Teologowie wyzwolenia; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1988
• Józef Wołowski (red.) – Teologia wyzwolenia a szanse dialogu; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1988
• Wiesław Mysłek, Mirosław Nowaczyk (red.) – Teologia wyzwolenia; Akademia Nauk Społecznych PZPR, 1988
• Lewą Nogą – Guerilla kolumbijska; Inst. Wyd. KiW, 1999
• Luis Martinez Andrade – Ameryka Łacińska Religia bez odkupienia; KiP, 2012

Przypisy

1. o. Gardocki: Cierpiący Bóg i ukrzyżowany lud [online], magazynkontakt.pl [dostęp 2020-06-20], Cytat: „Według teologów wyzwolenia naśladowanie historycznego Jezusa wymaga podjęcia działania wyzwoleńczego na rzecz ubogich, przy czym to działanie jest tak naprawdę tylko przedłużeniem Jego działania.” „Przykład Jezusa pokazuje także, że wyzwolenie dokonuje się przez krzyż. To bardzo ważne z punktu widzenia ludzi żyjących w Ameryce Łacińskiej, zwłaszcza tych, którzy – walcząc o sprawiedliwość i o wyzwolenie innych – doświadczają niesprawiedliwego cierpienia.”  (pol.).
2. Ryszard Kapuściński: Fragmenty książki „Chrystus z karabinem na ramieniu”.
3. AdamA. Gajewski AdamA., Chrystus z kosą na ramieniu [online] [dostęp 2020-07-28] .
4. GrzegorzG. Górny GrzegorzG., Podzwonne dla teologii wyzwolenia [online], 26 marca 2004 .
5. Szymon Babuchowski: Wiara po latynosku. gosc.pl, 2013-03-21.
6. Jan Paweł II, Wyzwolenie rodzi się z prawdy Chrystusowej, Audiencja generalna, 21 lutego 1979 . Brak numerów stron w książce
7. Katherine E.K.E. McCoy Katherine E.K.E., Trained to Torture? The Human Rights Effects of Military Training at the School of the Americas, „Latin American Perspectives”, 32 (6), 2005, s. 47–64, DOI: 10.1177/0094582x05281113, ISSN 0094-582X [dostęp 2020-04-09], Cytat: „In the early 1990s, after the school had been moved to Fort Benning, two revelations sparked public opposition to it in the United States. The first was the fact that several SOA graduates were implicated in the 1989 massacre of six Jesuit priests and two women at the Universidad de Centroamérica in El Salvador. The second reve-lation involved a federal investigation of seven training manuals that had been in use at the school since the 1960s. The investigation determined that the manuals contained “objectionable” passages promoting the use of tor-ture, abduction, and extrajudicial executions. As a result, activists began toquestion the SOA’s relation to repressive forces and started a movement toclose it.”  (ang.).
8. Lesley.L. Gill Lesley.L., The School of the Americas. Military training and political violence in the Americas, Durham: Duke University Press, 2004, ISBN 0-8223-3382-1, OCLC 53972193 [dostęp 2020-04-09] . Brak numerów stron w książce
9. THE WAR ON PROGRESSIVE CHRISTIANITY, [w:] James J.J.J. Phillips James J.J.J., Honduras in Dangerous Times: Resistance and Resilience, Lexington Books, 16 października 2015, s. 55, ISBN 978-0-7391-8356-4 [dostęp 2020-04-09]  (ang.).
10. Equipo Nizkor – Report of the UN Truth Commission on El Salvador [online], FROM MADNESS TO HOPE The 12-year war in El Salvador, www.derechos.org, 29 marca 1993 [dostęp 2020-04-09] .
11. 25 lat od masakry jezuitów w San Salvador [online], DEON.pl [dostęp 2020-04-09]  (pol.).
12. ŁukaszŁ. Kobeszko ŁukaszŁ., Prezydent Salwadoru uhonorował zamordowanych zakonników – Portal Spraw Zagranicznych psz.pl [online], www.psz.pl, 17 listopada 2009 [dostęp 2020-04-09], Cytat: Podczas masakry w San Salvador 16 listopada 1989 roku zginął m.in. ks. Ignacio Ellacuría, rektor jezuickiego uniwersytetu. Był on jednym z bardziej znanych teologów wyzwolenia i katolickich filozofów społecznych w Ameryce Łacińskiej.  (pol.).
13. Ksawery Piwocki: Papież Franciszek rehabilituje teologię wyzwolenia. racjonalista.pl, 2014-09-18.
14. KrzysztofK. Góźdź KrzysztofK., Ku rehabilitacji teologii wyzwolenia, „Roczniki Teologiczne”, 62 (02), 2015, s. 5–20, ISSN 2353-7272 [dostęp 2020-07-28], Cytat: W rezultacie teologia wyzwolenia [...] zyskuje – jak się, wydaje – nie tylko uprawomocnienie ze strony Watykanu i papieża Franciszka, ale też i całkiem nowe otwarcie.  (ang.).
15. Francis reveals he concelebrated Mass with Cardinal Muller and Gustavo Gutierrez [online], National Catholic Reporter, 14 lutego 2019 [dostęp 2020-04-09]  (ang.).
16. Pope meets with liberation theology pioneer [online], National Catholic Reporter, 25 września 2013 [dostęp 2020-04-09]  (ang.).
17. Under Pope Francis, liberation theology comes of age [online], www.catholicnews.com [dostęp 2020-04-09] .
18. Truisms in Catholic life and a rundown of Rome news [online], National Catholic Reporter, 24 stycznia 2014 [dostęp 2020-04-09], Cytat: „Arturo Paoli: Last Saturday, Francis sat down at his residence at the Vatican’s Casa Santa Marta for roughly 40 minutes with Fr. Arturo Paoli, a 101-year-old Italian priest who spent 45 years in Latin America [...] Paoli is known as one of the forerunners of the liberation theology movement,”  (ang.).
19. ¿Quiénes somos? [online], Centro Gumilla [dostęp 2020-04-11] .
20. Tavanti, Marco, 1965-, Las Abejas. Pacifist resistance and syncretic identities in a globalizing Chiapas, New York, ISBN 978-1-135-37847-9, OCLC 869735685 [dostęp 2020-04-10] . Brak numerów stron w książce
21. Fraternidad Teológica Latinoamericana: 45 años [online], Protestante Digital, 6 czerwca 2015 [dostęp 2020-04-10]  (hiszp.).
22. Red past in Romania’s present [online], The Washington Times [dostęp 2020-04-11]  (ang.).
23. Ion Mihai Pacepa, Ronald J. Rychlak: Dezinformacja: Były Szef Wywiadu Ujawnia Metody Dławienia Wolności, Zwalczania Religii i Wspierania Terroryzmu. Gliwice: Helion Editio, 2015, s. 112–115. ISBN 978-83-283-1072-8.
24. John Koehler: Spies in the Vatican: The Soviet Union’s Cold War Against the Catholic Church. New York: Pegasus, 2009, s. 26. ISBN 978-1-60598-050-8.
25. Former Soviet spy: We created Liberation Theology, CNA, 1 maja 2015.
26. The Secret Roots of Liberation Theology [online], National Review, 23 kwietnia 2015 [dostęp 2020-04-11]  (ang.).
27. Ion Michai Pacepa, Ronald J. Rychlak: Teologia wyzwolenia wielkim sukcesem KGB. [dostęp 2015-11-03].
28. Keith Armes: Chekists in Cassocks: The Orthodox Church and the KGB. 1993. (ang.).
29. JohnJ. Allen JohnJ., Did the KGB ‘create’ Latin America’s liberation theology? [online], Crux, 5 maja 2015 [dostęp 2020-04-11], Cytat: „Certainly, it’s a matter of historical record that Cold War rivalries played out in the religious sphere all over the world. However, claims that either superpower actually “created” a widespread religious movement in Latin America are probably overblown.” .
30. DamianD. Thompson DamianD., Former Communist spy: KGB created Catholic liberation theology [online], www.spectator.co.uk, 2 maja 2015 [dostęp 2020-04-11], Cytat: „Pacepa, pictured above in specs that look as if they were designed by Dame Edna, is now well to the right of the American political spectrum. He’s not into nuance and he exaggerates. I don’t believe that the KGB ‘created’ a movement as complex as liberation theology and I’m far from convinced that its name was dreamt up in the Lubyanka.” .

Linki zewnętrzne

Zobacz kolekcję cytatów na temat teologii wyzwolenia w Wikicytatach

• Kongregacja Nauki Wiary, INSTRUKCJA O NIEKTÓRYCH ASPEKTACH „TEOLOGII WYZWOLENIA” (Libertatis nuntius) (1983)
• Kongregacja Nauki Wiary, INSTRUKCJA O CHRZEŚCIJAŃSKIEJ WOLNOŚCI I WYZWOLENIU (Libertatis conscientia) (1986)
• o. Stanisław Obirek: Teologia ubogich. Tygodnik Powszechny, 2003-10-19. [dostęp 2005-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-10-05)].
• Misza Tomaszewski, „Błogosławieni ubodzy: teologia w służbie wyzwolenia”, Magazyn Kontakt 2012
• Marek Zając, „Wywrotowiec z Nazaretu”, Tygodnik Powszechny 2005
• Antologia tekstów teologów wyzwolenia, „Kto się boi teologii wyzwolenia?”, „Dalej! pismo socjalistyczne”, nr 44, wiosna-lato 2011
• Dorothee Sölle – współtwórczyni i najbardziej znana przedstawicielka europejskiej teologii wyzwolenia
• Liberation theology (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].

Kontrola autorytatywna (ruch religijny):

• LCCN: sh85076447
• GND: 4078248-7
• NDL: 00576598
• BnF: 11933609z
• BNCF: 57415
• NKC: ph138525
• J9U: 987007565683705171
• LNB: 000106708

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: topic/liberation-theology
• Treccani: teologia-della-liberazione
• Universalis: theologie-de-la-liberation
• SEP: liberation
• БРЭ: 4187614
• SNL: frigjøringsteologi
• DSDE: befrielsesteologi