Są to góry bardzo zróżnicowane pod względem wysokości. Najwyższym szczytem jest Wielka Sowa (1015 m n.p.m.). Pozostałe szczyty Gór Sowich mają wysokość od 600–980 m n.p.m. W szczytowych partiach znajdują się ciekawe gniazda skalne. Góry – z wyjątkiem polan – w okolicach szczytowych i przełęczy porasta całkowicie bór świerkowy z rzadko występującymi naturalnymi buczynami i cisami. Punkty widokowe mieszczą się na wieżach widokowych, skałkach lub szczytowych polanach, czasami też na zboczach (w miejscach po wycięciu lasu). Góry te stanowią najstarszą część Sudetów i są zbudowane głównie z prekambryjskich gnejsów.
Południowo-zachodnia część gór należy do niecki śródsudeckiej (tzw. synklinorium śródsudeckiego), powstałej w okresie orogenezywaryscyjskiej, która wypełniona jest utworami karbońskimi i permskimi, z wystającymi w kilku miejscach skałami starszego podłoża. Z tych skał osadowych zbudowane są Wzgórza Wyrębińskie.
Widok z Kalenicy na Przedgórze Sudeckie. Kolejno od lewej widać Wielką Sowę, w środkowej części Dzierżoniów, a za nim na drugim planie Ślęża, dalej w kierunku wschodnim dobrze widoczne jest miasto Bielawa
Historia geologiczna
Niektóre z zamieszczonych tu informacji wymagają weryfikacji. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.
Historia geologiczna Gór Sowich[1] sięga początków historii Ziemi sprzed 4,5 miliarda lat. Od tego czasu teren obecnych Sudetów przeszedł wielokrotną metamorfozę. Najstarsze skały możliwe do znalezienia w tym rejonie to hornblendyty z Bystrzycy Górnej, datowane na 1,2 miliarda lat.
Pod względem geologicznym Góry Sowie zbudowane są głównie z gnejsu, najstarszego budulca skalnego ze wszystkich gór w Polsce, a nawet w Europie. Gnejsy obecnych Gór Sowich powstawały w dolnym piętrze ery prekambryjskiej – archaiku. Na początku ery paleozoicznej Góry Sowie były dnem morskim przejawiającym aktywność wulkaniczną. Wtedy doszło do osadzenia się (sedymentacji) skał osadowych (piasków, iłów, wapieni), a w nich skamieniałości. Następnie morze wycofało się i podczas orogenezy kaledońskiej wyniesione zostały na tym terenie olbrzymie góry, a skały pierwotne z poprzedniej ery uległy procesom przeobrażeniowym, np. granity prekambryjskie przeobraziły się w gnejsy, powstały dalsze partie łupków metamorficznych – krystalicznych. Następnie przez około 100 milionów lat ląd masywu kaledońskiego ulegał niszczeniu. W tej epoce erozja znacznie obniżyła potężne góry okresu kaledońskiego. Między obecnym, twardym gnejsowym blokiem Gór Sowich a resztą masywu powstało wtedy zapadlisko, w którym zbierały się skały osadowe. Podczas hercyńskichruchów górotwórczych w erze paleozoicznej doszło do podzielenia i wyniesienia masywu kaledońskiego. Powstały wtedy główne zręby brzeżne dzisiejszych Sudetów. Można więc powiedzieć, że najstarsze z Sudetów są Góry Sowie. Podczas dalszej części ery paleozoicznej w czasie aktywności wulkanicznej oraz wylewów lawporfirowych i melafirowych powstały złoża tych skał i trwało dalsze formowanie się skał osadowych. W niecce śródsudeckiej powstawały z osadów organicznych pokłady węgla kamiennego. W końcowym okresie paleozoiku cały obszar Gór Sowich zalewało morze. W następnej erze, mezozoiku, podczas słabych ruchów kimeryjskich nastąpiło cofnięcie się morza i rozpoczęła dalsza erozja skał osadowych z okresu zalewu morskiego. Następnie doszło do wtórnego zalania morzem górnokredowym. Po kolejnym cofnięciu się morza nastąpiła tzw. orogeneza młodosaksońska, która pogłębiła wyrównane już uskoki tektoniczne pochodzące z fałdowania hercyńskiego. Podczas kenozoiku w starszym paleogenie i neogenie (w trzeciorzędzie) klimat był ciepły i wilgotny, więc góry ulegały silnej erozji wodnej, która ukształtowała dzisiejszy kształt dolin. Ruchy tektoniczne, które nasilały się począwszy od środkowego oligocenu, a swe apogeum osiągnęły w miocenie i pliocenie, spowodowały blokowe wypiętrzenie części Gór Sowich wzdłuż linii sudeckiego uskoku brzeżnego. Właśnie podczas tej ery, która trwa do dzisiaj, doszło po fałdowaniu alpejskim do trzech zlodowaceń i trzech okresów cofania się lądolodu. Podczas tego procesu doszło do ostatecznego uformowania się rzeźby gór. Ponadto doszło wtedy też do powstania rumoszy skalnych, glin zboczowych oraz osadów rzek i potoków.
Rzeźba terenu
Wypiętrzone są w obecnym kształcie jak większość Sudetów w trzeciorzędzie w postaci jednego zrębu tektonicznego. Szczyty mają kształt kopuł. Od strony północnej góry tworzą potężny gnejsowy mur, wyłaniający się nagle z Niziny Śląskiej. To efekt przebiegającego tędy uskoku sudeckiego. Średnie wyniesienie wierzchowiny w stosunku do północnego przedpola wynosi na tej krawędzi 600–700 m.
Masywne wały Gór Sowich wyrastają nad Kotliną Dzierżoniowską jednym uskokiem stromych zboczy, przeciętych czterema przejezdnymi przełęczami. Po wschodniej stronie – od Przełęczy Srebrnej po Wielką Sowę. Wał ten wznosi się i rozszerza, aby przy Wielkiej Sowie osiągnąć szerokość 13 km. Dalej na zachód następuje znaczne obniżenie masywu, a główny grzbiet skręca na południe przez Sokół (862 m n.p.m.) w stronę Głuszycy i Gór Kamiennych. Cechą tych gór jest płaski grzbiet szczytów z wyraźnym zaznaczeniem asymetrii stoków. Zbocza południowe są dość łagodne, natomiast północne są bardziej strome. W całym masywie można wyróżnić cztery części składowe oddzielone od siebie przełęczami. Góry mają charakter mało zróżnicowanego, zwartego bloku o wyrównanej wierzchowinie i podciętych zboczach, od głównego bloku odchodzą liczne boczne, krótkie grzbiety pooddzielane dolinamipotoków.
Turmaliny – występują w obrębięe całego masywu Gór Sowich oraz w Kotlinie Dzierżoniowskiej, związane są z pegmatytami. Tworzą czarne słupowe kryształy (odmiana szerl) o długości z reguły kilku centymetrów. W kamieniołomie DSS w Piławie Górnej oraz Gilowie natrafiono także na odmiany barwne.
Beryle – występują głównie w centralnej części Gór Sowich a największe nagromadzenia związane są z pegmatytami rejonu Bielawy–Kietlic–Owiesna; posiadają barwę biało-żółtą, czasami z odcieniem zielonkawym.
Granaty – spotykane w pegmatytach a także jako skałotwórcze w granulitach i niektórych amfibolitach.
Kwarce – główny, obok skaleni, minerał skałotwórczy pegmatytów; w Masywie Wielkiej Sowy oraz Bielawy notowane były kwarce różowe natomiast w Rzeczce trafiają się słabo wybarwione ametysty postaci drobnych żyłek i druz.
Łyszczyki (biotyt, muskowit) – minerał skałotwórczy; duże blaszkowe kryształy do kilkunastu centymetrów długości spotyka się w obrębie pegmatytów.
Baryt – występuje w żyłach hydrotermalnych przecinających gnejsy sowiogórskie, współtowarzyszy najczęściej z kwarcem; z żyłami barytu związana jest mineralizacja kruszcowa (srebrnonośna galena, sfaleryt) będąca przedmiotem eksploatacji od czasów średniowiecznych.
Krajobraz
Wymarły las w pobliżu Wielkiej SowyPołudniowo-wschodni skraj Gór Sowich
Znaczne zróżnicowanie krajobrazu związane jest z niezwykle różnorodną rzeźbą terenu. Występują tu długie doliny wdzierające się w główny masyw wzdłuż górskich potoków. Krajobraz jest typowo górski, ze zboczy roztaczają się panoramy na okoliczne miejscowości i oddalone pasma górskie.
Klimat
Położenie Gór Sowich oraz odległość od innych pasm górskich powoduje, że są one rodzajem naturalnego parawanu, na którym zatrzymują się fronty atmosferyczne. Stąd opady są tu dużo wyższe niż w strefie buforowej i tym bardziej większe niż na stosunkowo suchej Nizinie Śląskiej. Ogólnie do wysokości 400 m n.p.m. rozciąga się typowo nizinny i umiarkowany klimat środkowoeuropejski. Jednak w miarę wzrostu wyniesienia n.p.m. sytuacja zmienia się stopniowo – klimat staje surowszy a opady wyższe. Gwarantuje to dobre warunki śniegowe zimą, zwłaszcza w wyższych partiach. W kotlinach górskich, niższych partiach oraz na pogórzu średnie temperatury są wyższe a typowo górski klimat występuje tylko w szczytowych partiach gór. Klimat Gór Sowich jest typowym górskim klimatem charakteryzującym się wysokimi opadami, niską średnią temperaturą i długo zalegającą pokrywą śnieżną. Przy wyżowych nocach zachodzi czasem zjawisko inwersji temperatur. Zimy tutaj są mroźne, a średnie temperatury zimą porównywalne są do temperatur wyższych gór. Opadom często towarzyszą gwałtowne burze z wyładowaniami. Wysokie opady, niskie roczne temperatury specyficzne położenie, wysokość względna najwyższych partii tego pasma oraz zlodowacenia sprzyjają przyrodzie typu arktyczno-alpejskiego.
zachmurzenie: średnie występuje w okresie jesienno-zimowym, najmniejsze w lecie, potęgowane przez mgły i zapylenia
maksimum termiczne: lipiec–wrzesień, średnia temperatura ok. 15 °C
minimum termiczne: styczeń–luty, średnia temperatura powietrza ok. –8 °C
średnia temperatura roczna w piętrze 400–500 m oscyluje w granicach 7 °C
W lasach Gór Sowich liczne są jeleniowate i małe drapieżniki. W sztolniach, szczelinach skalnych i wyrobiskach kamieniołomów gnieżdżą się nietoperze. Świetnie zaaklimatyzowała się populacja korsykańskiego muflona, świat zwierzęcy Gór Sowich jest bogaty i reprezentują go m.in.:
Na nizinach występuje typowy las nizinny oraz tereny uprawne. W górach mamy do czynienia z lasami sztucznie i selektywnie sadzonymi. Skład gatunkowy lasów pierwotnie zależny był od rodzaju gleby, która decyduje o drzewostanie czy jest on przeważająco iglasty czy liściasty lub mieszany. Obecnie w wielu miejscach granica ta jest wytyczona przez człowieka i nie ma nic wspólnego z rodzajem gleby i jej składem. Pogórze i przedgórze gór w dużej mierze wykorzystywane jest rolniczo – pola uprawne i łąki zajmują większość terenu.
Przyroda nieożywiona Gór Sowich to przede wszystkim tutejsze szczyty, miejsca widokowe, zbiorniki wodne, potoki, przełom Bystrzycy, skały i skałki, doliny. Urokliwe zakątki to:
Skałki gnejsowe – występują na całym prawie obszarze pasma. Są to skały metamorficzne, powstałe w wyniku przeobrażenia skał osadowych ilastych i szarogłazów oraz magmowych w okresie kaledońskich lub starszych ruchów górotwórczych.
Infrastruktura turystyczna i sportowa z roku na rok się rozrasta i ulega modernizacji. Na terenie Gór Sowich znajduje się wiele wyciągów i tras narciarskich, szlaków rowerowych. Ponadto w Górach Sowich znajduje się gęsta sieć szlaków turystycznych, prowadzących w większości po najciekawszych przyrodniczo i krajobrazowo miejscach.
Atrakcje: Wielka Sowa, Bukowa Kalenica, Walim (czas przejścia z Jedliny-Zdroju do Przełęczy Woliborskiej ok. 465 min, w kierunku przeciwnym ok. 500 min)
Atrakcje: wiadukt kolejowy w Zdrojowisku, Kalenica, Bukowa Kalenica (czas przejścia z Nowej Rudy do Bielawy ok. 95 min, a w kierunku przeciwnym ok. 120 min)
