Bażyna czarna (Empetrum nigrumL.) – gatunek rośliny z rodziny bażynowatych. Jego ujęcie taksonomiczne jest bardzo problematyczne – obok formy typowej (diploidalnej z jednopłciowymi kwiatami) wyróżniane są liczne i w różny sposób odmienne taksony w randze osobnych gatunków lub włączanych tu podgatunków lub odmian. W szerokim ujęciu jest to roślina o rozległym zasięgu obejmującym obszary o klimacie arktycznym i umiarkowanym w Azji, Europie i Ameryce Północnej. W Polsce podlega ochronie gatunkowej i występuje głównie w północnej części kraju – nad morzem, głównie w borze bażynowym i na torfowiskach, poza tym w Sudetach i Karpatach. Bażyna bywa wykorzystywana jako roślina jadalna, lecznicza i okrywowa.
Opis poniższy dotyczy budowy roślin podgatunku typowego. U pozostałych podgatunków występują odmienne cechy pokroju, budowy liści i kwiatów opisane w sekcji „Systematyka i zmienność”.
Pokrój
Krzewinka luźnokępkowa, o wiotkich[10] silnie rozgałęzionych[5]pędach osiągających zwykle do ok. 1 m długości[10]. Młode pędy wznoszą się[5], są czerwonawe, nagie lub rzadko gruczołowato owłosione. Gruczołki drobne, czerwone. Starsze pędy pokładają się, mają łuszczącą się korę i czerwonobrunatną barwę[10]. Rośliny osiągają wysokość do 50 cm, ale zwykle są niższe[5].
Korzeń pierwotny bardzo mocny i głęboki. Korzenie przybyszowe liczne, penetrują powierzchniową warstwę gleby do ok. 10 cm głębokości. Rozwijać się mogą w miejscach, gdzie pokładające się pędy wchodzą w kontakt z glebą. Korzenie pozbawione są włośników[5].
Skrętoległe i gęste, czasem okółkowe. Krótkoogonkowe, skórzaste (choć przy tym delikatne), zawsze zielone, błyszczące. Blaszka jest wąsko eliptyczna – osiąga od 4 do 5, rzadko 7 mm długości, przy szerokości ok. 1–1,2 mm (rzadko do 1,5 mm). Liście są bardzo silnie podwinięte na brzegu[10] i tu za młodu nieco gruczołkowane. Podwinięte brzegi liścia tworzą zamkniętą przestrzeń od spodu widoczną w postaci białej, wgłębionej linii (tylko w jej obrębie znajdują się aparaty szparkowe)[12]. Koniec liścia jest tępy do zaokrąglonego[13]. Liście z wiekiem stają się nagie, z wyjątkiem włosków wyrastających od spodu w obrębie zamkniętej przez podwinięte brzegi przestrzeni[5].
Kwiaty trzykrotne, u formy typowej zwykle jednopłciowe (roślina dwupienna). Rozwijają się na krótkich szypułkach w kątach liści w szczytowych partiach pędów[10], w skupieniach po 2–3[14]. Na roślinach z kwiatami żeńskimi na jednym pędzie występuje około 6 kwiatów, na pędach roślin z kwiatami męskimi kwiaty są bardziej liczne[5]. Działki kielicha wolne, długości do 1,5 mm. Trzy płatki korony są dwa razy dłuższe i także są wolne[10]. Płatki kwiatów męskich są różowe, a żeńskich czerwone[14]. Pręciki są trzy (czasem cztery[5]), międzyległe płatkom, o nitkach dwa razy lub nieco nawet bardziej dłuższych od płatków. Pylniki bez rożków. Zawierają pyłek skupiony w tetrady (po 4) o średnicy 22 do 35 μm[10]. W kwiatach żeńskich występują bardzo zredukowane prątniczki[5]. Słupek jest pojedynczy, górny, o krótkiej szyjce i wielołatkowym, gałązkowatym znamieniu[10]. Pękata zalążnia zawiera 6 do 9 komór[5].
Kuliste, czarne po dojrzeniu, mięsiste i soczyste pestkowce o średnicy 7–8 mm (czasem drobniejsze – od 4 mm średnicy[5]). Zawierają najczęściej 8–9 nasion (rzadziej od 6 do 11). Nasiona do 2 mm długości i 1 mm szerokości[10]. Masa 100 nasion wynosi od 0,09 do 0,13 g[15].
Biologia
Rozwój
Bażyna czarna jest wieloletnim, zimozielonym, drewniejącym chamefitem i nanofanerofitem. Pojedyncze osobniki dzięki płożącym, rozgałęziającym się i korzeniącym pędom pokryć mogą znaczny obszar – rozmnażanie wegetatywne odpowiada prawdopodobnie za powstawanie rozległych kolonii tego gatunku, najwyraźniej nierzadko powstających z jednego nasiona. W ciągu jednego roku pędy bażyny przyrastają zazwyczaj o ok. 10 cm, maksymalnie do 15 cm. Krzewinki bażyny są długowieczne – najstarsze badane pędy miały 140 lat[5].
Kwitnienie
Pąki kwiatowe formują się już w ciągu lata poprzedzającego kwitnienie i są w pełni rozwinięte do września. Termin kwitnienia jest zmienny w zależności od wysokości nad morzem, szerokości geograficznej i warunków klimatycznych. Kwitnienie zaczyna się już w końcu marca i trwa do maja[5], a według polskich autorów do czerwca[10][13]. Intensywność kwitnienia jest zmienna w różnych latach[5]. Owoce dojrzewają na Wyspach Brytyjskich w lipcu[5], w Polsce od sierpnia do października[10]. Roślina obupłciowa (podgatunek typowy) lub dwupienna (zasadniczo w przypadku podgatunków innych niż typowy). Kwiaty są wiatropylne, choć stwierdzano też muchówki wabione do kwiatów wydzieliną znamion[5] lub czerwonym kolorem kwiatów[16]. Mimo wiatropylności pyłek nie jest przenoszony na większe odległości[5].
Rozsiewanie
Bażyna rozmnaża się w skali lokalnej głównie wegetatywnie, bardzo słabo zaś z nasion. Te ostatnio są słabo zawiązywane zwłaszcza w południowej części zasięgu na obszarach niżej położonych. Nasiona zawarte w owocach spożytych przez zwierzęta (głównie ptaki) są przez nie rozprzestrzeniane. Pozostałe owoce – zwykle większość – opadają w pobliżu rośliny macierzystej. Nasiona pozostają uśpione zwykle przez kilka lat. Także przejście przez przewód pokarmowy ptaków nie przerywa uśpienia[5].
Są rzadko obserwowane, a te które się rejestruje w dużym stopniu zamierają podczas pierwszej zimy[5]. Kiełkowanie następuje latem. Hipokotyl osiąga 0,7–1 cm długości, jest nagi i zielny. Dwa liścienie są siedzące, nagie, mają kształt eliptycznie lancetowaty o zbiegającej nasadzie i zaokrąglonym szczycie, osiągają 2–3,5 mm długości. Epikotyl osiąga 2 mm długości i pokryty jest gruczołowatymi włoskami[17]. Młode rośliny w pierwszym roku wykształcają łodygę długości ok. 1 cm z 2–4 liśćmi ponad liścieniami[5]. Liście te są naprzeciwległe, siedzące, eliptycznie lancetowate, o długości do 2,5 mm. Pokryte są krótkimi, gruczołowatymi włoskami[17]. Dopiero w trzecim roku życia rozwija się z pąka śpiącego pęd boczny, którego rozwój zaczyna dominować nad wcześniej prosto w górę rosnącym pędem pierwotnym[5].
Owoce cechują się dużą zawartością witaminy C[5][19] i K[19], poza tym błonnika, antyoksydantów (mają ich nawet więcej od borówek)[19]. W świeżych owocach stwierdzono 39 ± 2 mg/100 g polifenoli (badano rośliny z Korei, a więc prawdopodobnie E. nigrum subsp. asiaticum) oraz 460–503 mg/100 g antocyjanów. Szczególnie bogaty jest skład flawonoli. Kwercetyny stwierdzono od 23 ± 1,5 do 37,2 ± 2,89 mg/100 g, kemferolu – 21,5 ± 0,5 mg/100 g, obecna jest też mirycetyna. Stwierdzono też w owocach kwasy fenolowe (kawowy, galusowy, protokatechowy, cynamonowy, ferulowy i kumarowy). W sumie zawartość kwasów fenolowych w świeżej masie owoców wynosi 12,1 ± 0,80 mg/100 g, przy czym najwięcej jest kwasu p-kumarowego[20]. Owoce zawierają 2,8 ± 0,1 g/100 mL glukozy, 2,6 ± 0,1 g/100 mL fruktozy oraz 0,02 g/100 mL inozytolu[9] oraz ok. 6,6% białek[21]. Zawartość i skład chemiczny owoców jest zmienny w różnych obszarach i różnych warunkach klimatycznych[20]. Szczegółowy skład i wartości odżywcze owoców z Alaski podane zostały niżej w tabeli w sekcji „Roślina jadalna”.
U wąsko ujmowanej taksonomicznie bażyny czarnej lub podgatunku Empetrum nigrum subsp. nigrum liczba chromosomów wynosi 2n=26 (x=13)[5][10][8]. Tyle samo chromosomów mają prawdopodobnie pozostałe diploidy o kwiatach głównie jednopłciowych i roślinach dwupiennych (E. nigrum subsp. sibiricum, subsp. asiaticum, subsp. kordakovii)[8], jednak brak dla nich takich danych[7]. Rośliny o kwiatach obupłciowych z pozostałych włączanych tu podgatunków lub wydzielanych jako osobne gatunki są tetraploidami (4x): 2n = 56[5][8] (liczne potwierdzenia w przypadku E. nigrum subsp. hermaphroditum[9], przy braku danych dla pozostałych taksonów[7]).
Ekologia
Siedlisko
W południowej części zasięgu bażyna jest reliktem polodowcowym. Gatunek wykazuje adaptację i przywiązanie do klimatu chłodnego, jednak przemarza podczas bardzo mroźnych zim w przypadku braku pokrywy śnieżnej. Z drugiej strony wymaga stosunkowo szybkiego ustąpienia pokrywy śnieżnej ze względu na wczesne kwitnienie. Odpowiednio chłodny okres jest niezbędny dla dojrzenia nasion. Gatunek wykazuje także przywiązanie do obszarów o klimacie odpowiednio wilgotnym – wysoka wilgotność powietrza w okresie letnim jest niezbędnym warunkiem prawidłowego wzrostu. Obszar występowania gatunku jest także skorelowany z obszarami o wyższym zachmurzeniu. Bażyna, dzięki niskiemu wzrostowi, dobrze znosi ekspozycję na silne wiatry. W miejscach na nie eksponowanych rośliny mają skrócone międzywęźla i tworzą niskie, gęste maty przy powierzchni ziemi. Źle rośnie przy silnym zacienieniu i w północnej części zasięgu wymaga siedlisk nasłonecznionych, w południowej jednak rośnie w miejscach nieco osłoniętych, często pod luźnym okapem drzew iglastych, pozwalającym na zachowanie odpowiedniej wilgotności powietrza[5].
Rośnie na bardzo różnych glebach, ale preferuje ubogie, kwaśne i wilgotne gleby torfowe. Na bardzo mokrych obszarach preferuje gleby o większej przepuszczalności, lepiej drenowane – źle znosi długotrwałe stagnowanie wody o wysokim poziomie. W miejscach bardzo wilgotnych, np. mszarze tworzonym przez torfowce, pędy bażyny są słabo rozgałęzione i silnie wydłużone[5]. Jest psychrofitem – kseromorficzna budowa liści jest adaptacją do życia w klimacie chłodnym, w którym występuje ograniczona dostępność wody z powodu niskich temperatur[22].
Gatunek jest bardzo tolerancyjny pod względem odczynu gleby – notowany był przy pH wynoszącym od 2,5 do co najmniej 7,7, ale także na glebach mocno wapiennych[5]. Dobrze rośnie na brzegach morskich narażony na wpływ słonych aerozoli[21] i nie wykazał negatywnej reakcji w badaniu symulującym wystąpienie kwaśnych deszczy[23].
Generalnie bażyna jest wrażliwa na działanie ognia[21], przy czym zdolność przetrwania pożaru najwyraźniej zależy od jego wielkości. Jednak nawet jeśli podziemne organy przeżyją stosunkowo krótkotrwały, powierzchowny pożar – zdolność rośliny do odrastania nie jest wielka[5]. Odtworzenie pokrycia sprzed pożaru może zająć bażynie 20 do 30 lat[21].
Maty tworzone przez pędy oraz korzenie bażyny odgrywać mogą istotną rolę chroniącą glebę, zwłaszcza w miejscach eksponowanych na wiatry oraz na stromych skarpach. Gatunek odgrywa istotną rolę w rekultywacji wyrobisk, zwłaszcza w strefie tundry. Jest rośliną pionierską na lawiniskach, wydmach piaszczystych, ale też utrzymuje się z powodzeniem w starych lasach[21].
Występuje na obszarach położonych od brzegów morskich po piętro alpejskie w górach[21].
Jest też bażyna komponentem wilgotnych wrzosowisk i zbiorowisk mszarnych z dominacją wrzośca bagiennego, wrzosu, wełnianki pochwowatej i wąskolistnej, zwykle na kożuchu torfowców. W zbiorowiskach takich ma bardziej ażurowy pokrój niż na siedliskach suchych. Dalej na północy rośnie na torfowiskach z udziałem brzozy niskiej i maliny moroszki oraz w zbiorowiskach z wełnianeczką darniową, wrzosem i wełnianką pochwowatą, przy czym w zbiorowiskach tych w wyższych położeniach podgatunek typowy zastępowany jest zwykle przez bażynę czarną obupłciowąE. nigrum subsp. hermaphroditum[5].
W górach rośnie w wilgotnych zaroślach kosodrzewiny na grubej warstwie kwaśnej próchnicy[10] oraz na torfowiskach i halach górskich. Bażyna czarna dominuje w płatach zespołu Vaccinio-Empetrum nigri, opisanego z eksponowanych skał piaskowcowych w Górach Stołowych i Tatr Bielskich. Bażyna czarna obupłciowa rośnie głównie w zbiorowiskach z dominacją kosodrzewiny i niewielkim udziałem borówki halnej oraz na torfowiskach wysokich w zespole Oxycocco microcarpi-Empetrion hermaphroditi, rzadziej w borówczyskach i wrzosowiskach z borówką czarną, halną i brusznicą oraz z wrzosem[27].
Bażyna źle znosi konkurencję borówki czarnej, ustępując w przypadku jej silnego wzrostu[27]. Z drugiej strony bażyna nierzadko dominuje w miejscach występowania tworząc płaty niemal jednogatunkowe i znacznie ograniczając rozwój innych roślin. Na obszarach gdzie ograniczone jest żerowanie roślinożerców i rzadkie są inne zaburzenia oddziałujące na runo stanowić może problem dla odnowienia lasu (zarówno naturalnego, jak i sztucznego). Za allelopatyczne oddziaływanie odpowiadać ma związek fenolowybatatasin-III[28] i bibenzyl[29]. Uwalniane są one w liściach i dostają się po ich opadnięciu do gleby oraz spłukiwane są do niej przez deszcze i śnieg. Pogarszają one możliwość kiełkowania innych roślin oraz osłabiają aktywność mikrobiologiczną i enzymatyczną gleby[28].
Status taksonomiczny gatunku i blisko z nim spokrewnionych jest przedmiotem dyskusji[5]. W szerokim ujęciu Empetrum nigrum jest jednym z 2–3 gatunków w rodzaju Empetrum i obejmuje szereg podgatunków[35], w wąskim ujęciu jest jednym z kilkunastu gatunków w obrębie rodzaju[10]. Z badań genetycznych wynika, że diploidEmpetrum nigrum jest grupą bazalną dla wielokrotnie powstających w różnych miejscach tetraploidów[36][8], co skutkować ma trudną do segregacji zmiennością genetyczną[8]. Wskazuje się jako niejednoznaczny związek między ploidalnością a dwupiennością lub obupłciowością tych roślin – na biologię rozrodu istotny wpływ mogą bowiem mieć czynniki środowiskowe[37]. Potwierdzają to znajdowane rośliny z kwiatami obupłciowymi o pozostałych cechach właściwych dla podgatunku typowego[5][38].
Formy tetraploidalne w efekcie we Flora of North America nie są uznawane za na tyle odległe, by mogły być traktowane jako odrębne gatunki[8]. Także Flora Europaea kwestionuje znaczenie ploidalności jako wystarczającego uzasadnienia podniesienia taksonów powstałych w wyniku zwielokrotnienia chromosomów do rangi gatunku[37]. Również The Plant List uznaje tetraploidy za podgatunki[35].
Z kolei przy nadaniu priorytetu dla cechy płciowości kwiatów zaproponowano podział wszystkich taksonów w obrębie Empetrum nigrumsensu lato między trzy podgatunki: E. nigrum subsp. nigrum (rośliny dwupienne), E. nigrum subsp. hermaphroditum (rośliny o kwiatach obupłciowych), E. nigrum subsp. subholarcticum (rośliny o kwiatach zarówno jedno-, jak i obupłciowych)[7]. Czasem grupuje się wszystkie taksony dwupienne (o kwiatach jednopłciowych, liściach węższych i dłuższych) jako E. nigrum subsp. nigrum, a resztę (o kwiatach zasadniczo obupłciowych, o liściach krótszych i bardziej eliptycznych) jako E. nigrum subsp. hermaphroditum[39].
W piśmiennictwie polskim tradycyjnie wyróżnia się raczej jako odrębne gatunki obie formy bażyn występujące w kraju tj. bażynę czarną E. nigrum i obupłciowąE. hermaphroditum[40][31].
Przegląd taksonów włączanych do Empetrum nigrum[35]:
Empetrum nigrum subsp. nigrum – podgatunek nominatywny – jego opis rozmieszczenia i morfologii znajduje się w sekcjach poprzedzających. W obszarach i miejscach o surowszych warunkach klimatycznych (bliżej Arktyki i w obszarach górskich) ustępuje podgatunkowi hermaphroditum i pozostałym tetraploidom[37]. Diploid: 2n = 26[10][37].
Empetrum nigrum subsp. albidum (V.N.Vassil.) Kuvaev – roślina dwupienna, podobna do subsp. asiaticum i subsp. sibiricum, ale młode pędy wełnisto-biało owłosione, bez gruczołków, liście do 9 mm długości. Występuje na Kurylach i Sachalinie[7].
Empetrum nigrum subsp. androgynum (V.N.Vassil.) Kuvaev – kwiaty obupłciowe, młode pędy owłosione, liście równowąskie, od spodu bez zagłębienia[7].
Empetrum nigrum subsp. asiaticum (Nakai ex H.Ito) Kuvaev (syn.Empetrum nigrum var. japonicum Siebold & Zucc. ex K.Koch) – roślina dwupienna, liście równowąskie, do 7 mm długości, słabo ząbkowane na brzegu, błyszczące. Młode pędy nagie lub rzadko ogruczolone[7]. Występuje w północnej i centralnej Japonii, na Wyspach Kurylskich[5], w Korei[41] oraz na Sachalinie[7]. Czasem utożsamiany z subsp. sibiricum[7] lub włączany do tego podgatunku lub gatunku (w zależności od ujęcia) jako odmiana – var. japonicum (Siebold & Zucc. ex K.Koch) Tzvel[42].
Empetrum nigrum subsp. caucasicum (Juz.) Kuvaev – kwiaty obupłciowe, pędy nagie lub bardzo krótko owłosione, liście o powierzchni pomarszczonej, matowe, na brzegu ząbkowane[7]. Występuje na Kaukazie[10][7].
Empetrum nigrum subsp. hermaphroditum (Hagerup) Böcher (≡ Empetrum hermaphroditum Hagerup)[36][40] – bażyna czarna obupłciowa – występuje na Grenlandii (tu znajduje się miejsce typowe (locus typicus) skąd pochodzi holotyp – okaz typowy[8]), Islandii, Półwyspie Skandynawskim, zachodniej Syberii oraz w górach Europy. W Polsce w Tatrach, na Babiej Górze, Pilsku oraz w Bieszczadach Zachodnich[10]. Rośliny gęstokępkowe o pędach zielonkawych, wzniesionych ku górze, krótkich (rzadko przekraczają 0,5 m długości[37]), nie korzeniących się[37]. Kwiaty obupłciowe[10], z trwałymi pręcikami, zachowującymi się także podczas owocowania[37]. Liście mniej niż 3 razy dłuższe niźli szerokie[10], dlatego krawędzie łukowate (u formy typowej brzegi częściowo przynajmniej są równoległe)[5]. Rośnie w tundrze[16] oraz w wysokogórskich wrzosowiskach, borówczyskach, zaroślach kosodrzewiny oraz w murawach[27].
Empetrum nigrum subsp. kardakovii (V.N.Vassil.) Kuvaev (≡ Empetrum kardakovii V.N.Vassil.)[36] – występuje na Wyspach Komandorskich. Rośliny płożące. Pędy wyraźnie ogruczolone i pokryte białymi, prostymi włoskami. Bez kędzierzawych włosków na górnej powierzchni liści[36]. Liście gęste[7]. Rośliny dwupienne z kwiatami jednopłciowymi. Owoce czerwone, półprzejrzyste[36].
Empetrum nigrum subsp. sibiricum (V.N.Vassil.) Kuvaev – roślina dwupienna, liście drobne, eliptyczne do słabo równowąskich, do 3–5 mm długości, na brzegu zwykle drobnopiłkowane, matowe. Młode pędy silnie ogruczolone. Występuje na Syberii[7]. Tego podgatunku (ze względu na zestaw cech) dotyczy informacja o występowaniu na północnych krańcach Chin podana we Flora of ChinaE. nigrum var. japonicum (syn. E. sibiricum)[6].
Empetrum nigrum subsp. subholarcticum (V.N.Vassil.) Kuvaev (≡ Empetrum subholarcticum V.N.Vassil.)[36] – występuje na Syberii i w zachodniej części Ameryki Północnej. Rośliny płożące, wyraźnie ogruczolone, niemal bez włosków pojedynczych, także bez kędzierzawych włosków na górnej powierzchni liści[36]. Rośliny zazwyczaj dwupienne z kwiatami jednopłciowymi, ale także z kwiatami obupłciowymi[7]. Owoce czarne[36]. W obrębie tego taksonu wyróżniana jest forma – f. stenopetalum V.N.Vassil., która bywa podnoszona do rangi nawet osobnego gatunku Empetrum stenopetalum V.N.Vassil[42].
Jako rośliny ozdobne uprawia się poza formami dzikimi także nieliczne kultywary[43]:
‘Berstein’ – o liściach latem żółtych, a jesienią i zimą brązowożółtych. Odmiana wyselekcjonowana w Niemczech (Fa. Westermann)[44].
‘Zitronella’ – liście latem cytrynowożółtozielone, jesienią i zimą pomarańczowobrązowe. Ma delikatniejsze gałązki i jest bardziej rozpostarta niż ‘Berstein’. Odmiana znaleziona w stanie dzikim na wyspie Sylt i następnie wprowadzona do handlu przez Hansa Hachmanna w 1996[45].
Nazewnictwo
Naukowa nazwa rodzaju pochodzi od użytego przez Dioskurydesa określenia enpetron dla jakiejś rośliny górskiej (en znaczy – „z, w, na, przy, między”; petros znaczy – „skała”)[46]. Na bażynę przeniesiona została przez Josepha Pittona de Tourneforta, który gatunek nazwał Empetrum montanum[47][46]. Epitet gatunkowy nigrum ustalił Karol Linneusz. Słowo to oznacza „czarne, czarny” i nawiązuje do koloru owoców bażyny[46].
Polska nazwa „bażyna” zarejestrowana została w XVI wieku przez Marcina Siennika (Herbarz..., 1568), potem częściej już w XIX wieku (np. w Encyklopedii Orgelbranda, przez Jakuba Wagę (Historya roślin, 1871)). Popularnie roślinę i jej owoce zwano „małpimi jagodami” oraz „bagnówką”, poza tym „bagniskiem”, „żurawimi jagodami”, a w Tatrach (gwara podhalańska) określana była mianem „jafer”[48]. Po ustaleniu dwuczłonowych nazw zwyczajowych gatunków roślin w początkach XX wieku w użyciu była nazwa „bażyna czarnojagodowa” (Władysław Szafer i in. Rośliny polskie, 1924)[49].
Zagrożenia i ochrona
Wyższe temperatury związane z globalnym ociepleniem wskazywane są jako przyczyna ustępowania gatunku z obszarów niżej położonych w południowej części zasięgu, udokumentowane np. w Wielkiej Brytanii[5] czy eksperymentalnie w Holandii[50], przy czym są też przyczyną ekspansji gatunku w północnej części zasięgu[50]. Rośliny tego gatunku źle znoszą wydeptywanie[5][27], choć w porównaniu do innych gatunków wydmowych należą do wyjątków potrafiących przetrwać nawet ponad 2,5 tysiąca przejść[51]. Źle lub wcale nie odnawiają się po wyrębie drzewostanu oraz wygryzieniu roślin do nagiej ziemi przez renifery[21].
Bażyna czarna nie została ujęta w czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN (nie została poddana ocenie do wersji 2017-3)[52]. Gatunek uznawany jest za zagrożony w różnych krajach przy południowej granicy swego zasięgu. W Polsce umieszczony był na czerwonej liście roślin i grzybów Polski w wydaniu z 2006, w grupie gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria zagrożenia [V])[53]. W wydaniu listy z 2016 nie uznany za spełniający kryteria zagrożenia[54]. Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce ochroną częściową[55].
Poza tym gatunek zagrożony jest w Szwajcarii (EN)[56], w Czechach (jako rzadki wymagający dodatkowej uwagi)[57], w Niemczech (zagrożony jest podgatunek typowy)[58].
Siedliska gatunku podlegają w Unii Europejskiej ochronie w sieci Natura 2000 jako siedliska przyrodnicze: nadmorskie wrzosowiska bażynowe (Empetrion nigri) [siedlisko priorytetowe o kodzie 2140], wydmy szare [siedlisko priorytetowe o kodzie 2130], lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich [kod 2180], wysokogórskie borówczyska bażynowe (Empetro-Vaccinietum) [kod 4060], żywe i zdegradowane torfowiska wysokie [kody 7110 i 7120], torfowiska przejściowe i trzęsawiska [kod 7140], bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) [siedlisko priorytetowe o kodzie 91D0][59].
Znaczenie użytkowe
Roślina barwierska
Sok i odwar z owoców używane były do farbowania zaprawionego ałunempłótna i wełny na kolor ciemnoczerwony (według Kluka także brunatny[47]). Sok z ałunem stosowany był także do farbowania futer[18] (według Kluka gotować je należało przy tym z rybim tłuszczem[47]).
Dane liczbowe na podstawie: [60] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[61]
Soczyste owoce są jadalne[10][18][62]. Ich smak opisywany jest jako słodkawomdły[13] i kwaskowaty, „wodnisty”[62] lub wręcz podaje się, że nie mają smaku[39]. Za niezbyt atrakcyjne walory smakowe odpowiadać mają taniny[20]. Smak owoców poprawia się po ich przemrożeniu[20][62]. Spożywanie owoców utrudniają twarde nasiona[9]. Wartość energetyczna owoców wynosi 5,51 kcal/g[21].
Na dalekiej północy owoce bażyny (głównie obupłciowej subsp. hermaphroditum) stanowią ważne źródło witaminy C[5]. Ze względu na rozpowszechnienie i mrozoodporność bażyny – uznawana jest za najważniejszą roślinę owocową w Arktyce[9]. Jej owoce spożywane są przez Inuitów, Indian Ameryki Północnej, ludy zamieszkujące Rosję, jadane były też w Szkocji i Polsce[62]. Jedzono je surowe lub ubite i zmieszane z cukrem, tłuszczami zwierzęcymi (np. olejem fok[62] lub tłuszczem renifera[9]), utartymi na gładko wątrobami rybimi[62] lub suszonymi rybami[9]. Potrawy urozmaicano także innymi owocami, np. borówek[62][39]. Z owoców bażyny sporządza się także napoje (w tym wino[9], które cechuje się wyższą aktywnością antyoksydacyjną od win z winogron[20]) i przetwory (np. dżemy[9]), można je dodawać także do ciast[63]. Używano ich też podczas wędzenia ryb[19].
Owoce przechowywano zanurzone w foczym tłuszczu[9]. Według niektórych źródeł także je suszono[63], ale inne temu przeczą[9].
Z pędów bażyny przygotowywano także wywary do picia[63].
Według części źródeł niezalecane jest spożywanie owoców bażyny w większej ilości[13]. Krzysztof Kluk ostrzegał, że „obfite ich zażycie głowę zawraca”[47].
Owoce bażyny wskazywane są jako jeden z wiodących kandydatów do włączenia do listy tzw. superfood ze względu na bardzo wartościowy odżywczo skład. Sproszkowane owoce stanowić też mogą składnik żywności funkcjonalnej. Do 2016 nie uzyskały jednak znaczenia komercyjnego[20].
Roślina ozdobna
Ze względu na rozrastanie się w formie rozległych mat – bażyna uznawana jest za wartościową roślinę okrywową[13]. Uprawiana jest jednak rzadko, głównie w kolekcjach[43].
Roślina lecznicza
W lecznictwie ludowym ziele bażyny Herba Empetri stosowane było jako środek ściągający, pobudzający, przeciwszkorbutowy i wzmacniający[18]. Z gotowanych liści sporządzano suche okłady[47]. Przez Inuitów owoce stosowane są w leczeniu biegunki i mają przy tym być bardziej skuteczne niż jagody borówki. Spożyte w nadmiarze powodować jednak mają zaparcie, a zapobiegać temu ma spożywanie owoców wraz z mięsem[9]. Haidowie wywarem z pędów bażyny leczyli gruźlicę[64].
Owoce bażyny wyróżniają się wysoką aktywnością antyoksydacyjną (9,63 mmol/L), znacznie przewyższając większość jadalnych owoców i warzyw (wyjątkiem o podobnie silnych właściwościach jest aronia). Spożywanie przez ochotników przez 4 tygodnie codziennej dawki 2 g sproszkowanych owoców bażyny spowodowało u nich znaczący spadek poziomu cholesterolu ogólnego i lipoprotein niskiej gęstości (LDL)[20].
Inne zastosowania
Pędami bażyny w Arktyce wypełniano materace do spania oraz czyszczono nimi lufy broni palnej[9].
W przypadku rozmnażania z nasion należy je przed wysiewem poddać stratyfikacji ciepłej, a następnie przechowywać przez trzy miesiące w temperaturze 4 °C. W przypadku rozmnażania wegetatywnego ukorzeniać można sadzonki zielne lub półzdrewniałe w szklarni lub namiocie foliowym, przy czym należy je zamgławiać[13]. Zaleca się uprawę siewek i sadzonek pod osłoną przez pierwszą zimę. Na stanowiska docelowe rekomendowane jest wysadzanie w odstępach co 25 cm. W celu uzyskania owoców konieczne jest uprawianie razem obok siebie roślin o kwiatach męskich lub żeńskich, ew. podgatunków o kwiatach obupłciowych[63].
Wymagania
Bażyna najlepiej rośnie na glebach lekkich, średnio próchnicznych. Rekomenduje się jej uprawę w tzw. wrzosowiskach – skupieniach roślin wrzosowatych na glebach kwaśnych[13].
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abcdEmpetrum nigrum. [w:] Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2018-01-10].
↑ abcdefghijklmnoS.G. Aiken, M.J. Dallwitz, L.L. Consaul, C.L. McJannet, R.L. Boles, G.W. Argus, J.M. Gillett, P.J. Scott, R. Elven, M.C. LeBlanc, L.J. Gillespie, A.K. Brysting, H. Solstad, J.G. Harris: Empetrum nigrum L.. [w:] Flora of the Canadian Arctic Archipelago [on-line]. NRC Research Press, National Research Council of Canada, Ottawa. [dostęp 2018-01-09].
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwKazimierz Zarzycki: Rodzina: Empetraceae, Bażynowate. W: Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. Tom X. Pawłowski B. (red.). Warszawa, Kraków: Polska Akademia Nauk, PWN, 1963. Brak numerów stron w książce
↑Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Adam Zając, Maria Zając (red.). Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 2001, s. 210. ISBN 83-915161-1-3.
↑Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska: Przystosowania roślin do środowiska. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992, s. 143. ISBN 83-02-04299-4.
↑ abcdefgMieczysław Czekalski: Wrzosy, wrzośce i inne rośliny wrzosowate. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2008, s. 197–198. ISBN 978-83-09-01032-6.
↑ abStanisław i Grzegorz Kłosowscy: Rośliny wodne i bagienne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2001, s. 291. ISBN 83-7073-248-8.
↑ abF.M. Muller: Seedlings of the North-Western European Lowland: A flora of seedlings. Wageningen: Centre for Agricultural Publishing and Documentation, 1978, s. 174.
↑ abcdJabub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1985, s. 269–270. ISBN 83-09-00682-9.
↑ abcdefghijklMatthews, Robin F: SPECIES: Empetrum nigrum. [w:] Fire Effects Information System, [Online] [on-line]. U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Rocky Mountain Research Station, Fire Sciences Laboratory, 1992. [dostęp 2018-01-09].
↑Słownik botaniczny. Alicja i Jerzy Szwykowscy (red.). Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 726. ISBN 83-214-1305-6.
↑ abWładysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
↑ abBeata Bosiacka: Współczesne zróżnicowanie i przekształcenia nadmorskich borów bażynowych. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński. Rozprawy i Studia. t. 540, 2005, s. 100–104. ISBN 83-7241-423-8.
↑ abcGonzález, V. T., Junttila, O., Lindgård, B., Reiersen, R., Trost, K., Bråthen, K. A. Batatasin-III and the allelopathic capacity of Empetrum nigrum. „Nordic Journal of Botany”. 33, s. 225–231, 2015. DOI: 10.1111/njb.00559.
↑Tomas Jarevång, Marie-Charlotte Nilsson, Anna Wallstedt, Göran Odham, Olov Sterner. A bibenzyl from Empetrum nigrum. „Phytochemistry”. 48, 5, s. 893–896, 1998.
↑ abSłownik botaniczny. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.). Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 65. ISBN 83-214-1305-6.
↑Aceria empetri. [w:] Database of Insects and their Food Plants [on-line]. Biological Records Center. [dostęp 2018-01-11].
↑ abcdefgEmpetrum nigrum. [w:] Database of Insects and their Food Plants [on-line]. Biological Records Centre. [dostęp 2018-01-11].
↑Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5. Brak numerów stron w książce
↑Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9. Brak numerów stron w książce
↑Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin.
↑Empetrum nigrum L. s.str.. [w:] Info Flora [on-line]. ZDSF (Zentrum des Datenverbundnetzes der Schweizer Flora) und die SKEW (Schweizerische Kommission zur Erhaltung der Wildpflanzen). [dostęp 2018-01-10].
Mapa zasięgu:Empetrum nigrum. [w:] Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I–III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2018-01-10].